Morgunblaðið - 23.05.1984, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIDVIKUDAGUR 23. MAÍ 1984
Er verðbólgan sigruð?
— eftir Ólaf
Björnsson
Um þessar mundir er ár liðið
frá því að núverandi ríkisstjórn
settist að völdum. Eðlilegt er, að
ýmsum, bæði stuðningsmönnum
og andstæðingum hennar, finnist
rétt að nokkur úttekt sé við það
tækifæri gerð á störfum hennar á
þessu ári. Ekki er það þó tilgangur
þessarar greinar að gera neina
slíka úttekt á störfum ríkisstjórn-
arinnar i heild, heldur aðeins
ræða um einn þátt starfa hennar,
baráttuna við verðbólguna. Verð-
ur einkum rætt um skilyrðin fyrir
því, að árangur sá, sem náðst hef-
ur, verði varanlegur.
Orsakir efna-
hagsvandans
Ekki er ágreiningur um það að
orsakir þess efnahagsvanda, sem
við var að etja þegar ríkisstjornin
tók við, voru einkum þrjár. í
fyrsta lagi samdráttur í þjóðar-
framleiðslu, sem einkum átti rót
sína að rekja til minni sjávarafla.
í öðru lagi hallinn á viðskiptajöfn-
uði, sem hlaut að leiða til meiri
skuldasöfnunar erlendis en æski-
legt var, ef á slíku yrði framhald. í
þriðja lagi var svo verðbólgan,
sem komin var á hærra stig en
nokkru sinni fyrr, þótt mikil hefði
verið mestallan 8. áratuginn.
Að því er tvö fyrstu atriðin
snertir, þá var óhjákvæmilegt, að
þau leiddu til versnandi afkomu
almennings. Minni þjóðarfram-
Ieiðsla hefur það í för með sér, að
minni verðmæti verða til ráðstöf-
unar og sama máli gegnir um
viðskiptahallann. Minnka þarf
jafnan innflutning, ef úr hallanum
á aö draga og það þýðir auðvitað
einnig minni verðmæti til ráðstöf-
unar og minni kaupmátt launa og
annarra peningatekna. óhagstæð
áhrif þessara tveggja atriða verða
þannig ekki umflúin a.m.k. ekki ef
forðast á óhóflega erlenda skulda-
söfnun, sem allir virðast sammála
um.
Barát.an gegn verðbólgunni er
hins vegar nokkuð annars eðlis, en
hin tvö atriðin sem nefnd hafa
verið. Stefnan í verðlagsmálum er
ákveðin af stjórnvöldum, þannig
að þau hljóta að vera ábyrgð fyrir
þeirri stefnu og afleiðingum henn-
ar. Ekki virtist þó vera ágreining-
ur um óhjákvæmilegt væri að gera
ráðstafanir til þess að forðast
þessa mögnun verðbólgunnar, sem
fyrirsjáanleg var á síðastliðnu
vori. En hvers vegna er verðbólga
óæskileg?
Sírýrnandi verðgildi peninga
getur kippt fótum undan allri
skynsamlegri áætlanagerð í efna-
hagsmálum, hvort sem slík áætl-
anagerð er framkvæmd á vegum
einstaklinga, félaga eða opinberra
aðila, þegar um aðra mælikvarða
en peningana eða verðmætamæli-
kvarðann er að ræða, er öllum
ljóst, að sífelldar breytingar mæli-
kvarðans þjóna engum skynsam-
legum tilgangi. Það myndi t.d. tor-
velda alla áætlanagerð verkfræð-
inga ef lengdareiningin táknaði
allt annað í dag en hún gerði í gær
og enginn gæti vitað hvað hún
táknaði þegar hinum gerðu áætl-
unum væri hrint í framkvæmd. Þá
hefur verðbólgan jafnan í för með
sér mikla röskun á tekju- og eign-
askiptingu í þjóðfélaginu og
sjaldnast í átt til réttlætis að al-
menningsdómi. I kapphlaupinu
um það að fá tekjur sínar hækkað-
ar til samræmis við hækkandi
verðlag á það að jafnaði við að
„skrattinn tekur þann síðasta" en
gera má ráð fyrir því, að það séu
einmitt þeir sem minnst mega sín.
Það hefur því í rauninni ekki
verið ágreiningur um það mark-
mið að draga verulega úr verð-
bólgunni. Andstæðingar efna-
hagsráðstafana ríkisstjórnarinnar
hafa hins vegar gagnrýnt það, að
þær hafi haft í för með sér meiri
kjaraskerðingu en nauðsynlegt er
og sérstaklega það, að byrðarnar
vegna ráðstafananna hafi nær
eingöngu bitnað á launþegum.
Raunar hafa andstæðingar rfkis-
stjórnarinnar ekki verið einir um
það að telja, að stórfelld tekjutil-
færsla hafi átt sér stað, frá laun-
þegum til atvinnurekenda.
I ritstjórnargrein í einu stuðn-
ingsblaði ríkisstjórnarinnar stóð á
dögunum, að rikisstjórnin hefði
náð verðbólgunni niður með þvf að
gera landið að láglaunasvæði. Við
skulum nú líta nánar á sambandið
milli lífskjara og hjöðnunar verð-
bólgu.
Kostar hjöðnun verð-
bólgu kjaraskerðingu
eða tekju- tilfærslu?
Að sjálfsögðu er ekki ágreining-
ur um það að veruleg kjaraskerð-
ing hefir átt sér stað frá því á
árinu 1982. Það er einmitt í þvi
sem efnahagsvandi sá er átti að
leysa eða a.m.k. draga úr með
ráðstöfunum þeim sem gerðar
voru fyrir tæpu ári síðan. Mikill
vandi er þó að leggja mat á það
svo áreiðanlegt sé, hverju kjara-
skerðingin hafi numið, en á það
verður nokkuð drepið hér á eftir.
Eins og nefnt hefur verið, þá eru
ástæður efnahagsvandans þrjár,
aflabresturinn, viðskiptahallinn
og verðbólgan. Það er f rauninni
undrunarefni, að það er þriðja
atriðið, ráðstafanirnar gegn verð-
bólgunni, sem flestir, ekki ein-
göngu stjórnarandstæðingar,
heldur einnig margir stjórnar-
sinnar telja meginorsök þeirrar
kjaraskerðingar, sem orðið hefur.
Minni þjóðarframleiðsla og minni
innflutningur neysluvöru hafa í
för með sér að þjóðin hefur minni
raunverðmæti en áður til ráðstöf-
unar, þannig að kjörin hljóta að
rýrna. Hjöðnun verðbólgu er hins
vegar aðeins í því fólgin að komið
er í veg fyrir það að mælikvarðinn
á verðmætin fari sífellt minnk-
andi, en kostir þess að koma í veg
fyrir slíkt hafa þegar verið nefnd-
ir. Hvers vegna ætti slíkt að þurfa
að leiða til minni þjóðarfram-
leiðslu eða stórfelldrar tekjutil-
færslu? Til að einfalda þetta dæmi
gætum við hugsað okkur að að-
stæður hefðu verið þær hér á
landi, er efnahagsráðstafanirnar
voru gerðar, að ekki hefði verið
um neinn samdrátt í þjóðarfram-
leiðslunni að ræða og viðskipta-
jöfnuðurinn verið í jafnvægi,
þannig að lækkun verðbólgustigs-
ins hefði verið eini vandinn, sem
við var að etja. Stöðva hefði þá
þurft, eða a.m.k. draga verulega úr
þeim verðhækkunum, sem að öllu
óbreyttu hefðu annars orðið. Ekki
ætti slíkt að valda samdrætti I
þjóðarframleiðslu, enda hefur
ekki orðið sú raunin hér á landi,
að um teljandi aukið atvinnuleysi
hafi verið að ræða eftir það að
efnahagsráðstafanirnar voru
gerðar. Að vísu mun atvinnuleysi
á sumum stöðum á landinu hafa
verið nokkuð meira sl. vetur en
árið áður, en það má rekja til lak-
ari aflabragða og óhagstæðrar
veðráttu.
Spurningin er þá sú, hvort það,
að dregið er úr verðhækkunum og
kauphækkunum, hljóti að hafa í
för með sér meiri eða minni tekju-
tilfærslu frá launþegum til at-
vinnurekenda eða öfugt. Ég tel að
þeirri spurningu beri að svara
neitandi.
Það, sem tilefni gæti gefið til
slíks, er að svo og svo mikið er
jafnan í „pípunum" eins og það
hefur verið orðað, þ.e. svo og svo
mikið af kröfum er óafgreitt þegar
verðstöðvun kemur til fram-
kvæmda. Launþegar telja sig eiga
kröfu á bótum fyrir þær verð-
hækkanir, sem orðnar eru, og
gjarnan er það svo á verðbólgu-
tímum, að dýrtíðarbætur á laun
eru ákveðnar f kjarasamningum.
Ólafur Björnsson
„En þessi aðferð til
að forðast atvinnuleysi,
verðbólguleiðin, er
keypt því verði, að ís-
land hefur í vaxandi
mæli dregizt aftur úr
grannlöndum sínum
hvað snertir hagvöxt og
kaupmátt launa. Ef
eitthvað er hæft í því að
íslands sé að verða lág-
launaland, en allan
samanburð á lífskjörum
landa á milli ber að taka
með mikilli varúð, þá
held ég, að það sé í
þessu, sem skýringar er
að leita á slíkri óheilla-
þróun.“
Atvinnurekendur telja sig hins
vegar eiga rétt á því, að þeir fái að
hækka verð vöru vegna áfallins
kostnaðarauka. Ef um óðaverð-
bólgu er að ræða, eins og t.d. í
Þýzkalandi 1923 þegar allt verð
tvöfaldaðist eða meira frá degi til
dags verður lausn verðbólguvand-
ans tiltölulega einföld. Hún verður
sú, að banna um sinn bæði verð-
hækkanir og kauphækkanir. Allir
verða nú guðsfegnir og ekki sízt
launþegarnir. Þeir missa að vísu
af þeim kauphækkunum, sem þeir
kunnu að hafa átt kröfu á ein-
hvern næsta dag, en þeir vita af
reynslunni að jafnhliða kaup-
hækkunum hækkaði allt, sem þeir
þurftu að kaupa, í sama hlutfalli
og jafnvel meira en það. í óðaverð-
bólgu hallar jafnan á launþegana,
jafnvel þó þeir hafi samning um
fullar dýrtíðarbætur, vegna þess
að það tekur alltaf sinn tíma að
safna upplýsingum um verðlag og
reikna bæturnar út, auk þess sem
búast má við að verðlagið hafi
hækkað svo og svo mikið frá þeim
tíma, sem var þegar upplýsingum
var safnað. Atvinnurekendur geta
hins vegar hækkað verð vöru sinn-
ar og seldrar þjónustu jafnóðum
og tilkostnaðurinn hækkar og má
jafnvel búast við því að þeir freist-
ist til að hækka meira en nemur
kostnaðarhækkunum. Þar sem
þeir búast við sífellt hækkandi
peningatekjum fólks, þó að síður
en svo sé um það að ræða að kaup-
máttur aukizt. Hér á sér ekki stað
nein tekjutilfærsla, þar sem kaup-
hækkanir og verðhækkanir eru
„styttar út“ eins og Ragnar Arn-
alds, fyrrverandi fjármálaráð-
herra, komst svo heppilega að orði
í stórnmálaumræðum á sl. vori.
Gagnstætt því, sem er, þegar verð-
lag er stöðugt og stefna stjórn-
valda í peninga- og gengismálum
hindrar það, að atvinnurekendur
geti velt kauphækkunum yfir í
verðlagið, þannig að kauphækkan-
irnar verða tekjutilfærsla frá
vinnuveitendum til launþega, þá
leiðir óðaverðbólga til þess að ekki
er lengur hægt að segja að
kauphækkanir séu tekjutilfærsla
milli vinnuveitenda og launþega,
þvi að þegar þeim er tafarlaust
velt yfir í verðlagið, eru það í raun
launþegarnir, sem eru sjálfir látn-
ir greiða sér kauphækkanirnar,
sem neytendur. Hér á íslandi og í
nágrannalöndum okkar hefur ver-
ið um millistig að ræða milli óða-
verðbólgu og stöðugs verðlags,
þótt verðbólgan væri vissulega á
síðastliðnu sumri farin að nálgast
stig óðaverðbólgunnar. Ekki sé ég
þó neitt því til fyrirstöðu að hægt
sé að skipta því, sem er „í pípun-
um“ þannig á milli launþega og
vinnuveitenda, að ekki þurfi að
vera um neina tekjutilfærslu að
ræða. Ekki verður það þó rætt
nánar hvernig slíkt megi fram-
kvæma, þar sem hér hefur aðeins
verið um dæmi að ræða frá þjóð-
félagi þar sem verðbólgan er eina
vandamálið, en það svarar auðvit-
að ekki til raunveruleikans eins og
hann hefur verið í okkar þjóðfé-
lagi að undanförnu.
Sú athugasemd kann að koma
fram við það, sem hér hefur verið
sagt, að ekki sé rétt að segja það
að launþegar borgi sér sjálfir, sem
neytendur, þær kauphækkanir,
sem þeir fái, jafnvel þótt öllum
kauphækkunum sé velt jrfir í verð-
lagið, því að fleiri en launþegar
séu neytendur og þeir beri sinn
hlut í verðhækkunum, auk þess að
kostnaðarliðir séu fleiri en kaup-
gjaldið og hækki þeir ekki til sam-
ræmis við kaupgjaldið hagnist
launþegar á því. Eg tel þó að sé
betur að gáð sé sú ónákvæmni,
sem í þessu felst lítilvæg. Laun-
þegar eða þeir sem vinna í þjón-
ustu annarra hafa verið 80—85%
framfærenda. Af þeim 15—20%
sem ekki eru launþegar eru flestir
lífeyrisþegar eða bótaþegar al-
mannatrygginga og í smáum stíl
atvinnurekendur, þar sem bændur
eru stærsti hópurinn. Þar sem hér
er um aðila að ræða, sem svipaða
þjóðfélagsaðstöðu hafa og laun-
þegar, auk þess sem tekjur flestra
þeirra, svo sem bænda og bóta-
þega, eru samkvæmt lögum og
reglum, sem nátengdar eru kaup-
gjaldi, er engin veruleg óná-
kvæmni fólgin í því að setja jafn-
aðarmerki milli Iaunþega og neyt-
enda.
Af öðrum þáttum framleiðslu-
kostnaðar að undanskildu kaup-
gjaldinu er fjármagn — eða vaxta-
kostnaður mikilvægastur. Þar sem
raunvextir, sem eru það sem máli
skiptir í þessu sambandi, hafa
lengst af að undanförnu verið
neikvæðir fer ekki mikið fyrir
þessum kostnaðarlið. En auk þess
má gera ráð fyrir að vextir fylgi
jafnan hinni almennu þróun verð-
lags og kaupgjalds. Ef svo væri
ekki myndi draga óæskilega mikið
úr nauðsynlegri sparifjármyndun.
Hve mikil kjaraskerðing
hefur verið nauðsynleg
og hve mikil hefur hún
verið í raun?
Niðurstaðan af því, sem sagt
hefur verið, er sú, að verðbólgu-
ráðstafanir einar út af fyrir sig
þurfi hvorki að hafa í för með sér
kjaraskerðingu né tekjutilfærslu
milli launþega og vinnuveitenda.
Þar með hefur ekki verið fullyrt,
að ekkert slíkt hafi átt sér stað
hér á landi í sambandi við efna-
hagsráðstafanirnar, en að þvi
verður vikið nokkuð hér á eftir. En
hér hefur, auk verðbólgunnar, ver-
ið að vinna þann vanda að etja,
sem stafar af minnkun sjávarafla
og viðskiptahalla. Hvað fyrra at-
riðið snertir þarf ekki atbeina
stjórnvalda til þess að kjaraskerð-
ing eigi sér stað, þvi að hún kemur
sjálfkrafa fram, sem minni tekjur
þeirra sem vinna við fiskveiðar og
fiskvinnslu og breiðist svo til
þeirra, sem við það fólk skipta.
öðru máli gegnir auðvitað um
viðskiptahallann. Til þess að jafna
hann þarf aðgerðir stjórnvalda,
sem miða að þvi að draga úr inn-
flutningi og örva útflutning.
Nærtækasta úrræðið til þess að ná
þessum tilgangi er gengislækkun.
Hún gerir innfluttu vöruna dýrari
og dregur úr kaupum á henni og
gerir útflutning arðvænlegri en
áður. Skilyrði þess að gengislækk-
un nái tilgangi sínum er auðvitað
það, að peningatekjur hækki ekki
til samræmis við gengislækkun-
ina, en það leiðir auðvitað til
kjaraskerðingar.
Sumir, og ekki sízt margir inn-
an verkalýðshreyfingarinnar,
virðast líta það hýru auga, að í
stað þess að draga úr innflutningi
með því að lækka gengið megi
beita innflutningshöftum og megi
þannig draga úr skerðingu kaup-
máttar eða jafnvel eyða henni.
Þetta er raunar á misskilningi
byggt, en þar sem innflutnings-
höft brjóta í bága við viðskipta-
samninga, er við höfum gert við
fjölda viðskiptaþjóða okkar, er sú
leið óraunhæf og verður því ekki
rædd hér nánar.
Gengislækkun hefur í för með
sér tekjutilfærslu til útflytjenda
og þeirra, sem framleiða í sam-
keppni við innflutta vöru frá inn-
flytjendum og neytendum inn-
fluttrar vöru. Hins vegar fæ ég
ekki séð að hún þurfi almennt að
hafa í för með sér tekjuflutning
frá launþegum til atvinnurekenda.
Hún bitnar auðvitað á launþegum,
sem neytendum, en hún bitnar
einnig á þeim atvinnurekendum,
sem nota erlenda rekstrarvöru og
fjárfestingarvöru auk þess sem
erlendar skuldir hækka, þar sem
um þær er að ræða.
Við skulum þá snúa okkur að
því að meta það, hversu mikil
kjaraskerðing hafi verið óhjá-
kvæmileg frá því árið 1982 vegna
aflabrests og ráðstafana til þess
að jafna viðskiptahallann. Þjóð-
hagsstofnun telur (Hagtölur, apríl
1984, bls. 31), að þjóðartekjur á
mann hafi minnkað að raungildi
um 49% milli áranna 1982 og 1983.
Á árinu 1982 nam halli á
viðskiptajöfnuði 10% af þjóðar-
framleiðslu en Þjóðhagsstofnun
telur að rétt sé að leiðrétta þá tölu
með tilliti til birgðabreytinga og
sveiflna í innflutningi sérstakrar
fjárfestingarvöru, þannig að hin
rétta tala verði 7,7. Séu þessar töl-
ur lagðar saman nemur rýrnun
þeirra verðmæti, sem þjóðin hefur
haft til ráðstöfunar 12—13% milli
þessara ára. Ekki er þó nauðsyn-
legt að kaupmáttur launa þurfi að
rýrna, sem þessu nemur, því mæta
má þessu að nokkru með því að
draga úr fjárfestingu. Fjárfesting
dróst líka saman um 14% á milli
þessara ára og skýrir það að
nokkru ótrúlega litla minnkun
neyslunnar (aðeins um 6%) milli
sömu ára. Niðurstaðan af þessu er
þannig sú, að 10% kjaraskerðing
frá því, sem var 1982, sé óhjá-
kvæmileg meðan framleiðslutapið
hefur ekki verið unnið upp.
En hver hefur kjaraskerðingin
orðið í raun? Flestar tölur, sem
nefndar hafa verið, er gefa eiga til
kynna skerðingu kaupmáttar
launa liggja á bilinu 25—33%.
Hvernig stendur á því að þessi
tala er svo miklu hærri en þau
10%, sem nema þeirri kjaraskerð-
ingu er nauðsynleg má teljast
(fyrir heildina auðvitað, ekki fyrir
alla)? Algengasta skýringin er sú,
að hér sé um að ræða fórnir þær,
sem launþegar hafi verið látnir
taka á sig til þess að hægt væri að
ná verðbólgunni niður, og 15% eða
meira af tekjum launþega hafi
þannig verið færð til atvinnu-
rekenda. Það finnst mér vanta
mjög í öllum málflutningi þeirra,
er efnahagsráðstafanirnar styðja,
að á þessu hefur almenningur
enga aðra skýringu fengið. Meðan
svo er ekki er það a.m.k. skiljan-
legt, að hinn almenni launþegi
hugsi sem svo, að þarna eigi laun-