Morgunblaðið - 30.01.1985, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 30. JANÚAR 1985
— eftir Sigríði
Snævarr
Margar æviminningabækur
fjalla um menn sem hlutu marg-
víslegar vöggugjafir og síðan flest
skilyrði í lífinu til að ávaxta þær,
hvatningu frá samfélaginu og
ríkulega umbun fyrir vel unnin
störf. Líf þessara manna minnir á
hlutskipti túlípana, sem gróðurs-
ettur er í frjóa jörð, nýtur birtu og
yls til að vaxa og dafna og nær
síðan grósku til hins ýtrasta.
Safnritið „Úr ævi og starfi ís-
lenskra kvenna" er hluti útvarps-
erinda sem Björg Einarsdóttir
hélt á síðasta ári. Björg segir frá
tuttugu og einni konu sem fædd
var á 18. og 19. öld og mörkuðu
spor í samtíð sinni með ýmsum
hætti og sumar sem brautryðjend-
ur i samfélaginu. Líf þessara
kvenna minnir ekki á túlípana í
vermireit, heldur á háfjallaflóru
íslands — blóm sem vaxa við svo
örðug skilyrði, hrjóstrugan jarð-
veg og mikla sviptivinda, að hvert
blóm er örlítið kraftaverk. En svo
er um hálendisblómin á íslandi að
þau eru ekki aðeins fágæt þar sem
þau vaxa, heldur er gróðurlendi
þeirra svo fjarri mannabyggðum,
að þeir sem aldrei hafa tekið sér
háfjallaferð á hendur, hafa aldrei
séð þau. Það heyrist jafnvel full-
yrt af einstaka borgarbúa að eng-
in blóm vaxi á hálendi íslands. En
sá, sem hefur farið þar um og litið
eigin augum telur þau fegurst
blóma, á sólskinsdegi þegar svört
jörðin umlykur þau, svo þau fá
skæran lit, og morgundöggin
prýðir blöðin og minnir á fínasta
kristal. Þessi blóm eru sem
táknmynd — þau vaxa ekki átaka-
laust í þúsundatali eins og túlíp-
aninn í vermireit, þau eru krafta-
verk — óður til frelsisins.
Björg Einarsdóttir hefur tekið
sér ferð á hendur og freistast til
að safna þessum blómum og færa
þau til byggða. Með nákvæmni og
nærfærni hefur henni tekist að
gróðursetja þau í mannabyggð og
bregða birtu 20. aldarinnar á þau.
Hún hefur safnað saman fróðleik
sem víða var að finna og sett sam-
an á einn stað og með því minnt
okkur á það að íslenskar konur
sem nú sækja fram í þjóðlífinu,
byrja sannarlega ekki á jafnsléttu,
hver og ein. Þær hafa stórbrotið
landslag og hálendi að baki.
Björgu tekst að gæða þessar konur
svo miklu lífi að þær standa mér
ljóslifandi fyrir hugskotssjónum
og virðast horfa yfir öxlina á kon-
um og körlum samtíðarinnar. í
þessum dætrum 19. aldarinnar er
mikill mannauður fólginn. Þekk-
ing á lífi þeirra opnar okkur nýja
heima, eyðir fordómum og kennir
okkur að draga nýja lærdóma af
sögunni. íslenskar konur hafa áð-
ur sótt fram við enn erfiðari skil-
yrði en nú eru, og það veitir nú-
tímakonum kjark til átaka í ís-
lensku þjóðlífi að vita þessar
sterku konur að baki sér, að hafa
líf þeirra að leiðarljósi — það
storkar og ögrar.
Aldarspegill og
persónulýsingar
Bók Bjargar er í mörgu forvitni-
leg. Hún er skemmtileg aflestrar
vegna þess að hún er brot af ald-
arspegli nítjándu aldarinnar. Sá
þáttur er ekki síst merkur fyrir
mína kynslóð, sem fædd er eftir
stofnun lýðveldisins og þekkir
helst sögu bókmennta og sjálf-
stæðisbaráttu nítjándu aldarinar,
en síður annað það, sem mótaði
aldarandann. Kraftaverkasaga
einstaklingsins, þ.e. sú staðreynd
að andinn getur brotist fram þrátt
fyrir brauðstrit daganna, er auð-
vitað bæði merkileg og forvitnileg.
En það sem er mér kærast við
þessa bók eru kjarnmiklar per-
sónulýsingar.
Erlendur gestur sagði eitt sinn
við mig að sér virtust tvær þjóðir
búa á íslandi með mismunandi
þjóðareinkennum. Átti hann við
konur og karla. Fannst honum
konurnar opnari og glaðlegri og
bera mun sterkari persónuleika en
karlana. Um það sýnist vafalaust
sitt hverjum, en um það er ekki
deilt að ítarlegar lýsingar á per-
sónuleika kvenna eru fágætar,
þrátt fyrir hefð úr íslenskum forn-
sögum.
Björg styðst einkum við ritaðar
heimildir, þ.á m. minningargrein-
ar og minningabækur, sem gefa
skýra og heilsteypta mynd af ein-
staklingnum, en einnig önnur
sagnfræðileg gögn. Engin kvenn-
anna ritaði dagbók að staðaldri,
þannig að við getum ekki kynnst
sjálfsímynd þeirra, nema í ein-
staka ljóði og glefsum af rituðu
máli. Við vitum því ekki gjörla
hvað fyrir þeim vakti eða í hvaða
brunn þær sóttu hvatningu. Björg
hefur kosið að standa álengdar og
styðja mál sitt heimildum en
þvinga ekki skilningi sínum á les-
andann. Kaflaheitin gefa þó að-
eins til kynna hvað henni finnst
einkenna hverja konu mest, og eru
þau bókinni til aukins gildis. I von
þess að vekja áhuga lesandans á
ævi og starfi íslenskra kvenna á
nítjándu öld hef ég freistast til
þess að draga saman örstutt ágrip
um hverja konu. Ég sleppi ætt
þeirra að mestu, og legg meiri
áherslu á lýsingu Bjargar á per-
sónu og skapgerð, en afrekum
þeirra.
Segja má að konurnar séu sam-
tímakonur, því langflestar eru fæ-
ddar um miðbik 19. aldarinnar.
Ástríður Guðmundsdóttir er þó
langelst (1770—1865). Hún var
amma Matthíasar Jochumssonar
þjóðskálds íslendinga. Hennar
fólk var ekki efnað nema af eigin
hugkvæmni og dugnaði og komst
þannig í álnir. Björg nefnir þátt
Ástríðar „Vegskona að viti og dáð-
um“. Hún er sögð hinn mesti
kvenkostur, eðlisvitur, góðlát,
lögfróð og rómuð yfirsetukona.
Kaflinn um Ágústu Svendsen
(1835—1924) nefnist „Líkist meir
nútímakonu". Ágústa var fyrsta
konan í Reykjavík sem fékk versl-
unarleyfi og jafnframt fyrst kaup-
manna að ráða stúlkur til af-
greiðslustarfa. Hún leit ævinlega
á sig sem fyrirvinnu heimilis,
hvað sem á bjátaði og jafnvel þeg-
ar hún var sjálf sjötug og barna-
börn hennar urðu föðurlaus. En
hún var ekki aðeins brautryðjandi
og dugnaðarkona. Hún var hvar-
vetna hrókur alls fagnaðar og
undi sér hvergi betur en við tafl-
mennsku eða l’hombre.
Þó sópaði að Kristínu Vídalín
Jakobson (1864—1943) „Grein af
gömlum stofni", hvar sem hún fór.
Hún bar með sér að hún vissi hvað
hún vildi og var örugg til fram-
kvæmda. Þegar hún var ung varð
hún eitt sinn fárveik og var lögð
inn á sjúkrahús. Hún sór þess þá
dýran eið að kæmist hún til’heilsu
skyldi hún þakka fyrir það sem
hún naut með því að stuðla að því
að fátækt fólk fengi aðhlynningu í
veikindum sínum. Það var upphaf
stofnunar Hringsins og þeirra
mörgu góðu verka sem þar hafa
verið unnin.
Jóhanna Egilsdóttir (1881—1982)
„Verkakona krefst réttlætis", sat
lítil og teinrétt á Kambabrún og
kvaddi sveitina. Engan hefði órað
fyrir því þá, að þar sæti foringja-
efni og að í borginni biði hennar
mikið landnám að réttindamálum
verkakvenna. Jóhanna varð 101
árs gömul og dó árið 1982, þannig
að margir muna hana vel. Henni
er svo lýst að hana einkenndi
hvort tveggja í senn mikill bar-
áttuhugur og mikil gleði og létt
lund.
Þáttur þeirra mæðgna Kristínar
Bjarnadóttur (1812—1891) og Ingi-
bjargar Johnson (1850—1920) er
nefndur „Búkona, bjargvættur".
Kristín var mikill skörungur og
komst með bónda sínum í góð efni.
Eignuðust þau jarðeignir góðar,
en það voru helstu fjárfestingar
þeirra tíma. Ingibjörg einkadóttir
hennar var hinn mesti kvenkost-
ur. Þorlákur Johnson eiginmaður
Ingibjargar var um skeið frum-
kvöðull í athafnalífi Reykjavíkur,
en þegar hann missti heilsuna á
besta aldri tók Ingibjörg við öllum
hans umsvifum, kom börnum
þeirra til mennta og bar allar
byrðar heimilisins af stakri elju.
Torfhildur Hólm (1845—1918)
„Fyrsti íslenski kvenrithöfundur-
inn“ naut virðingar fyrir áræði,
gáfur, þrek og táp. Efnisval henn-
ar og föng í skáldsögur voru ný-
stárlegar á hennar tímum og fór
hún bæði fyrir konum og körlum í
skrifum sínum.
Kristólína Kragh er yngst kvenn-
anna (1883—1973) „Fyrsti hár-
greiðslumeistarinn á Islandi".
Saga hennar er ekki aðeins ævi-
sága brautryðjanda í nýrri iðn-
grein, heldur ekki síst vegna mik-
illa umsvifa hennar í rekstri. Hún
rak stofu með fjölda starfsstúlkna
og hafði mikið undir. Síðar varð
hún þekkt fyrir hárgreiðslustörf í
Sigríóur Snævarr.
leikhúsinu og fleira. Kristólína
var þekkt fyrir faglega þekkingu,
stjórnsemi og hæfni.
Huldukonur og
skörungar
Þá kemur að „huldukonunum
þrem“ sem Björg nefnir svo vegna
þess að menn muna að Bríet
Bjarnhéðinsdóttir var kosin í bæj-
arstjórn árið 1908, þegar konur
buðu fram þar, en nöfnum hinna
þriggja sem einnig voru kjörnar,
hefur síður verið haldið á loft.
Kaflinn heitir „Brutu blað í
stjórnmálasögunni" og greinir
fyrst frá Þórunni Jónassen
(1850—1922) er hafði bein og óbein
áhrif á kvenþjóð bæjarins með því
að beina augum hennar að þjóð-
nýtum verkefnum. Hún var stofn-
andi Thorvaldsensfélagsins árið
1875, en það er elsta starfandi fé-
lag kvenna í Reykjavík. Henni er
lýst svo að hún kunni ekki að berj-
ast með „agitationum og ræðu-
höldum", en var réttsýn, viljaföst
og gætin.
Guðrún Björnsdóttir (1853—
1936) var bæjarstjórnarkona, lét
mikið til sín taka í bæjarstjórn-
inni eins og hvarvetna þar sem
hún kom. í eftirmælum er sagt að
hún hafi verið gáfuð, dugleg og
kjarkmikil, en einnig ör og við-
kvæm í lund.
Katrín Skúladóttir Magnússon
(1858—1932) var þriðja huldukon-
an og sú sem lengst þeirra sat í
bæjarstjórninni. Maður hennar,
Guðmundur Magnússon prófessor,
var fyrsti læknir hér á landi sem
gerði holskurð og aðstoðaði Katrín
hann í skurðstofu og var eini að-
stoðarmaður hans. Var um hana
sagt að hún hefði verið ein mátt-
arstoð íslenskra kvennahreyfinga.
Hún var skörungur, lundstór, en
þó lipur í skapi ef þess þurfti,
opinská og hreinlynd og mikil for-
sjárkona.
Þóra Melsteð (1823-1919)
„Stofnandi Kvennaskólans í
Reykjavík" taldi menntunarskort
íslenskra kvenna vera þjóðarmein.
Hún stóð að „ávarpi til íslend-
inga“, þar sem landsmenn voru
eggjaðir lögeggjan til átaka í
menntunarmálum íslenskra
kvenna. Þóra var skólastjóri skól-
ans til 82 ja ára aldurs og lýsir það
meira en mörg orð áhuga hennar,
en skólinn skar sig úr öðrum skól-
um fyrir konur vegna hinnar
miklu áherslu, sem lögð var á bók-
nám.
Þorbjörg Sveinsdóttir (1827—
1903) „Mælskukraftur hennar var
stórveldi". Það er eins og neisti af
öliu sem Þorbjörg kom nærri, en
hún var talin einn sterkasti og lit-
ríkasti persónuleiki síns tíma.
„Hennar síunga óþreytandi fjör og
áhugi á öllum þjóðmálum vorum
og hennar brennheita föðurlands-
ást, framfaralöngun og frelsisþrá"
einkenna hana öðrum fremur
samkvæmt því, sem Bríet Bjarn-
héðinsdóttir lætur um mælt. Sum-
um fannst hún harðskeytt og
óvægin, en hún var óhrædd að
rétta hlut lítilmagnans — höfð-
ingi mikill og stórbrotin kona.
ótvírætt dæmi um algjöra sér-
stöðu hennar í þjóðlífi þess tíma,
voru ræðuhöld hennar á
þjóðmálafundum, löngu áður en
aðrar konur tóku þar til máls, eða
nutu kjörgengis og kosningarétt-
ar. Var jafnvel talið að hún réði
öðrum meira um kosningar allar í
höfuðstaðnum.
Konur lista og mennta
Guðný Jónsdóttir (1804—1836)
„Á bekk með skáldum", sker sig að
mörgu leyti úr þessum hópi. Hún
var skáldkona og talin betur gefin
en eiginmaðurinn, samdi t.d. stól-
ræður betri en hans, prestsins.
Prestur þoldi það illa og skildi við
hana sem þá var afar óvenjulegt.
Það hlýtur að hafa verið konum
erfitt á stundum að vera úr takt
við samtíð sína, en Guðnýju hefur
það verið óbærilegt svo viðkvæm
sem hún var í lund. Átakanleg er
lýsing prestsins sem talaði milli
hjónanna og jarðsetti hana ári
síðar: „Hryggur var ég viðstaddur
skilnað þeirra, og mætti mér seint
úr minni líða, hversu mér var þá
afmálað, að það band sem var með
valdi slitið, er tengdi hennar
hjarta hans.“ í harmljóði kvað
Guðný: „Vonin og kvíðinn víxlast
á — veitir honum þó langtum bet-
ur — ... “ Samtímamenn segja
hana hafa sprungið úr harmi og
skjóta ljóðin hennar stoðum undir
þá kenningu.
Ólafía Jóhannsdóttir
(1863—1924) „Boðberi kærleikans"
var fósturdóttir Þorbjargar
Sveinsdóttur. Hún hefði getað
skarað fram úr á hvaða sviði sem
hún hefði kosið sér. Hún var
mæiskusnillingur og eftir hana
liggur ritsafn í tveim bindum, sem
m.a. er sjálfsævisaga, sem sýnir
eldheitan áhuga þeirra Þorbjarg-
ar á stofnun Háskóla íslands. Um
mælskulist hennar var það sagt að
„Kyrrlátt afl byggi í orðinu" og
náði hún miklum tökum á áheyr-
endum sínum. Hún starfaði árum
saman fyrir líftryggingafélag og
vakti athygli almennings á trygg-
ingamálum, en eftir veikindi 1909
helgaði hún sig líknarstörfum á
vegum Hvítabandsins.
Ólöf Sigurðardóttir frá Hlöðum
(1857-1933) „Meira skáld en
margir hyggja", var stórbrotin
gáfukona og mikill listamaður í
eðli sínu, en jafnframt brennandi í
andanum af áhuga á opinberum
málum, stjórnmálum og kven-
frelsismálum. Hún þráði fegurð og
átti oft um sárt að binda vegna
þess hve fábrotin tækifæri voru til
þess að njóta lista: „Það var ekki
’* 4
Frímerki með mynd af Þorbjörgu Sveinsdóttur í flokkn
um „Merkir fslendingar“.
Björg Einarsdóttir höfundur ritsins er að góðu kunn
fyrir störf sín að þjóðmálum. Hyggst hún gefa út fleiri
rit um sama efni.