Morgunblaðið - 22.06.1986, Blaðsíða 8

8 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. JÚNÍ1986
Erindi flutt á rithöfundaþingil"","",l,l,l,,,",“,^^^^"B
Opinffátt
eða íhald
Erlendar menningamýjungar
eftir Öm
Olafsson
Fyrir aldamót
Góðir rithöfundar. Lengur en ég
man hafa menn haft af því áhyggjur
að íslensk menning væri í útrýming-
arhættu, holskefla erlendra áhrifa
myndi brátt útmá öll þjóðarsér-
kenni, gott ef ekki tunguna líka.
Ég skal ekki fullyrða um hvenær
þessar raddir fóru að hljóma að
marki. En svo mikið er víst, að
annað er meira áberandi á 19. öld,
fremstu skáld og menntamenn þjóð-
arinnar lögðu sig þá fram um að
veita hingað erlendum menningar-
straumum. Sérstaklega einkennir
þetta rómantísku skáldin, sem báru
uppi sjálfstæðishreyfingu iands-
manna, enda er alkunna að sjálf
þjóðemisstefnan er einn erlendur
menningarstraumurinn sem hingað
barst á 19. öld.
Fjölnismenn þýða þýsk samtíma-
skáld, Matthías Jochumsson þýddi
meira en hann samdi sjálfur m.a.
ensk skáld og norræn; Steingrímur
Thorsteinsson þýddi þýsk og nor-
ræn, auk Þúsund og einnar næt-
ur, Grímur Thomsen, sem kallaður
hefur verið íslenskastur allra skálda
þýddi aðallega fomgrísk skáld,
einsog Benedikt Gröndal. Gestur
Pálsson þýddi m.a. ljóð í óbundnu
máli eftir Túrgenéf, 1884, það var
m.ö.o. hann sem innleiddi þetta ljóð-
form á íslandi fyrir réttum hundrað
árum. Og ekki verður séð að nokkur
maður hafi kippt sér upp við það á
þeim tíma.
Hversvegna lögðu þessi skáld
svona mikla stund á að þýða erlend-
ar bókmenntir á íslensku? Svarið
er alveg augljóst. Það er vegna
þess hve veikburða íslensk menn-
ing var, fátæk að skáldskap. Og
ef litið er á það sem þau þýddu,
þá getur engum blandast hugur um
það, að þessar þýðingar auðguðu
íslenskar bókmenntir stórlega að
skáldskapargildi, bæði beint og
óbeint, svo að betri bókmenntir
voru frumsamdar á íslensku eftir
en áður. Besta dæmið um það eru
þýðendumir sjálfir. Það hefur löngu
verið bent á, að þeim óx ásmegin
af þýðingarstörfunum, þar öðluðust
þeir það vald á málinu og þann
andans auð, sem prýðir bestu verk
þeirra.
Þeir sem mest tala um þá ógn
sem steðji að íslenskri menningu
af róttækri breytingu á daglegri
menningameyslu almennings, ættu
að huga að þeim breytingum sem
urðu á þessu í lok 19. aldar. Aliir
munu kannast við kvöldvökurnar,
þar sem einn kvað rímur eða las
fomsögur yfir öðmm heimilismönn-
um, sem sátu við tóvinnu á meðan,
og skal ég ekki fjölyrða um þær,
nema hvað þessi upplestur mun
helst hafa tíðkast á mannmörgum
heimilum, en ekki kotunum, sem
voru mörg. En nú komu í stað þessa
prentuð blöð, eins og í útiöndum,
full af fréttum og frásögnum, og
þar voru neðanmálsögur, skáldsög-
ur, smásögur og frásagnir, oftast
þýddar. Þetta efni var svo mjög oft
gefíð út sérprentað af sama blý-
sátri. Skáldsögumar voru sumar
merkar, en mest var þetta upp-
spretta hins fræga reyfaraflóðs
aldamótanna. En einnig birtust
sögusöfn helstu blaða, og era Sög-
ur ísafoldar frægastar, enda end-
urprentaðar í Qóram allstóram
bindum um miðja 20. öld. En þær
birtust upphaflega í tuttugu bind-
um, misþykkum, á áranum
1889—1909. Á þeim tveimur ára-
tugum birtist þá líka í sama litla
broti Sögusafn Þjóðólfs í 14 bind-
um, Sögusafn Austra í sex bind-
um, og Sögusafn Þjóðviljans í 32
bindum (eða heftum)! Þó mun hér
ekki allt vera talið, en þessi mikla
útgáfustarfsemi væri merkilegt
rannsóknarefni. Þýddar smásögur
held ég að yfirgnæfi annað efni í
þessum sögusöfnum, en þar er þó
líka nokkuð um langar sögur og
frásagnir, jafnvel íslenskar. Auk
þessa birtist mjög mikið af þýddum
smásögum í tímaritum, Iðunni,
Eimreiðinni o.fl., þegar fyrir alda-
mót, og afar mikið síðan víða.
Raunar virðist lítill greinarmunur
gerður á smásögum og ýmiskonar
frásögum, framanaf. En það er þó
eitt með öðra sem mönnum lærist
af þessum menningarstraum er-
lendis frá, enda birtist hér ótrúlega
mikið af sumpart góðum smásög-
um, eftir helstu höfunda sem frægir
vora erlendis. Ég ætla ekki að
þreyta menn með nöfnum, svo vel
var hér fylgst með, meðan til vora
á íslandi 3—4 mikil bókmennta-
tímarit, á áranum milli stríða.
Nokkurt sýnishorn þessa er í hinu
merka smásagnasafni sem Kristján
Karlsson gerði hjá AB. Framanaf
hafa þýddar smásögur yfirgnæft
frumsamdar á íslensku, enda fljót-
teknari en innlendar, fyrir ritstjóra
sem vantaði eftii oft með litlum
fyrirvara. Um þetta fæst vísbending
af nokkram tímaritum: fyrir réttri
öld komu út sjö árgangar af tímarit-
inu Iðunni. Þar vora íslenskar smá-
sögur aðeins 11% af heildinni. En
í Iðunni 1915—37 fer hlutur þýddra
smásagna aðeins niður fyrir hlut
framsaminna, þetta era nánast
helmingaskipti; en bæði í Eimreið-
inni 1945—71 og Tímariti Máls
og menningar 1940—76 era smá-
sögur frumsamdar á íslensku orðn-
ar tvöfalt fleiri en þýddar.
Af þessu er nú einfalt að álykta,
að íslensk smásagnagerð rís upp
af þessu feiknlega magni þýddra
smásagna. Og má þó með sanni
segja, að sá menningarstraumur
var ekki tær, þar flaut margt
misjafnt með. Sem betur fer, því
það hljóta aliir viðstaddir að hafa
reynt á sjáifum sér, að æsilegir
reyfarar era mjög þroskandi fyrir
ímyndunaraflið og skilning á frá-
sagnarlist, eins og Jean Paul Sartre
vottaði fyrir sitt leyti í sjálfsævisögu
sinni. En fátt þótti eins líklegt til
að spilla íslenskri menningu um
aldamótin og glæparit svo sem
Kapítóla, Hinn óttalegi leyndar-
dómur, og lengi mætti telja hið
vinsælasta lesefni. Hér er alltaf
sama hugsanavillan á ferðinni,
menn sjá að margt má að þessum
ritum finna, þau era einfeldnings-
leg, full af fordómum, sálarlíf per-
sónanna er afar framstætt, málfar
oft meingallað, og svo álykta menn
að svona verði hugarheimur le-
senda. En það sýnist mér nú sjaldn-
ast verða, nema þá hjá þeim yngstu,
um tíma. Flestir vaxa upp úr því
að taka mark á svona löguðu ef
þeir hafa legið í reyfuram, einkum
ef þeir hafa áttað sig á þeim með
umræðu. Þessi holskefla erlendra
menningaráhrifa og ómenningar,
sem reið yfir ísland um aldamótin,
skolaði bókstaflega burt margra
alda rótgróinni alþýðumenningu þar
sem rímumar vora. En upp af þessu
umróti, úr þessu reyfaraflóði og
neðanmálssagna, risu „vormenn ís-
lands, aldamótakynslóðin sem lyfti
Grettistaki, lagði grandvöllinn að
sjálfstæðri þjóðmenningu", o.s.frv.
Torfundinn myndi sá maður nú, sem
tregar þau umskipti, enda vora rím-
ur og riddarasögur fyrri alda síst
merkilegri bókmenntir né á betra
máli almennt, en það sem nú tók
við, ijölbreytnin varð miklu meiri
og tindamir hærri í þessari íslensku
útgáfu Qölþjóðlegrar neyslumenn-
ingar, svo égtali samtímamál.
Nýstárleg ljóð
Ég nefndi að prósaljóð birtust á
íslensku fyrir réttri öld. Einar
Benediktsson brá þessu einnig fyrir
sig fyrir aldamót („Gullský" í Sög-
ur og kvæði, 1897). A.m.k. tvö
slík verk era varðveitt eftir Jóhann
Gunnar Sigurðsson, sem lést 1906
(GullogViðána).
Prósaljóð höfðu verið kunn er-
lendis a.m.k. síðan Baudelaire birti
Petits poémes en prose, uppúr
1860. En mér þykir líklegt að það
hafi mjög aukið á vinsældir þessa
forms þegar R. Tagore fékk Nóbels-
verðlaun, 1913. Mikið var skrifað
um Tagore og vinsamlega í íslensk-
um blöðum og tímaritum framan
af 20. öld, og 1919 birtist bók hans
Ljóðfórnir á íslensku, en 1922
Farfuglar hans og Ljóðfómir í
2. útgáfu (700 eintök, en fyrri útg.
var 500), hvorttveggja í þýðingu
Magnúsar Á. Ámasonar. Gunnar
Gunnarsson birti tvö „ljóð í ftjálsu
formi" 1913 (sjá grein Eiríks Tóm-
assonar í Lesbók Mbl. 7/6 1986).
1919 birti Sigurður Nordal prósa-
Ijóð, „Hel“, í bók sinni Fomar ást-
ir. Þau era innan marka Davíðs að
anda, ljóðrænu málfari og hvíeina,
nema hvað þetta er prósi, „óbundið
mál“. Sigurður hvatti menn til að
ganga lengra á þeirri braut. Það
gerði einkum Jón Thoroddsen í
Flugur, 1922, en þær vora ortar
fyrir 1919 (sjá grein Sveins Skorra
í Skími 1979). Jakob Smári birti
prósaljóð í bók sinni Kaldavermsl,
1920, næsta hefðbundin að málfari
og myndmáli. Hulda mun hafa ort
Myndir veturinn 1918—19, þótt sú
bók birtist svo ekki fyrr en 1924.
(Guðrún Bjartmarsdóttir benti mér
á þessa bók Huldu, en skáldin Vil-
borg Dagbjartsdóttir og Þorgeir
Þorgeirsson á verk Einars Ben. og
Jóhanns Gunnars.) Það era raunar
„þjóðlegu íhaldsmennirnir" (Guð-
mundur Finnbogason, Sigurður
Nordal, Kristján Albertsson og
fleiri) sem stóðu að Vöku, sem birta
„Sorg“ Jóhanns Sigurjónssonar og
„Söknuð“ Jóhanns Jónssonar, 1927
og ’28; Eimreiðin birti „Unglinginn
í skóginum" eftir Halldór Laxness
1925, en Lesbók Morgunbiaðs-
ins „Rhodymenia palmata" árið
eftir. Hér er ekki rúm til að fjalla
um þessi síðasttöldu framúrstefnu-
verk, nefnum bara að röklegt
samhengi er yfirleitt lítt áberandi í
þeim, en myndir og hljómur ríkja.
Það er athyglisvert, að það virðist
fyrst vera eftir framantaldar menn-
ingamýjungar, sem fer fyrir alvöra
að heyrast í röddum sem vara við
erlendum menningaráhrifúm. Guð-
mundur Finnbogason spurði 1926:
„Er ekki Oxarhólmi ímynd hólmans
stóra sem vér byggjum? Hefir ekki
það, sem best er í íslenskri menn-
ingu að fomu og nýju, dafnað mest
fyrir þá sök, að það var friðað fyrir
átroðningi handan yfir vatnið, líkt
og gróðurinn í hólmanum. Fræin
vora aðkomin, en þau hafa fengið
að þroskast í næði á sinn sérkenni-
lega hátt.“ En „Að vísu hafa útlend
áhrif á öllum öldum verið nauðsyn-
leg hverri þjóð til menningar-
þroska," sagði hann 1928. Skáldið
Guðmundur Friðjónsson ber af sér
þá ásökun margra, 1929, að hann
standi gegn öllum menningamýj-
ungum, en kallar sig og sína sam-
heija „viðnámsmenn gegn ann-
mörkum menningarinnar" og segir
reyndar í sama riti „mér virðist sem
íslendingseðlið sé að sigrast, verða
undir."
Ótvíræð er íhaldssemi þeirra
nafna, en ekki er sóknarharkan
mikil. Það er hún frekar hinum
megin, hjá talsmönnum opingáttar
við erlendum menningamýjungum,
Halldóri Laxness, Ragnari Kvaran,
Sigurði Einarssyni, t.d. skrifar
Kristinn E. Andrésson 1932 í grein
um Sölku Völku:
„Allt andlegt uppeldi þjóðarinnar
hefiir miðað að því að þrengja
hugsun og tilfinningum nútíma-
mannsins inn í fom og úrelt form
máls og stíls [...] Við höfum i ljóð-
listinni haldið dauðahaldi í gömul
form, fægt þau og sorfið. Þar hefur
engu mátt um þoka. Og ný hugsun
eða nýr andi hefur ekki komist þar
fyrir, enda þótt vanhelgan ef sést
hefði. T.d. kom í „Vöku“ kvæðið
Söknuður eftir Jóhann Jónsson. Það
er einstakt í 20. aldar ljóðagerð hér
á landi fyrir samræmisríka hrynj-
andi og fullkominn heilleik er sýnir
að kvæðið er sál af sál skáldsins.
En um það fórast einum ritdómara
orð á þá leið að það gæti ekki
kallast kvæði. Það var ekki rímað."
Ekki verð ég nú var við umtais-
verð viðbrögð af því tagi sem Krist-
inn lýsir, en hann skrifar svo áfram
á sömu lund t.d. 1935 um Rauður