Morgunblaðið - 22.06.1986, Blaðsíða 10

10 c
MORGUNBLAÐID, SUNNUDAGUR 22. JÚNÍ1986
kært, heldur er líka andi módem-
ismans eitur í þeirra beinum. Þessi
einsemd, „án takmarks og tilgangs"
gat vissulega táknað lífíð í auð-
valdsheiminum. En andstætt marx-
ismanum gerir sósíalrealisminn ráð
fyrir að lesendur mótist jafnan beint
af skáldverkum. Þvf hét þetta að
auðvaldsveruleikinn mótaði skáldið,
sem hefði aftur óheppileg áhrif á
lesendur. Krafa sósíalrealista um
að skáldverk eigi að miðla heildar-
sýn þýðir að það eigi að sýna útyfir
auðvaldsveraleikann, sýna verðandi
sósíalisma.
Það er því ekki að undra, að
þegar deilumar miklu um „atóm-
ljóð" hefjast um 1950, þá skuli rót-
tæklingar svo sem Gunnar Bene-
diktsson, Þórbergur Þórðarson og
Hendrik Ottósson vera fremstir í
fylkingu gegn menningamýjungum
svo sem Eysteinn Þorvaldsson rekur
(bls. 164—181). Róttæklingar
höfðu fyrstir manna snúist gegn
móderrismanum í ljóðagerð.
Annað kemur hér til. Þegar á
3. áratuginum era ljóð farin að víkja
fyrir smásögum í tímaritum, en
þetta snýst við á styijaldaráranum.
Mér þykir líklegt, að þessi vöxtur
Ijóða spegli vaxandi þjóðemis-
kennd. Hefðbundinn vettvangur
hennar er kvæði, en tilefnið væri
þá hemámið 1940, lýðveldisstofnun
1944, og deilumar um herinn og
NATO síðan. Þess ber líka að gæta,
að það stjómmálaafl sem helst
fylgdi alþjóðahyggju áður, komm-
únistaflokkurinn, varð æ þjóðemis-
sinnaðri eftir miðjan 4. áratuginn,
bókmenntahreyfíng vinstrisósíal-
ista enn frekar. Og hvað stóð þá
gegn þeirri þjóðemisstefnu, sem
drottnaði fyrir í Sjálfstæðisflokkin-
um og Framsóknarflokkinum? Far-
vegur hennar er ekki síst kvæði,
og þá skilst betur hversvegna and-
staðan varð svona mikil gegn því
að hrófla við formi kvæða um 1950,
miklu harðari andstaða en áratug-
ina á undan. Mönnum fannst þetta
vera tilræði við íslenskt þjóðemi.
En þau viðbrögð era ný, þau skýr-
ast af þeirri sögu sem ég hefi reynt
að rekja hér í örstuttu máli; þ.e.
að alþjóðasinnar og módemistar
sneru við blaðinu á 4. áratuginum.
En það er aftur liður í alþjóðlegum
straumhvörfum á þeim tfma, þjóð-
fylkingarstefnu Alþjóðasambands
kommúnista, sem vildi efla almenna
samstöðu um viðhald ríkjandi
menningar gegn ógn fasismans.
Samnefnarinn var íhaldsstefna. Það
er ekki um að villast, að þessi
stefnubreyting seinkaði komu mód-
emismans til Islands, og hélt mód-
emistum lengi við hefðbundin yrkis-
efni, svo sem rakið var hér að fram-
an. Þegar framvörður bókmennta
bregst, jafnvel þótt það sé aðeins
fámennur minnihlutahópur, þá er
það áfall sem um munar, því hver
verður þá til vamar og sóknar?
Lokaorð
Það er erfítt að stunda sagnfræði
í þáskildagatíð, ræða um það sem
hefði getað orðið ef —. En öðru vísi
er þó ekki hægt að leggja mat á
það sem gerðist. Framúrstefna svo
sem surrealismi auðgaði mjög bók-
menntir ýmissa þjóða, einkum
Frakka, Belga, Spánveija og Tékka
um miðjan 4. áratuginn. Hún stakk
sér niður hérlendis áratug fyrr,
expressjónisma gætti líka á þessum
áram, en svo kom þetta bakslag.
Sigurður Nordal spurði á árinu
1928: „Er trú þeirra manna, sem
boða nýjar menningarstefnur, svo
lítil, að þeir efíst um, að það besta
í þeim þoli dálitla mótspymu?" —
Því er til að svara, að orðið mót-
spyma merkir hér greinilega ekki
hlutlæga, rækilega gagnrýni, sem
gangi jafíit yfir öll verk og nauðsyn-
leg er menningarlífi hverrar þjóðar,
hér hlýtur þetta að merkja andstöðu
við listaverk vegna þess eins, að
það er nýstárlegt, annarlegt. Svo
andlaus afstaða getur aldrei orðið
holl menningarlífí, og hér varð hún
of sterk um hríð — vegna stjóm-
málalegrar hliðsjónar, sýnist mér.
Þeim sem fylgst hafa með ís-
lenskum bókmenntum undanfarin
ár fínnst það nokkuð spaugilegt að
lesa fjöratíu ára gamla spádóma
um að nú séu þær hreinlega að líða
undir lok, vegna alþjóðlegra áhrifa,
sem allt jafni út og afmái þjóðleg
sérkenni. Ég bjó erlendis fímm ár
meðan myndbandabylgjan reið yfír
iandið, Dallas og viðlíka efni var
inni á hvers manns gafli, bömin
ólust upp við teiknimyndasögur og
annað flölþjóðaprent, rás tvö kom
til, og báðar rásir vora fullar af
útlendu poppi frá morgni til kvölds.
Og það sem mest vakti athygli
mína, þegar heim var komið, það
var hve mikið hafði fjölgað bráð-
ungum iistamönnum, sem höfðu
alist upp við þetta. Verk þeirra
bera þess sumpart skýr merki, ég
nefni bara sem dæmi Einar Má
Guðmundsson, Sigfús Bjartmars,
Gyrði Elíasson og Sjón. En verk
þeirra era fullkomin andstæða al-
þjóðlegs moðs eða þjóðlegs. Mér
virðast þetta vera sjálfstæð verk,
andrík og sérkennileg, þar sem
ljóðabækur venjulegra skálda á ár-
unum milli stríða vora endalaust
sami grautur í sömu skál. Ekki
sýnist mér minni gróskan í myndlist
og tónlist, þótt hér verði ekki um
það talað.
Fólk getur ekki verið án listar,
alþjóðlegt moð getur ekki komið í
stað hennar. íslandssagan sýnir, að
einungis menningarleg einangran
getur tryggt moðinu brautargengi,
svo sem margumræddum rímum.
Við þurfum ekki að hafa áhyggjur
af því, heldur bara hinu, að skapa
listamönnum starfsskilyrði, og þá
meðal annars flölmiðla til að ná til
almennings, jafnt og stöðugt, svo
báðir aðiijar geti eflst af sambandi
sínu. Listamaður getur ekki sótt
annað en í eigið sálarlíf, listaverk
hans hlýtur að mótast af þvi sem
dýpst og varanlegast hefur mótað
það. Góð menntun, m.a. þekking á
þvi sem best er gert eftendis, auð-
veldar honum slíka raunveralega
listsköpun. Þetta er nægjanleg
trygging fyrir því, að listaverk verði
jafnan sönn gagnvart því umhverfí
sem listamaðurinn lifír og hrærist
í. Önnur trygging er engin hugsan-
leg, hvorki með samþykktum né
samtökum.
LITLA-GARÐSHORNSÆTTIN
ÚRKEFLAVÍK
heldur ættarmót dagana 11., 12. og 13. júlí í Brautartungu
í Lundarreykjadal í Borgarflrði.
Nú mæta allir hressir og kátir.
Allar upplýsingar i simum 93-2027 Emllía, 93-1709
Hlnrik og93-2534 Hadda.
Smásagna-
samkeppni
Þeir höfundar sem sendu inn smásögur í smásagna-
samkeppni Listahátíðar í Reykjavík 1986 geta vitjað
sagnanna á skrifstofu Listahátíðar Amtmannsstíg
1, Reykjavík, vikuna 23. til 26. júní milii kl. 10—16.
Einar Guðmundsson skrifar frá Amsterdam
Listaverk til
sýnis og* sölu
Peningar era listinni jafn
nauðsynlegir og sólin iíf-
inu — það er a.m.k.
hægt að halda hvað
galleríum viðkemur, en þau sjá um
að koma listaverkum á framfæri
og í verð. Það að koma listaverkum
í stígandi verð er kannski líka
partur af list, þar sem ytri umgjörð-
in skiptir ekki svo litlu máli.
Kunst Rai heitir alþjóðlegur lista-
verkamarkaður, sem haldinn var
dagana 4.-8. júní í Amsterdam.
Fyrirtækið dregur nafn sitt af ráð-
stefnu- og sýningarhöllinni, Con-
gresgebouw, sem er Laugardals-
höllin hér í borg; íslenzkir bændur
vora t.d. þar á ferð í janúar sl. að
skoða landbúnaðarsýningu. En einu
Hreinn Friðf innsson
sinni á ári fer myndlistin líka þarna
inn fyrir þröskuldinn.
Kunst Rai fór af stað í fyrra og
núna sækir þetta sýningarhald í að
verða árlegur viðburður. Slíkar vora
viðtökumar, ekki sízt á meðal
almennings sem flykkist þangað í
þúsundatali. Framtíðin á svo eftir
að skera úr um sessinn í listaheim-
inum. — Svona fyrirbæri eins og
Kunst Rai á sér fyrirmynd í þýzkum
og svissneskum „messum". Messa
er markaður eða kaupstefna. í því
tilfelli sem hér um ræðir er tilgang-
urinn að sýna og selja það sem efst
er á baugi í myndlistinni. Meiningin
sú að gera döfinni skil. Döfin skipt-
ir alltaf svo miklu máli fyrir lista-
heiminn, eða það sem er á henni.
— Það er víst vart þjóð með þjóðum
sem ekki býður upp á árlega mynd-
listarmessu eins og þessa. Hollend-
ingum er það greinilega metnaðar-
mál að vera gjaldgengir á hinum
alþjóðlega listavettvangi.
I ár vora þátttökuþjóðimar fyrir
utan Hollendinga, Frakkar og Belg-
ar; réttara er kannski að tala um
þátttökugallerí — heimamenn með
nítján, átta frönsk og jafnmörg
belgísk. Jafnframt var sérsýning
fyrir utan galleríarammann, val
tveggja listfræðinga frá Van Abb-
ey-safninu í Eindhoven og Pompi-
dou-miðstöðinni í París.
Af hollenzku galleríunum era
iangflest frá Amsterdam. Það er
ekki pláss fyrir alla og allt og þess
vegna er samkeppnisandi svífandi
yfír vötnum. Það að vera með, inni
í myndinni í staðinn fyrir úti í kuld-
anum, um það snýst allt í rauninni,
Amsterdamgalleríin gefa þverskurð
af vetrarstarfseminni; það er betra
að sjá þetta á einu bretti heldur en
á löngum sólarlitlum tíma. Hugsan-
legt einkenni á hollenzku afurðun-
um er það, hve mikla alúð lista-
mennimir leggja í smáatriði. Það
er ekki beinlínis af yfírlæti að ég
þakka mínum sæla fyrir að vera
ekki listgagnrýnandi, þannig að ég
losna við það að týna mér í smáat-
riðunum, sem alltaf fylgja sérfræð-
um. Nöfnin kannski ekki svo heims-
fræg á íslandi, að venjulegur blaða-
lesandi sé með á nótunum.
En það sem landanum viðkemur
er að þama áttu tveir íslenzkir lista-
menn verk, Hreinn Friðfínnsson og
Sigurður Guðmundsson. Þeir era
óijúfanlegur partur af listalífínu
hér. Þeir era mikið á þönum í list-
inni alla daga, með margra ára
búsetu í Amsterdam að baki. í þetta
skipti vora verk þeirra á vegum
fransks gallerís, Bama í París; þeir
halda sig ekki bara við Amsterdam
og Holland — og gott ef myndimar
þeirra runnu ekki út fyrir prísa sem
íslensk listasöfn eiga óhægt með
að ráða við.
Á lokadegi Kunst Rai ’86 átti sér
stað annar listviðburður í Stedelijk
Museum. Þar fór fram listaverka-
uppboð til styrktar Amnesty Inter-
„obert fuuou
hreinn fridfinnsso
PMJLA CABRIBL
I0CHEN OERZ
SICURÐUR GUDMUNDS
JEAN-MARIE KRAUTH
BARBARA it MICHAEL L
JERRY PETHICK
TOM PHIUIPS
SICMAR P0LKE
OIETER ROTH
VOSTELL
WOLF
national f tilefni af 25 ára starfsemi
þess. Forstjóri safnsins, Wim Beer-
en, hafði verið beðinn um að fleyta
ijómann ofan af hollenzka lista-
heiminum, með því að biðja helztu
listamenn landsins í nútímakantin-
um um að leggja fram eitt verk
hver til styrktar málstað AI. Af
andvirði seldra mynda fengju lista-
mennimir helming, eins og um sölu
í galleríum væri að ræða. Safnstjór-
inn fór létt með það að smala í 150
manna landslið.
Verkin vora oíumálverk, brons-
styttur, teikningar, grafík og einnig
skartgripaverk. Þau vora til sýnis
í tvo daga fyrir uppboðið. Sýningin
var opnuð með ræðuhöldum og
hefðbundnum veitingum, þangað
sem allir komu er vettlingi gátu
valdið og boðskortum. Væntanlegir
kaupendur gerðu upp hug sinn,
jafnframt því að sýna sjálfa sig og
sjá aðra.
Uppboðshaldarar á Sotheby’s sáu
síðan um tæknilegu hliðina. A sjálfu
uppboðinu vora taldir um 1.400
gestir, var troðið í salnum og heitt.
Hitnaði mörgum í hamsi eftir því
sem á leið.
Árangurinn fór fram úr öllum
vonum aðstandenda uppboðsins,
nánast öll verkin gengu út og salan
stóð í tæpri hálfri milljón gyllina,
sem var tvöfalt það er búizt hafði
verið við.
Ein elzta myndin á uppboðinu,
The golden country, olíumálverk