Morgunblaðið - 18.09.1987, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. SEPTEMBER 1987
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. SEPTEMBER 1987
25

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 55 kr. eintakiö.
í farvegi
framfaraflokka
Ikosningunum til danska
þingsins fjölgaði þingmönn-
um mest hjá þeim flokkum, sem
hafa skipað sér sess yst á væng
stjómmálanna. Annars vegar
jók Framfaraflokkurinn, flokk-
ur Mogens Glistrup, við sig
fylgi, en hann er á hægri kanti,
og hins vegar Sósíalíski þjóðar-
flokkurinn og Fælles kurs, sem
eru á vinstri kanti. í sveitar-
stjómakosningunum í Noregi
var Framfaraflokkurinn undir
forystu Carls I. Hagen ótvíræð-
ur sigurvegari kosninganna,
hann bætti við sig 5,8% at-
kvæða miðað við sveitarstjóm-
arkosningar 1983 og hvorki
meira né minna en 8,5% ef
miðað er við þingkosningar
1985.
Á íslensku notum við sama
heiti yfír flokk Glistrups og sig-
urvegarann í norsku kosning-
unum. Það gefur í sjálfu sér
ekki rétta mynd. Báðir eru
flokkamir þó hægra megin við
miðju. Báðir hafa þeir verið
einskonar útlagar í þjóðþingun-
um. Stærri, rótfastari og
hefðbundnari flokkar hafa ekki
viljað eiga við þá formlegt sam-
starf. Á hinn bóginn fínnst
stjómmálaforingjum bæði á
hægri og vinstri kanti gott að
geta reitt sig á liðstyrk þeirra,
er mikið liggur við. Hvomgur
flokkanna hefur í raun axlað
ábyrgð. Talsmenn þeirra skipa
sér jafnan í sæti gagnrýnand-
ans, þegar þeim hentar, og
ráðast þá bæði til hægri og
vinstri. Báðir em óvandir að
meðölum, ef svo ber undir, og
sæta ámæli fyrir ábyrgðarleysi,
sýndarmennsku og frekar
ómerkileg vinnubrögð. Glistmp
varð frægur að endemum, þeg-
ar hann sagði, að vamir
Danmerkur ættu að byggjast á
símsvara, þar sem rödd segði á
rússnesku: Við gefumst upp.
Hagen varð uppvís að því nú í
kosningabaráttunni að styðjast
við falsað bréf til að ala á kyn-
þáttafordómum í garð innflytj-
enda.
í þjóðfélögum, þar sem fjöl-
flokkakerfi ríkir og menn hafa
fullt frelsi til að stofna stjóm-
málaflokka eða sameinast undir
öðmm formerkjum um svo að
segja hvað sem er, verða alltaf
til fylkingar á borð við fram-
faraflokkana í Noregi og
Danmörku. Mestu skiptir auð-
vitað, að krafturinn og áhuginn,
sem forystumenn og stuðnings-
menn þeirra sýna, sé virkjaður
á þann veg, að nýtist þjóðfélag-
inu sem best. Hatrammar deilur
vegna sérviskulegra skoðana,
sem aldrei verða annað en
hvalablástur vegna þess óraun-
sæis, er að baki býr, þjóna
sjaldan miklum tilgangi. Deilur
af því tagi gera oftast meira
tjón en gagn, þótt af öllum
umræðum megi draga nokkum
lærdóm og að lokum hugga sig
við það, að til þess em vítin að
varast þau.
Bæði í Danmörku og Noregi
bmgðust forystumenn stórra
flokka þannig við úrslitunum í
nýafstöðnum kosningum að
þeir sögðu af sér. Anker Jörg-
ensen lætur af formennsku í
danska Jafnaðarmannaflokkn-
um og Rolf Presthus hættir sem
formaður norska Hægriflokks-
ins. Hvomgur hefði hætt, ef
flokkar þeirra hefðu fengið
brautargengi í kosningunum.
Þannig má segja, að sveiflan í
stuðningi kjósenda til hægri og
vinstri hafí ráðið úrslitum um
formennsku í hinum hefð-
bundnu stóm flokkum. Án þess
að deilt sé á ákvarðanir Jörg-
ensens eða Presthuss, er unnt
að draga þær ályktanir af þeim,
að með því að mótmæla „gömlu
flokkunum“ og greiða öðmm,
óþekktum og óreyndum at-
kvæði, geti kjósendur velt
formönnum „gömlu flokk-
anna“. í augum margra fá „nýir
flokkar" aukið gildi vegna
þessa áhrifamáttar þeirra; þótt
enginn vilji hafa þá í ríkisstjóm
em þeir einskonar vogarstöng
fyrir þá, sem veljast til forystu
í hinum hefðbundnu flokkum.
Það er sérkenni framfara-
flokkanna í Noregi og Dan-
mörku, að þeir snúast að
vemlegu leyti í kringum eina
persónu. Mogens Glistmp er
segullinn í Danmörku. Því er
hent á loft, þegar hann segir,
að innflytjendur til Danmerkur
„fjölgi sér eins og rottur". Carl
I. Hagen hefur aðdráttaraflið í
Noregi, þótt hann búi til hótan-
ir þess efnis, að ætlun einhverra
innflytjenda sé að taka krossinn
úr norska fánanum (og setja
hálfmána?). Ólíkindalæti stjóm-
málamanna virðast ekki hefta
sveiflu til þeirra.
Full ástæða er fyrir okkur
íslendinga að velta þessari
framvindu hjá frændþjóðunum
fyrir okkur. Svipuð þróun kann
að verða hér og kannski höfum
við þegar séð vísi að henni.
Stjómmál í farvegi framfara-
flokka geta ekki verið éftir-
sóknarverð.
AF ERLENDUM
VETTVANGI
eftir CHRISTIAN BRUGGER
Glasnost-stefna Gorbachevs:
menn halda ekki um valdataumana.
Mörg þessara leynifélaga, segir
Belyaev, eru í eðli sínu andsnúin
stjómvöldum.
Greinarhöfundurinn ber lof á
hinn óvenjustranga aga, sem ein-
kennir meðlimi þessara samtaka,
og hann minnist á þá staðreynd að
margir af andspymumönnunum í
Afganistan em meðlimir í Bræðra-
lagi múslima, sem var stofnað í
Kaíró árið 1920 og er beinn eða
Fjallað um islömsku hætt-
una á raunsæjan hátt
ÞAÐ er erfitt að ætla að afla nákvæmrar þekkingar um útbreiðslu
islamskrar bókstafstrúar í Sovétríkjunum. Hvað sem líður „Glasn-
ost“ — stefnu stjórnvalda um opnara þjóðfélag — hefur upplýsingum
um þessu mál verið haldið rækilega leyndum. Það var ekki fyrr en
nýlega, að þetta varasama umræðuefni var dregið fram í sviðsljósið
ásamt svo mörgum öðrum, sem nú hafa fengið athygli í sovéskum
fjölmiðlum í fyrsta sinn á hinum nýju tímum Gorbachevs.
Aður fyrr var ekki minnst á Isl-
am í sovéskum fjölmiðlum
nema sérstaklega væri tekið fram
að stjómvöld vissu alveg nákvæm-
lega upp á hár hvemig ætti að fást
við fylgismenn trúarinnar. Svo
fremi að fyrirskipunum flokksins
væri framfýlgt, væri allt í þessu
besta lagi. En sé litið á framsókn
bókstafstrúarinnar í öðmm hlutum
hins islamska heims, er ljóst að slíku
viðhorfi er í grundvallaratriðum
mjög ábótavant. Nú er í fyrsta sinn
tekið á vandamálinu á opinskáan
hátt. Löng grein hefur birst í bók-
menntatímariti sovéskra stjóm-
valda, Literaturnaya Gazeta, þar
sem látið er að því liggja að herská-
ir bókstafstrúarmenn í Sovétlýð-
veldunum í Mið-Asíu kunni i
fyllingu tímans að stofna alræði
kommúnistaflokksins í hættu.
Nýjar víddir í sovéskri
blaðamennsku
í greininni em gerð opinber ýmis
pólitísk og þjóðfélagsleg vandamál,
sem hafa verið almenningi hulin til
þessa, og það er dæmi um það
hvemig sovésk fréttamennska virð-
ist nú fremur byggjast á staðreynd-
um en hugmyndafræði. Höfundur-
inn, Igor Belayev, hefur meiri
áhuga á að spyija spuminga en að
gefa algild svör. Hann hefur sann-
arlega enga samúð með hinum
herskáu fylgismönnum Múhameðs,
en hann er ekki tilbúinn til þess að
fullyrða að hreyfing þeirra eigi enga
framtíð fyrir sér í Sovétríkjunum.
Sovésk hugmyndafræði hefur
alltaf litið á Islam, rétt eins og
önnur trúarbrögð, sem leifar fortíð-
arinnar, dæmdar til hægrar
útrýmingar undir stjóm kommúnis-
mans. Þetta er að vísu í algjörri
andstöðu við stuðning þann, bæði
pólitískan og efnalegan, sem Sov-
étríkin hafa veitt hreyfingum
múslima í öðmm löndum, á þeim
forsendum að þær beijist gegn
„vestrænni heimsvaldastefnu" eða
„zíonisma". Heima fyrir horfa málin
hins vegar öðm vísi við. Eins og
fylgismenn annarra trúarbragða, fá
múslimar að stunda trú sína í ein-
rúmi, en þeir hafa engan rétt til
að breiða út trú sína, ekki einu sinni
til bama sinna. Og það er sérstak-
lega mikilvægt að trúin hafi engan
pólitískan brodd, sem ógnað gæti
veldi kommúnistaflokksins. Hins
vegar hafa engin andmæli komið
fram gegn opinberlega útnefndum
fulltrúum sovéskra múslima, sem
taka þátt í áróðri fyrir friði sam-
kvæmt flokkslínunni.
I raun hefur sú mynd ævinlega
verið dregin upp af Islam í sovésk-
um fjölmiðlum að þar fari hið
argasta afturhald og eini kosturinn
væri auga múslima fyrir hinu mynd-
ræna. A mullana, klerka múslima,
var litið sem fáfróða og aumkunar-
verða, fræga fyrir að ríghalda í
úrelta hjátrú. I grein Belayevs í
sovéska tímaritinu er í fyrsta sinn
ekki litið á Islam sem draug fortíð-
arinnar, heldur sem hluta af einum
af straumum sögunnar, sem enn
umleika okkur.
Raunsæ frásögn
Igor Belyaev skrifar um erlend
málefni í Literatumaya Gazeta, og
hann hefur ferðast til bæði Áfgan-
istans og írans til að ræða efnið
„Islam og stjómmálin" við þá sem
búast mætti við að hefðu best vit
á þeim málum. Þrátt fyrir það trú-
ir hann því staðfastlega að hættan,
sem Sovétríkjunum stafar af mús-
limum, liggi í þjóðfélagslegum
vandamálum, sem enn eru óleyst.
Fyrsti hluti greinarinnar er helg-
aður bókstafstrúnni í Iran og
áhrifum hennar annars staðar. Og
hér verður að taka með í reikning-
inn að landamæri írans og Sov-
étríkjanna liggja saman á mörg
hundruð kllómetra bili. Belyaev
leggur áherslu á tilhneigingu bók-
stafstrúarinnar að skjóta rótum í
leynisamtökum — það er að segja
í löndum, þar sem bókstafstrúar-
óbeinn forveri allra islamskra leyni-
samtaka, sem nú eru við lýði. Að
sjálfsögðu kallar hann hina mús-
limsku bræður ekki andspymu-
menn, heldur notar hina hefð-
bundnu sovésku lýsingu
„dhusmani" eða stigamenn. Engu
að síður telur hann islamskan upp-
runa þeirra þeim til tekna og hann
segir einnig frá því — líklega í
fyrsta sinn í sovéskum fyölmiðli —
að á Vesturlöndum séu þessir menn
kallaðir „mujahedin". Og það er
áhugavert að þessi lýsing á and-
spymumönnum í Afganistan
gengur þvert á fyrri staðhæfingar
Sovétmanna um að þeir séu einfald-
lega málaliðar CIA. Belayev viður-
kennir að markmið þeirra séu þeirra
eigin; þótt hin islamska öfgastefna
þeirra sé ekki af hinu góða, er hún
ósvikin.
Næsta bylting í Sov-
étríkjunum
Belayev ver sérstaklega upprif-
inn yfir einu samtali sem hann átti
í íran. Honum var sagt að islamska
byltingin hefði verið framkvæmd
að fullu í íran, og það sé verkefni
leiðtoga hennar að breiða hana út
um allan heim. Fyrsta verkefnið er
bylting I Afganistan, sem byltingar-
mönnum þykir helst til hófsamt í
islamstrú sinni. Síðan, var honum
tjáð, verðum við tilbúnir fyrir þriðju
islömsku byltinguna. Hvar mun hún
eiga sér stað? spyr Belayev. í hinni
sovésku Mið-Asíu, hljóðaði svarið
hátt og skýrt.
Afganskir Mujahedin-skæruliðar með sovéskan skriðdreka í sigtinu.
innan landamæra Sovétríkjanna ógna alræði Kommúnistaflokksins?
Og þetta færir Belayev aftur á
heimavöll. Hann vitnar til greinar
í London Times, þar sem nýlega
var rætt um hinn mikla fjölda leyni-
samtaka múslima, sem þrífast í
Sovétríkjunum. Fjöldi „samizdat“,
neðanjarðartímarita, sem gefin eru
út af slíkum samtökum er miklu
meiri en þeirra sem frægir andófs-
menn í Moskvu gefa út. „Ættum
við að leyfa slíkri útgáfu að
blómstra?" spyr Belayev.
Hann heldur síðan áfram lýsing-
unni á islömskum háttum, sem hann
hefur sjálfur orðið vitni að I Mið-
Asíu, og hann heldur sig við
staðreyndir án þess að draga hinar
„siðferðilegu" ályktanir, sem hefðu
verið skyldubundnar fyrir aðeins
fáeinum mánuðum. „Á aðalpósthús-
inu í borginni Tashkent í Uzbekist-
an, þar sem margir starfsmannanna
eru vel menntaðir," segir Belayev,
„ birtast „einkennilegir" textar á
tilkynningatöflunum nærri því dag-
lega. Sumir starfsmannanna, þar á
meðal félagar í kommúnistaflokkn-
um, bjóða starfsbræðrum sínum í
trúarlegar veislur og á hátíðir." Og
Belayev nefnir nöfn hátt settra
embættismanna, sem taka virkan
þátt í svonalöguðu, þótt margir
þeirra gegni trúnaðarstörfum fyrir
kommúnistaflokkinn.
Grunsamlegar fjölda-
grafir
Belayev setur þetta athæfi undir
fyrirsögnina „Staðreyndimar tala
sínu máli“. Það gera þær sannar-
lega, sérstaklega þegar þær birtast
á prenti í fyrsta sinn. „I Túrkmen-
istan," segir Belyaev, „fara múslim-
ar í pílagrímsferðir til „heilagra"
grafa, sem margar hveijar tilheyra
liðhlaupum sem neituðu að taka
þátt í Ættjarðarstríðinu mikla við
Þýskaland." Þetta kemur ankanna-
lega fyrir sjónir, ólíkt flestu öðru í
grein Belyaevs, og kemur hreinlega
ekki heim og saman. Af hveiju
ættu múslimar að votta fólki, sem
vildi ekki beijast við Hitler, virðingu
sína? Svarið er að þessi staðhæfing
Belyaevs er líklega ósönn. Hann
hlýtur að vera að vitna til einhvers,
sem jafnvel í dag er óleyfilegt að
nefna á nafn — og það er miklu
nær lagi. Eitt af bannorðunum, sem
Munu herskáir trúbræður þeirra
enn eru við lýði í Sovétríkjunum er
Afganistanstríðið. Alþýða manna
veit reyndar heilmikið um það, þó
ekki væri nema vegna þess hversu
margir ungir menn snúa ekki þaðan
aftur. En á það er sjaldan minnst
í Ijölmiðlunum og þá á jákvæðan
hátt.
En jafnvel í þessu efni hefur
Belayev velt upp nýrri hlið á mál-
inu. En bilið milli þess sem hann
skrifar og þess sem hann á við,
verður einhver annar að brúa, ein-
hver sem er vopnaður skipunum frá
æðri stöðum. Eg tel að Belayev eigi
við liðhlaupa úr stríðinu í Afganist-
an. Það er mun líklegra að pí-
lagrímsferðir yrðu farnar til grafa
þeirra. í Mið-Asíu er litið á þetta
stríð sem fjandsamlegt múslimum
— og sennileg er að á þá, sem neita
að beijast við trúbræður sína, sé
litið sem píslarvotta. Ef þetta er
rétt til getið, er lýsing Belayevs á
aðstæðum mjög athyglisverð lesn-
ing. Hann segir að vegimir, sem
liggja að grafreitunum, séu malbik-
aðir á kostnað samyrkjubúa í
nágrenninu, og sömu búin skipu-
leggi ferðimar þangað. Þetta er
ótrúlegt — bæði frá sjónarhóli
stjómarinnar í Moskvu og frá vest-
rænu sjónarmiði — ekki síst ef um
væri að ræða liðhlaupa úr seinni
heimsstyijöld.
„Hræðilegar stað-
reyndir“
Belayev rekur nokkrar „hræði-
legar staðreyndir" um Sovétlýð-
veldin í Mið-Asíu. Hann segir frá
því að samfélagsgerð múslimanna
sé „nær því að vera þjóðleg en trú-
arleg", og hann talar um neðanjarð-
arhreyfíngu á svæðinu, sem hann
telur mjög útbreidda. Fundir hreyf-
ingarinnar fara fram í „neðanjarð-
armoskum", eins og Belayev kallar
þær, og yfirvöldin geta haft auga
með hinum hefðbundnu moskum,
en „neðanjarðarmoska“ getur ein-
faldlega verið herbergi í húsi
múslims og það þarf ekki að vera
sama herbergið eða sama húsið í
öllum tilfellum. „Neðanjarðar-
moska" er ekki bygging heldur
hugmynd og það fellur ágætlega
að kerfi því, sem leynisamtök mú-
slima hafa byggt upp.
Belayev telur að á svæðum þeim
innan Sovétríkjanna, þar sem íbú-
amir em múslimar frá fornu fari,
séu um 1.800 „neðanjarðarmosk-
ur“. „Og hveijir predika þar og
hversu margir, veit Allah einn,“
bætir hann við. Hann álítur að þessi
neðanjarðarhreyfíng sé raunveruleg
ógnun við Sovétskipulagið og telur
að eina leiðin til að fást við hana
sé að gera hana löglega og draga
þannig úr henni máttinn.
Frásögn þessi í Literatumaya
Gazeta er gífurlega mikilvæg. Hún
er eitthvert merkilegasta skjalið,
sem birst hefur á hinu nýja skeiði
„Glasnost". Að auki varpar hún
nýju ljósi á raunverulegt ástand á
þeim svæðum Sovétríkjanna sem
byggð eru múslimum, sem að
nokkrum virðulegum borgum und-
anskildum eru lokuð Vestur-
landabúum. Hún sýnir einnig án efa
að Gorbachev er vel kunnugt um
hættuna, sem Sovétskipulaginu
stafar af hinum herskáu múslimum,
og veit að hún fer síst dvínandi.
Frásögn Belayevs ber öll merki
nýbreytni, en það er lögheimiluð
nýbreytni. Skilaboðin í frásögninni
eru þau að íbúar Evrópuhluta Sov-
étríkjanna verði að ná sáttum við
landa sína í Mið-Asíu, múslima og
aðra, og það gerist ekki með lands-
föðurlegum stjómarháttum, sem
byggðir eru á úreltum kynþáttafor-
dómum.
Vaclav Havel:
Absúrd æringí með bakþanka
Norski blaðamaðurinn Kjell Olaf Jensen var nýlega á ferð í Prag og átti þá viðtöl við ýmsa
fremstu andans menn í Tékkóslóvakíu. Hér fer á eftir viðtal hans við tékkneska skáldið Vaclav Havel.
Hinn heimskunni tékkneski leik-
ritahöfundur Vaclav Havel er
nýbúinn að kaupa sér bíl — og það
fyrir harðan erlendan gjaldeyri,
sem honum hefur áskotnast fyrir
uppsetningar á leikritum hans í
leikhúsum á Vesturlöndum.
Ég óska þér til hamingju með nýjan
bíl, Vaclav Havel.
Já, takk fyrir. Ég var rétt í þessu
að láta skrá hann og lögreglan spurði
mig þá, hvort ég óskaði eftir ein-
hveiju sérstöku númeri á bílinn. Ég
svaraði því til, að 77 hefði alla tíð
verið eftirlætisnúmerið mitt, að
minnsta kosti í tíu ár, og ég fékk það
númer! Umferðarlögreglan okkar er
miklu viðkunnanlegri en öryggislög-
reglan.
Þú verður annars að afsaka, en ég
hef ekki mikinn tíma aflögu. Eg verð
bara þijá daga hér í Prag og ég þarf
að fara á fund, sem Charta 77 ætlar
að halda um umhverfisvemd — reynd-
ar var það ég, sem fékk þá til að efna
til þessa fundar, svo ég get ekki verið
þekktur fyrir að koma of seint.
Ekki vissi ég að Carta 77 hefði
áhuga á umhverfisvemd.
Jú, við höfum áhuga á öllum félags-
legum vandamálum. Charta 77 hefur
líka gefið út nokkur smárit um um-
hverfisvemd.
Eru í gangi virkar ofsóknir núna
sem stendur?
Að undanfomu hefur þrýstingurinn
af hálfu yfirvalda ekki verið eins mik-
ill og hann var. Margir pólitískir
fangar hafa verið látnir lausir á
síðustu tímum, einn af þeim jafnvel
bara í gær.
Að því er sjálfan mig varðar, þá
hef ég ekki komizt í tæri við lögregl-
una í þijá mánuði.
En þú hefur bæði setið í fangelsi
og svo er ekki lengra síðan en í fyrra
að þú varst látinn sæta stofufangelsi.
Já, og ég hef líka verið hafður í
stofufangelsi þrisvar sinnum á þessu
ári — það er eiginlega orðinn fastur
liður þegar einhveija þýðingarmikla
gesti frá Vesturlöndum ber að garði
í Prag. Síðastliðinn vetur var Shultz
utanríkisráðherra hér á ferðinni og
líka allmargir bandarískir þingmenn;
þeir áttu fundi með fjölmörgum með-
limum í Charta 77, en lögreglan kom
í veg fyrir að ég gæti farið hingað
þá. Núna láta yfirvöld okkur meira í
friði — það er ef til vill nýtt her-
bragð, sem þeim hefur hugkvæmzt.
Markmið okkar eru að minnsta kosti
stöðugt hin sömu og áður.
Hefur þú trú á því, að hin nýja
stefna í Ráðstjómarríkjunum eigi etir
að hafa einhvetjar úrbætur í för með
sér?
Nýja stefnan í Ráðstjómarríkjunum
hefur vitanlega viss áhrif hérlendis
líka, en þau rista ekki ýkja djúpt.
Stjómvöld í Tékkóslóvaíku hafa verið
andsnúin hvers konar endurbótum allt
frá því að núverandi forystulið komst
til valda árið 1968 og núna em þau
gjörsamlega stöðnuð og stjörf. Þeir
styðja vitaskuld Gorbastjov í orði, en
þeir hafa hins vegar ekki hug á því
að breyta hér nokkrum sköpuðum
hlut. Það heldur áfram að verða bara
orðin tóm, ekkert nema orðagjálfur.
Hefur eitthvert leikrita þinna nokk-
um tíma verið tekið til sýninga hér í
Tékkóslóvakíu?
Ég veit til þess að einn hópur
áhugaleikara hóf eitt sinn sýningu á
leikriti eftir mig. Eftireina leiksýningu
tók lögreglan í taumana og stöðvaði
allt saman og þátttakendur í sýning-
unni uppskáru meiriháttar erfiðleika
fyrir vikið. Þeir höfðu að vísu fengið
Tékkneski leikritahöfundurinn
Vaclav Havel.
leyfi yfirvaldanna þar á staðnum til
þess að fara af stað með leiksýning-
una, en það leyfði höfðu þeir þó
einungis fengið af því að þeir skýrðu
ekki frá því hver höfundur leikritsins
var.
Hvaða leikrit var það?
Betlaraóperan.
Þú nýtur einnig mikilla vinsælda
sem leikritahöfundur á Norðurlöndum,
en það veiztu auðvitað?
Já, ég veit að mörg af leikritum
mínum hafa verið færð upp á Norðurl-
öndum og hafa gengið mjög vel þar.
Ef ég man rétt var það einkum á ámn-
um milli 1970 og 1980.
Þegar menn sjá leikrit eftir þig,
hlæja þeir að skrýtnum tilsvörum og
spaugilegum orðræðum leiksins, en
svo fer mönnum að svelgjast á, þegar
það rennur upp fyrir þeim, hvað það
eiginlega er sem hlegið er að.
Það er alveg prýðilegt — það er
einmitt þetta sem er ætlunin. Það
verður að ganga beinlínis fram af fólki
og gera það taugaóstyrkt — neyða
það til að hugsa. Ég vil ekki semja
afþreyingarefni eingöngu.
En menn skemmta sér samt um
leið?
Absúrd-kímni er alltaf kímileg, það
felst í orðinu sjálfu, en samtímis fær
hún menn til að skyggnast dýpra.
Þú lítur þá með öðrum orðum á þig
sem absúrdista?
Ég hef verið kallaður absúrd-leik-
ritahöfundur, en það er ekki í mínum
verkahring að marka mér sjálfum
bás. Ég er þó undir áhrifum frá Kafka,
Beckett og Ionesco. Nýjasta leikritið
mitt, „Freistingin", var fmmsýnt
nýlega hjá Royal Shakespeare Comp-
any í Englandi — það hefur víst enn
sem komið er ekki verið þýtt á Norður-
landamálin. En ég hef heyrt, að enska
uppfærslan sé alveg frábærlega góð.
Þau áhrif, sem leikritið hefur á áhorf-
endur, eiga að hafa verið nákvæmlega
eins og þú varst að lýsa þeim.
Það eru viðbrögð sem ég kannast
vel við þegar ég sé leikrit eftir Io-
nesco eða er að lesa verk eftir hann;
og hið sama á að nokkru leyti við um
Beckett. En mér tekst einhvern veginn
ekki að setja Kafka í samband við
neina kímni, sama hve absúrdsú kfmni
hans á nú að vera eða kaldhæðnisleg.
Ojú, það koma nú upp mjög kími-
lega kringumstæður hjá Kafka líka
og þegar sögumar hans vom lesnar
upphátt, þá hlógu áheyrendur. En það
er vitaskuld rétt, að hann er annars
að tala um hina alvarlegu þætti og
hluti í lífinu.
Nú, en ég á samt erfitt með að sjá
kímnina í verkum Kafka. En Milan
Kundera segir nákvæmlega hið sama
og þú gerir núna, í nýjustu skáldsögu
sinni, „Um skáldsagnalist".
Menn verða að muna eftir því, að
hér í Tékkóslóvakíu búum við ennþá
við það andrúmsloft sem Kafka lýsir.
Sýnir Franz Kafka em gerðar að vem-
leika nú á dögum, í okkar nánasta
umhverfi og í lifnaðarháttum okkar.
Þau orð, sem þú hefur látið falla
um þín eigin leikrit, fær mig til að
hugsa um Slawomir Mrozék.
Það er víst rétt — ég þekki að vísu
einungis til hinna eldri verka í skáld-
skap hans; Mrozék er ekki meðal
þeirra höfunda, sem leyfðir em í
Tékkóslóvakíu. Aftur á móti em verk
hans tekin til sýninga í Póllandi, jafn-
vel þótt hann sé landflótta og búi
erlendis. Má vera, að þetta segi mönn-
um nokkuð um mismuninn á þessum
tveimur löndum.
Um hvað fjallar nýjasta leikrit þitt,
„Freistingin"?
Það em nokkur mjög svo fijálsleg
tilbrigði um Faust-flökkusöguna.
Milada Blekastad er með leikritið og
þekkir það vel. Hún hefur líka þýtt
bókina mína „Bréf úr fangelsinu" —
en hún kemur víst bráðum út á norsku.
Fjallar hún um ríkjandi aðstæður í
fangelsinu?
Nei, í fangelsinu var mér svo til
algjörlega meinað að skrifa og ritskoð-
unin var afar ströng. Nei, þetta em
miklu fremur heimspekilegar vanga-
veltur um lífíð og um leikhúsið.
Er þetta einasta verkið, sem þú
hefur ekki skrifað í leikritsformi?
Nei, ég skrifa við og við fagurbók-
menntalegar ritgerðir, og nokkrar
þeirra hafa verið gefnar út í bókar-
formi. Nýlega var gefið út ritgerða-
safn eftir mig í Englandi. Og í fyrra
vann ég að bók, sem hefur að geyma
safn viðtala við mig, en það var tékk-
neskur blaðamaður, sem býr núna í
Vestur-Þýzkalandi, er tók þau viðtöl.
Þar segi ég frá ævi minni, frá því sem
drifíð hefur á daga mína; segi frá
þeim hugsunum, sem bærast með mér
— þetta em allt að því eins konar
minningar. Þessi bók var gefin út á
tékknesku í Þýzkalandi — núna er
verið að gefa hana út á þýzku, og hún
kemur þar að auki út í Bandaríkjun-
um, í Frakklandi og Svíþjóð.
Ertu þegar farinn að vinna að nýju
leikriti?
Á vetuma héma í Prag hef ég ekki
tíma til að skrifa — ég verð þá alltaf
að sinna svo mörgum og margvísleg-
um hagnýtum hlutum. Á vorin og
sumrin bý ég úti á landi og þá skrifa
ég. Jú, ég er reyndar rétt að byrja
að vinna að nýju leikriti. Ég hef að-
eins óljósa hugmynd um hvað það á
að fjalla; ég get ekki orðað þetta ljós-
ar eða ákveðnar enn sem komið er.
Hvernig hefurðu upp á efnivið í leik-
ritin?
Það er nú einmitt það, sem er helzta
vandamálið, þ.e. að fínna eitthvert
efni, sem unnt er að nota. Þegar ég
er búinn að hafa upp á því, ganga
skriftimar auðveldlega. „Freisting-
una“ skrifaði ég á tíu dögum, og ég
hef komizt alveg niður í fjóra daga
með einstaka leikrit; en það tók mig
á hinn bóginn allt að því tvö ár að
finna efnið eða þemað í „Freisting-
una“. Ég verð að hafa upp á alveg
sérstökum þemum eða viðfangsefnum
— það verða að vera uppistöðuefni þar
sem til falla hentug atvik, sem em í
tengslum við tilfinningar mínar og
stíl. Það er að segja eitthvað langtum
víðfeðmara en bara að klekja út
skemmtilegri og athyglisverðri sögu.
Hvernig er unnt að halda uppijafn
lifandi og auðugum bókmenntum í
landi, þarsem kúgunin ersvona mögn-
uð?
Það er sennilega rétt, að tékkn-
eskar bókmenntir séu lifandi og
auðugar; en þannig hefur það alltaf
verið. Sé maður með eitthvað með-
ferðis sem verður að setja skriflega
saman, þá verður maður að skrifa það
— það skiptir þá engu máli hvort kúg-
un er beitt eða ekki, hvort maður
lendir í fangelsi fyrir það sem skrifað
er eða ekki. Ég kann ekki að svara
þessu á annan hátt.
Höfundur er bókmenntagagnrýn-
andi Morgenbladet í Noregi.