Morgunblaðið - 21.05.1988, Blaðsíða 2

Morgunblaðið - 21.05.1988, Blaðsíða 2
2 B MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. MAÍ 1988 Óskar Vistdal Norskar nútímabókmenntir á hækjum? Mikil gróska er í norskum bók menntum um þessar mundir. Höf- undar eins og Edvard Hoem og Tor Áge Bringsværd, sem báðir gáfu út veigamiklar skáldsögur á árinu sem leið og voru tilnefndar af hálfu Noregs til bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs 1988, eru tvímælalaust í fremstu röð í nor- rænum nútímabókmenntum. Sama má segja um Dag Solstad, Kjartan Flogstad og Jan Kjærstad, helstu fulltrúa furðuraunsæisins í Noregi, og ekki síst um smásagnameistar- ann Kjell Askildsen. Samt sem áður einkennist norski bókamarkaðurinn að nokkru leyti af kreppu. Þrátt fyrir ört vaxandi veltu eiga norskir bókaútgefendur erfítt uppdráttar. Nokkur forlög eru rekin með halla m.a. vegna verulegs taps á dýrum námsbókum og al- fræðiorðabókum. Árlega seljast u.þ.b. 34 milljónir eintaka fyrir rösklega 2,5 milljarða norskra króna. Hátt upp í 40 pró- sent af veltunni eru námsbækur, sem áður voru mikil tekjulind fyrir bókaútgáfima, en veldur núorðið hallarekstri af því að ríkisstyrkur til slíkrar útgáfu hefur verið minnk- aðurum helming. Rúmlega 15 millj- ónir bóka seljast í bókabúðum, meðan 13 bókaklúbbar með sam- tals 600.000 félagsmenn og heildar- veltu upp á 430 milljónir norskra króna á ári hveiju selja allt að 6 milljónum bóka. Það er yfír 17 pró- sent heildarveltunnar. í Noregi starfa hér um bil 250 forlög en einungis fjórðungur þeirra skiptir verulegu máli fyrir bókaút- gáfíina í landinu. í flestum tilvikum er um „eldhúsforlög" svokölluð að ræða með eina eða örfáar út- gáfubækur. Á að giska tíu stærstu forlögin gefa út meira en helming þess sem út er gefíð. Innfluttar bækur eru allt að sjö af hundraði veltunnar. Cappelen-forlagið veltir 11 pró- sent bókaútgáfunnar og er stærsti bókaútgefandi landsins með Gyld- endal fast á hælum sér. En núna óttast margir að Cappelen muni glata norskum einkennum sínum eftir að sænska stórfyrirtækið Bonnier keypti forlagið árið 1987. Annars gætir Bonnier e.t.v. lagt sitt af mörkum til að koma norskum bókmenntum inn á markað annars staðar á Norðurlöndum og reyndar víðar. Árið 1987 voru gefnar út u.þ.b. 220 fagurbókmenntalegar bækur fyrir fullorðna, þar af um 80 ljóðabækur og um 125 skáldsögur og smásagnakver. Bamabækumar voru um 150 talsins. Þriðjungur fagurbókmenntalegra bóka var eft- ir konur. Af hverri norskri bók í óbundnu máli seljast að meðaltali 2500 ein- tök. í samanburði við íslenska bóka- sölu ætti talan að tífaldast, en við getum huggað okkur við það að norskar bækur seljast í nákvæm- lega jafnmörgum eintökum og vest- ur-þýskar, jafnvel þótt Vestur- Þýskaland hafí 14 sinnum fleiri íbúa en Noregur. Heildarbókasalan var árið 1987 minni en í lok áttunda áratugarins, sem var gullöld í bókaútgáfu. En í lok hins níunda eru samt horfur á nýrri grósku á fagurbókmennta- markaði. Bækur eftir þekkta rithöf- unda eins og Önnu Karin Elstad og Herbjörgu Wassmo hafa náð upplagsstærð á borð við met- sölubækur um miðjan áttunda ára- tuginn, eins og t.d. bækur eftir Jens Bjameboe. Hvað má almennt segja um gæði norskra nútímabókmennta? Sam- kvæmt Magnar Johnsgaard, sem sjálfur er merkur skáldsagnahöf- undur, er um „bókmenntir á hækj- um“ að ræða. Að hans mati eru flestar norskar skáldsögur eins blóðlausar og pappírinn sem þær eru skrifaðar á, og höfundar þeirra líta út fyrir að hafa blek í æðum. Þeir ættu að komast út úr kvik- syndi póstmódemismans og kóngu- lóarvef háskólamanna og skrifa bækur sem kæmu mönnum til að gleyma að kveikja á „Dallas" í sjón- varpinu. Johnsgaard og aðrir halda því fram að í norskum nútímabók- menntum gæti alltof mikið íhugun- ar, sjálfhverfu, svartsýni og hvers konar tilrauna, en þær séu ekki endumýjandi og spennandi. En hér er ekki nema hálfsögð sagan. Marg- ar bækur eru að vísu lélegar, en samt komu á árinu 1987 fram fyrsta flokks bækur, þar á meðal eftir unga höfunda. Brennandi spuming í mörgum bókum var þessi: Hvað er veruleiki og hvemig má tjá hann í bókmennt- um? Þetta þema má varla kalla frumlegt, og vafasamt er hvort spumingunni var betur svarað á árinu 1987 en áður. En rétt skal vera rétt: Margir af fremstu rithöf- undum Noregs sendu þetta ár frá sér merk ljóðasöfn og merkar skáld- sögur og smásögur. Auk þess voru nokkrir ungir og efnilegir mjög áberandi, þar á meðal nokkrir sem kvöddu sér hljóðs í fyrsta sinn. í bókmenntalegu tilliti má kalla árið 1987 gott meðalár með þijár eða fjórar bækur sem væntanlega munu verða taldar merkilegt framlag til norrænna bókmennta á níunda ára- tugnum. Áberandi þáttur í mörgum bók um er leitin að samsömun og sam- þættun í samfélaginu eða í ferli einstaklingsins, hvort sem um er að ræða hinar mörgu sögulegu skáld- sögur, tilraunir til að skilja sína eigin æsku eða samtfð og ekki síst spuminguna um að tjá söguna í bókmenntum, þ.e.a.s. það að segja frá. Margar frásagnir um æsku og uppvöxt minna á hina miklu sál- fræðilega og félagslega sinnuðu rit- höfunda frá árunum á milli 1930 og 1970 með Aksel Sandemose, Sigurd Hoel, Johan Borgen og Taij- ei Vesaas sem helstu fulltrúa. Áhrifín frá þesari kynslóð eru greinileg, einkum frá hinum síðast- nefnda, sem er mestur þeirra allra, nefnilega Taijei Vesaas — mesti skáldjöfur þjóðarinnar á þessari öld við hlið Knuts Hamsuns. Enginn hefur komist lengra í að lýsa bams- sálinni og hinum bamslega hug í snilldarverkum eins og „Fuglunum" og „Klakahöllinni", sem reyndar var kvikmynduð fyrir skömmu. Upp á síðkastið hafa ýmsir höfundar á svipaðan hátt tekist á við það erfiða verkefni að lýsa bamssálinni og margir þeirra hafa komist allvel frá þvi. Æska og uppvöxtur tengjast oft fírringartilfinningu, vandamál- inu að skilja raunveruleikann og spumingunni hvað er tími og saga. Besta dæmið um þetta er skáld- sagan „Det nye vannet" (Nýja vatn- ið) eftir Roy Jacobsen. Hún fjallar um vangefínn pilt sem jafnframt er mjög skarpskyggn og svipar // að mörgu leyti til að- ' alpersónunnar í „Fuglunum“ eftir Taijei Vesaas. Einmitt þetta stef. fíflið bersögla, ef svo má segja, rekumst við einnig á í skáldsögunni „Narren og hans mester" (Trúðnum og húsbóndanum) eftir Odd Kvaal Pedersen. Hún fjallar um hinn geð- veika og um langt skeið vanmetna listamann Lars Hertervig frá Staf- angri, einn helsta málara Noregs á öldinni -sem leið. Líka má nefna bamslýsinguna „Sunny Boy“ eftir Ingar Skrede, sem fjallar um fjögurra ára dreng og mjög einstaklingsbundnar túlk- anir hans á umhverfinu, ekki síst gegnum máltökuna, eða það að læra málið. Ennfremur má nefna „Kvinnen som forsvant" (Konan sem hvarf) eftir Karin Sveen, frá- sögn um einmanaleika og samneyti í útjaðri Oslóborgar og einkum og sér í lagi um samsömunarmátt málsins. Sérstaklega má hér geta smá- sagnabálksins „Aske í munnen, sand í skoa" (Osku í munninum, sand í skónum), frumraunar Pers Petterson, sem með frábærum hætti tekst að sameina fjörlega frá- sagnargáfu æskuþemanu. Úr því að verið er að ræða um nýja höfunda er freistandi að geta einnig um fyrstu bók Sigrúnar Tale, „Rad var min bamdoms dal“ (Rauð- ur var æskudalurinn minn), átakan- leg frásögn byggð á eigin reynslu um misþyrmingu bama. Bókin hef- ur komið í þremur útgáfum, sem er frekar óvenjulegt um bækur nýrra höfunda. Brenglaður vemleikaskilningur kemur í hæsta máta fram í skáld- sögunni „Kontrapunktisk“ eftir Ole Robert Sunde. Hún rjallar um enda- lausan straum af hugsunum og m^mdum á stöðugri rás fram og aftur í tímanum í eilífri baráttu við vofur æskunnar og átakamikið upp- gjör við goðsagnir og viðmið eldri kynslóðarinnar. Veigamesta framlag til bók- menntanna um upplifun og skilning á sögunni er þroskasagan „Róman 1987“ eftir Dag Solstad, sem svo sannarlega má nefna verðugt norskt tilbrigði við stefíð „á vit horfínnar tíðar" eða „á la recherche du temps perdu“. í mörgum bókum gegnir sam- bandið við eitthvert þú, þ.e. ástin eða eins oft ástleysið miklu hlut- verki í leitinni að samsömun og samþættun. Það getur snúist um ástina á milli manns og konu og ekki síður á milli foreldra og barna. Hatrið, sem náskylt er ástinni, er einnig algengt stef, sem t.d. í „Moldvarpballaden" (Moldvörpu- rímunni) eftir Magnar Johnsgaard, ein skýrslan enn um stríðið um raunveruleikann, mætti segja. Ást og ástleysi eru líka þunga- miðjan í svokölluðum herragarðs- róman „Ave Eva“ eftir Edvard Hoem. Sama er að segja um tvær skáldsögur aðrar, „Det store even- tyret“ (Ævintýrið mikla) eftir Jan Kjærstad og „Róman 1987“ eftir Dag Solstad. Vert er að leggja áherslu á að ástin í þessum verkum er þar ekki ástarinnar vegna, held- ur sem þáttur í viðleitninni til að læra að skilja og túlka veruleikann. Ástin sem verkfæri, ekki sem takmark í sjálfu sér, er einnig mikil- vægur þáttur í skáldsögunni „Mannen som ville fínne tidens kilde" (Maðurinn sem ætlaði að fínna uppsprettulind tímans) eftir Jan Peter Rolie. Hún hefur verið kölluð „skilningarferðalag til bíðandi Sólveigar" (sbr. Pétur Gaut) með því að sameina vísindi Vestur- landa og vísdóm Austurlanda. Jafnhliða fyrmefndri leit að sam- sömun í sögu einstaklings eða þjóð- félags gegnir rannsóknin á frásagn- arhvötinni miklu hlutverki sem þema í sjálfu sér, t.a.m. í „Ævintýr- inu rnikla" Jans Kjærstad. Stundum nota höfundamir að- ferðir úr afþreyingarbókmenntum. Ástæðan er greinilegur áhugi á því hvað það er sem skapar atburðarás og spennu, eða svo að notuð séu aftur orð Magnars Johnsgaard: Hvað fær fólk til að fleygja frá sér vikublöðunum og gleyma að stilla á „Dallas"? Þetta er áberandi ein- kenni á herragarðsróman Edvards Hoem og í bamabókinni „Natt- ramnen" (Nátthrafninum) eftir Emu Osland, sem kom fyrst fram með bók árið 1987 og sem með svipuðum hætti notfærir sér brögð afþreyingarbókmenntanna með góðum árangri. Umgerð þessara beggja frásagna er draugalegt prestsetur þar sem dularfullir at- burðir gerast og þar sem rykfallnar skræður afhjúpa leyndardómana. Að margra mati var rúsínan í bókmenntaendanum á árinu sem leið smásagnakverið „En plutselig frigjerende tanke" (Hugmynd sem skyndilega frelsar) eftir Kjell Askildsen, en fyrir þá bók hlaut höfundurinn norsku ríkismálsverð- launin 1987. Kjell Askildsen er einn fremsti smásagnarithöfundur á Norður- löndunum um þessar mundir, og sótti hann ísland heim í tilefni af norsku bókmenntavikunni í Nor- ræna húsinu í mars sl. í febrúarlok sýndi Ríkissjónvarpið meira að segja kvikmyndina „Carl Lange“, sem byggist á samnefndri smásögu Askildsens úr kveri sem færði hon- um verðlaun gagnrýnendasamtak- anna norsku árið 1983. Síðasta bókin, „Hugmynd sem skyndilega frelsar", samanstendur af úrvals- sögum hans frá fjórum áratugum (1953—87), og býður reyndar upp á öndvegislist sinnar tegundar í norskum eftirstríðsbókmenntum. Noregur — bókmenntalegt fyrirmyndarland? Teikning: Ulf Aas.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.