Morgunblaðið - 15.07.1988, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. JÚLÍ 1988
Frá hægri: Gylfi Þ. Gislason, Kristján Eldjárn, Trausti Einarsson, Halldór Halldórsson, Sigurbjörn Einarsson, Valtýr Stefánsson, Alexand-
er Jóhannesson, Björn Ólafsson menntamálaráðherra, Birgir Thorlacius, Matthías Þórðarson, Jón Jóhannesson, Steingrímur J. Þorsteins-
son, Þorkell Jóhannesson, Júlíus Sigurjónsson, Einar Ólafur Sveinsson, Pétur Sigurðsson,..., Þorsteinn Scheving Thorsteinsson.
Aldarminning__________1888—1988:
Alexander Jóhannesson, dr. phil.
& jur., fyrrv. háskólarektor
eftirÞóriKr.
Þórðarson
I
Dr. Alexander Jóhannesson var
einhver mesti atgervismaður ís-
lendinga á þessari öld. Fjölþættir
hæfíleikar hans, andleg orka og
framkvæmdahugur skipa honum í
fremstu röð á fjölmörgum sviðum
þjóðlífsins.
Mannleg fræði, einkum bók-
menntir og málfræði, voru höfuð-
áhugasvið hans, en hann var einn-
ig forystumaður á framkvæmda-
sviði utan Háskólans sem innan.
Við eigum það Alexander Jóhann-
essyni að þakka framar öðrum
mönnum að Háskóli íslands rétti
úr kútnum á kreppuárunum og að
lokinni heimsstyijöldinni eftir
margra áratuga húsnæðisleysi.
Það var hann sem hratt happ-
drættismálinu í framkvæmd, en
Happdrætti Háskólans var og er
alger forsenda byggingarmála
Háskólans. Hann vann stórvirki á
sviði framfaramála íslensku þjóð-
arinnar.
II
Alexander Jóhannesson kom að
Háskólanum 1915. Hann var skip-
aður dósent 1925 og prófessor
1930. En hann fékkst ekki ein-
vörðungu við vísindastörf. Hann lét
menningu þjóðarinnar og ekki síst
verkmenningu hennar til sín taka,
einkum á sviði samgöngumála
þjóðarinnar. Hann skrifaði í blöðin
um þessi mál, og einnig um listir
og bókmenntir, kynnti erlendar
menntir íslenskum lesendum og
gaf út íslenskan kveðskap.
Dr. Alexander hafði áhuga á
fjölmörgum málum, því að gáfur
hans voru óvenju fjölþættar. Hann
lét þjóðlífíð til sín taka í víðustum
skilningi þess orðs, en íslensk
tunga var miðdepill bæði rann-
sókna hans og hagnýts starfs.
Þannig hóf hann þegar árið 1919
að skrifa um nauðsyn vísindalegrar
orðabókar um íslenska tungu, og
er Alexander Jóhannesson með
réttu nefndur faðir Orðabókar
Háskólar, þar sem unnið hefur
verið að söfnun og rannsóknum í
meir en fjörutíu ár.
Á fyrsta starfsskeiði sínu skrif-
aði dr. Alexander íjölda bóka um
íslenska málfræði, bæði foma og
nýja, sem byggðar voru á rann-
sóknum hans, en hann lét mál-
vernd einnig mjög til sín taka.
Á síðari árum Alexanders Jó-
hannessonar beindist áhugi hans
að því að rannsaka hvort tungu-
mál heims ættu sameiginlegan
uppruna, og skrifaði hann fjölda
bóka og ritgerða um þau efni. En
kenningar um það hvemig frum-
maðurinn lærði að tala eiga ekki
lengur vinsældum að fagna. Mesta
stórvirki Alexanders var hin stóra
orðsifjabók, Islándisches etymo-
logisches Wörterhuch, sem kom
út í Sviss 1951-1956, 1406 bls.
að stærð. Þessi orðabók er gífur-
legt þrekvirki, en eins og aðrar
orðsifjabækur lúta þær framvindu
vísindanna og nýrri þekkingu. Að
þessu verki vann Alexander í 12
ár á stopulum stundum frá anna-
sömu rektorsembætti.
Onnur svið þjóðlífsins voru Alex
ander Jóhannessyni einnig hug-
leikin. í starfí sínu sem rektor vildi
hann efla rannsóknir á náttúru
landsins og auðlindum vegna at-
vinnuvega landsmanna.
Tryggvi Þórhallsson forsætis-
ráðherra hafði hreyft málinu á
Alþingi, og haustið 1934 kom dr.
Alexander því fram að Atvinnu-
deild Háskólans var stofnuð, og
skyldi hluti tekna Happdrættis
Frú Heba Geirsdóttir afhjúpar eirsteypu, er Happdrætti Háskólans
lét gera 1973, af brjóstmynd Ríkarðs Jónssonar af Alexander Jó-
hannssyni, er samkennarar hans færðu honum sextugum 15. júlí 1948.
Háskólans renna til hennar. Er svo
enn í dag, þótt þessi starfsemi
hafi slitnað úr tengslum við Há-
skólann og nýjar byggingar reistar
á Keidnaholti í Mosfellssveit.
III
Á þriðja áratug aldarinnar og í
kreppunni miklu voru þrengslin í
Alþingishúsinu orðin Háskólanum
óbærileg, en á Alþingi voru fluttar
tillögur um stórfelldan niðurskurð
á fjárveitingum til Háskólans.
Samt sem áður voru samþykkt lög
um byggingu húss handa Háskó-
lanum fyrir forgöngu Jónasar
Jónssonar frá Hriflu. En fé skorti
til framkvæmda. Þá kom rektor
Háskólans, dr. Alexander Jóhann-
esson, fram stofnun Happdrættis
Háskólans með fulltingi Jónasar
frá Hriflu. En happdrættið var frá
byrjun og er allt til þessa dags
undirstaða allra verklegra fram-
kvæmda og kaupa á vísindatækj-
um.
Knud Zimsen borgarstjóri valdi
Háskólanum stað og úthlutaði hon-
um lóðasvæði, og reis hin veglega
Háskólabygging suður á Melum
og var vígð 17. júní 1940. Hún er
enn aðalbygging Háskólans á stóru
háskólasvæði.
Hér er skylt að geta um síðustu
framkvæmdina sem dr. Alexander
stýrði, en það var bygging Há-
skólabíós, sem hann lauk 1961,
þremur árum eftir að hann lét af
embætti. Hefur hún reynst mikil
lyftistöng íslensku menningarlífi.
Þar var haldin hin veglega hálfrar
aldar afmælishátíð Háskólans, og
við það tækifæri sæmdi lagadeild
HÍ dr. Alexander heiðursdoktors-
nafnbót í lögum fyrir stjórnunar-
störf hans í þágu Háskólans.
IV
Eitt hinna stóru áhugamála
Alexanders Jóhannessonar voru
samgöngumál íslensku þjóðar-
innar í lofti. Nafn hans er skráð
skýrum stöfum í flugsögu íslend-
inga, og það er skemmtilegt að á
bemskustöðvum hans í Skagafírði
hefur árlega verið haldinn flugdag-
ur á afmælisdaginn, 15. júlí, til
minningar um einn helsta frömuð
flugs á íslandi. Og í dag, 15. júlí,
er aldarafmælisins minnst þar með
hátiðahöldum sem sýslan, bæjarfé-
lagið og flugklúbburinn standa að.
Háskóli íslands minntist aldaraf-
mælisins á samkomu nú í vor í
kennslulok.
Alexander barðist árum saman
fyrir því að komið yrði á fót flug-
samgöngum innanlands og milli
landa. Hann ferðaðist um landið,
hélt fundi og skrifaði hundruð
bréfa og erinda til þess að koma
málinu fram. Hann skrifaði bók
um flugmál, /lofti, er kom út 1933.
Hann var formaður og_ fram-
kvæmdastjóri Flugfélags íslands
hins eldra um árabil frá 1928.
V
Alexander Jóhannesson fæddist
á Gili í Sauðárhreppi í Skagafjarð-
arsýslu 15. júlí 1888. Foreldrar
hans voru Jóhannes Davíð Ólafs-
son sýslumaður Skagfírðinga
(1855—1897) og Margrét Guð-
mundsdóttir. Þótt móðir Alexand-
ers, Margrét Guðmundsdóttir,
missti mann sinn frá ungum börn-
um kom hún þeim til manns og
góðra mennta. Hóf Alexander nám
við Latínuskólann og lauk þaðan
stúdentsprófi 18 ára gamall árið
1907.
Hugur hins unga stúdents stóð
til náms við Kaupmannahafnar-
háskóla, en hann hafði fengið snert
OsarfslA