Morgunblaðið - 29.09.1990, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 1990
B 3
að það sé afrakstur tíu ára rann-
sókna, hvemig kviknaði þessi áhugi
á módernisma?
„Sá áhugi á í rauninni rætur í
MA-ritgerðinni minni um Bertholt
Brecht, en hana skrifaði ég við
Warwick-háskóla á Englandi árið
1980. Þar fjallaði ég um það hvem-
ig Brecht snýr sósíalrealismanum
við. Meðan ég var í MA-náminu las
ég auk þess mikið af íslenskum
skáldsögum og smám saman mót-
aðist sú hugmynd að skrifa doktors-
ritgerð um módernisma í íslenskri
sagnagerð. Ég hófst reyndar handa
meðan ég var við doktorsnám í
Þýskalandi og ætlaði að halda
áfram þegar ég fluttist til Banda-
ríkjanna. Síðan hvarf ég frá því
þegar ég sá að ég hafði ekki það
aðhald sem ég þurfti, það var eng-
inn þar ytra sem hafði forsendur
til að gagnrýna mig. Ég ákvað þá
að skrifa um módernisma í alþjóð-
legu samhengi og þannig þokaðist
ég smám saman að því að takast
á við sjálft hugtakið módemisma.
Mér varð æ ljósara eftir því sem
ég vann lengur í þessu hversu mik-
ið vandamál sjálft hugtakið var og
að það var í rauninni ekki sjálfgef-
ið. Þannig endaði ég með fagur-
fræðilegt og bókmenntafræðilegt
verk um gildi hugtaksins og notaði
skáldverk fyrst og fremst sem
dæmi, því ég vildi ekki skrifa enn
eina bókina um einhvem ákveðinn
módernista eða einhvern tiltekinn
hóp módernískra höfunda. Það má
því segja að bókin brúi bilið milli
fræðanna og umfjöllunar um ein-
stök verk. Ég legg mikla áherslu á
bókmenntasöguna og fyrir vikið er
þetta ekki harðsnúin teoríubók.“
Átakasvið og
umræðuvettvangur
„Ég segi í bókinni að módernismi
sé sennilega mikilvægasta almenna
hugtakið sem notað er um bók-
menntir á 20. öld. Samt eru gífur-
leg átök um merkingu þess og þau
átök snúast í rauninni um allan
skilning á þeirri byltingu skáldskap-
armálsins sem tekur að geijast á
19. öld og brýst svo fram á þeirri
tuttugustu. Þá er ég að tala um
það andóf sem verður gegn þeim
hefðum sem festust í sessi á
nítjándu öld, einkum með raunsæis-
skáldsögunni, en raunsæið er í
rauninni baksvið módernismans.
Mjög áberandi í þeirri umræðu hafa
verið höfundar eins og Joyce, Eliot
og Pound, einnig Kafka, Virgina
Woolf og Gertrude Stein, auk
þekktra fulltrúa hinna ýmsu fram-
úrstefnuhópa. Ég kryf þessi átök,
athuga hvaða öfl eru þarna að
verki. í ljós kemur að hugtakið er
ekki merkimiði heldur öðru fremur
átakasvið og umræðuvettvangur."
— Um hvað snúast þessi átök í
grófum dráttum?
„Módemisminn gerir að mínu
mati uppreisn gegn, meðal annars,
hinum hefðbundnu tengslum skáld-
skapar og veruleika, uppreisn sem
er samfélagsleg um leið. Það verður
röskun á grundvallarviðmiðum um
hlutverk skáldskaparins, það er að
segja á milli skáldskapar og þess
söguskilning sem við höfum tekið
í arf og er enn mjög ráðandi. Þessi
truflun eða röskun er oft skynjuð
sem afskræming. Fólk skynjar bæði
afskræmingu tungumáls og veru-
leika í verkunum. Það eru mjög
eðlileg viðbrögð meðan menn eru
að kynnast þessum verkum. Ég
held að þessi afskræming geti verið
mjög holl truflun á vanabundnum
skilningi okkar. Þá er veruleikinn
gerður framandi til þess að skoða
hann og það getur leitt til bæði
umróts og gagnrýni."
— Tengist þetta rit eitthvað
íslenskum bókmenntum?
„Ég vonast til að bókin sé tiltölu-
lega gagnleg til að átta sig á kenn-
ingum um módernisma almennt,
þótt ekki sé þar oft minnst á íslensk
verk. Að sumu leyti saknaði ég
þess að geta ekki rætt íslenskar
bókmenntir í þessari bók, en það
var bara ekki neinn hljómbotn fyrir
slíka umræðu þar. Það eru yfirleitt
þýskir, franskir, breskir og banda-
rískir höfundar sem ég vísa til í
bókinni og komst eiginlega ekki hjá
því þar eð sú umræða sem ég var
að koma inn í hefur aðallega snúist
um þá. Ég varð til dæmis að snið-
ganga þá umræðu sem átt hefur
sér stað á Norðurlöndum. En ég
held hins vegar að það sé mjög
auðvelt að sjá tengsl bókarinnar við
módernisma hvar sem er. Hún ætti
til að mynda að geta nýst fólki við
rannsóknir á íslenskum módern-
isma. Hún er ekki bundin bók-
menntum neinnar ákveðinar þjóðar,
heldur hefur nokkuð almennar
skírskotanir til þessa vestræna fyr-
irbæris sem módernismi er.“
Ekki í tómarúmi
— Hvað hefur þessi tíu ára glíma
við módernismann gefið þér sem
manneskju? Hvers vegna eru ungir
menn að leggjast í fræði sem mörg-
um finnast harla torkennileg? Er
þetta ekki einmanalegt starf, eða
finnst þér þú ekki vera á annarri
bylgjulengd en til dæmis sá breiði
áhugamannahópur um bókmenntir
sem er hér á íslandi?
Augljóst er að Ástráður hefur
áður velt þessu fyrir sér. „Ég er
ekki í neinu tómarúmi,“ segir hann.
„Sem fræðimaður er ég líka kenn-
ari og sinni ýmsum störfum sem
tengjast bókmenntafræðinni á einn
eða annan hátt, til dæmis sem rit-
stjóri og þýðandi. Svona bók er
skrifuð í ákveðnu samhengi, hún
tengist umræðu sem mjög stór hóp-
ur fræðimanna þekkir. Ekki aðeins
þeir sem sinna bókmenntum, heldur
einnig ýmsir sem fást við listir,
heimspeki og hverskyns menning-
ariými. Ég held raunar að margt
áhugafólk geti haft af henni gagn.
Á undanförnum árum hef ég skrifað
nokkuð af fræðilegu efni á íslensku
og það hefur verið góður skóli, því
sá sem ætlar að skrifa metnaðar-
fullar fræðigreinar á íslensku verð-
ur að tala til tveggja hópa í senn.
Hann tengir sig við akveðna fræði-
lega umræðu og hann á um leið
stefnumót við þá almennu lesendur
sem vilja fræðast eða finna ný sjón-
arhorn á efni sem þeir þekkja fyrir.
Sem betur fer er stór hópur fólks
hér á landi sem hefur mikinn áhuga
á að fylgjast með fræðilegri um-
ræðu, sem lítur á slíkan lestur sem
skemmtilega menntun. Þá mætast
menn á miðri leið.“
Rúnar Helgi Vignisson
Morgunblaðið/Einar Falur
„Ég vonast við að bókin sé tiltölulega gagnleg til að átta sig á kenningum um módernisma. Fræði-
lega umræðan er orðin það flókin að það er mjög hættulegt þegar menn ná sér í einhveija eina
kenningu um módernisma og kenna einungis hana, án þess að hafa gert sér grein fyrir öllum
þeim átökum sem átt hafa sér stað í nafni hugtaksins," segir Ástráður Eysteinsson um bók sina,
The Concept of Modernism.
Það er svona eins og manni sé
strokið um vangann. Þetta er
Mozart eins og hann gerist best-
ur. Þú getur alveg spurt söngkonu
hvers vegna hana langi til að
syngja hlutverk Næturdrottning-
arinnar, eða leikara hvers vegna
hann vill leika Hamlet. Eftir að
maður fer að læra á hljóðfæri,
heyrir maður þetta verk mjög fljót-
lega. Síðan gengur maður með
það, þar til manni finnst maður
tilbúinn að leika það.“
Hvers vegna hefur þú ekki spil-
að það fyrr?
„Það eru til óteljandi stórkostleg
verk í kammertónlistinni, en það
getur tekið mann langan tíma að
finna rétta hópinn til að spila
með; hóp sem harmónerar með
manni. I kammerverkum eru svo
Morgunblaðið/Sverrir
Óskar Ingólfsson, klarinettuleikari, Nora Kornblueh, sem leikur á knéfiðlu.Helga Þórarinsdóttir, lág-
fiðluleikari, Katldeen Bearden, sem leikur á 2. fiðlu ogÞórhallur Birgisson, sem leikur á 1. fiðlu.
fáar raddir, að það er ekkert hægt
að fela. Það reynir á þetta um
leið og fólk byijar að spila saman.“
Þau Þórhallur, Kathleen, Helga
og Nora, sem mynda strengja-
kvartettinn, og Oskar hafa spilað
saman í um það bil tvö ár, en
hafa aðeins haldið eina tónleika
fram að þessu, sem voru á Kjarv-
alsstöðum, í janúar síðastiðnum.
Uppistaðan er strengjakvartettinn
og á tónleikunum á morgun leika
þau strengjakvartett í G-dúr, eftir
Schubert. Verkið er skrifað árið
1826, tveimur árum áðuren Schu-
bert lést, aðeins 31 árs að aldri —
og þótt flokka megi hann meðal
mestu strengjakvartetta sögunn-
ar, hvað varðar lengd og umfang,
er hann sjaldan spilaður. Hvers
vegna?
„Kannski vegna þess hversu
erfiður hann er,“ svara ijórmenn-
ingarnir og benda á að um hann
hafi verið sagt að hann sé ekki
ætlaður leikmönnum. „Kvartettinn
tekur um 50 mínútur í flutningi,
svo það þarf mikið úthald í að
spila hann — sérstaklega þar sem
síðasti kaflinn er mjög flókinn og
hraður.
Við höfum æft þennan strengja-
kvartett mjög lengi, og ekki bára
vegna þess að hann er erfiður,
heldur líka vegna þess að þótt
þessi hópur hafí starfað saman
um nokkurt skeið, er þetta í fyrsta
skipti sem við spilum saman sem
kvartett. Á síðustu tónleikunum
okkar komum við fram sem píanó-
kvintett og klarinettukvintett —
auk þess sem við höfum leikið með
enn stærri hópum. En núna vorum
við að æfa okkur í að spila saman
og þótt það hafi tekið langan tíma,
hefur þessi tími verið sérstaklega
skemmtilegur.“
Aðrir tónleikar Kammermúsík-
klúbbsins á þessu starfsári verða
17. október, þegar Erling Blöndal
Bengtsson leikur tvær af selló-
sónötum Bachs og einleiksverk
eftir Atla Heimi Sveinsson. Það
verk er tileinkað Erling og hann
hefur flutt það í Danmörku og
Noregi, en þetta verður frumflutn-
ingur í heimalandi tónskáldsins.
Eftir áramótin eru þrennir tón-
leikar ráðgerðir. I janúar ætlar
Ingvar Jónasson að sjá um tón-
leika, en ekki er efnisval enn að
fullu ákveðið. Þó má gera ráð fyr-
ir að, meðal annars, verði á dag-
skrá sónata fyrir flautu og víólu
og hörpu, eftir Debussy. Fjórðu
tónleikar starfsársins verða vænt-
anlega í febrúar á vegum Einars
J óhannessonar, klarinettuleikara
og Tríós Reykjavíkur, en það skipa
sem kunnugt er Guðný Guðmunds-
dóttir, Gunnar Kvaran og Halldór
Haraldsson. Eitt verkanna á þeim
tónleikum verður fangabúðakvart-
ettinn „Um endalok tímans", eftir
Messiaen. Loks er von á ágætu
píanótríói frá Danmörku undir
vorið, en ekki hefur enn verið
ákveðið hver viðfangsefni þess
verða.