Morgunblaðið - 09.02.1991, Blaðsíða 5

Morgunblaðið - 09.02.1991, Blaðsíða 5
4 B MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. FEBRUAR 1991 MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. FEBRÚAR 1991 B 5 BÓKMENNTAVERÐLAUN NORÐURLANDARÁÐS FAÐIR MINN, SÓLIN - MÓÐIR MÍN, JÖRÐIN Samíski listamaðurinn Nils-Aslak Valkeapaa hlaut bókmenntaverð- laun Norðurlandaráðs 1991 fyrir bókina Beaivi, áhcázan (Faðir minn, sólin.) Áillohas Nils-Aslak Valkeapáa gengnr líka undir nafninu Áillohas. Hann er fæddur árið 1943, foreldrar hans voru hreindýrabændur í Samalandi, það eru norðurslóðirnar sem Svíþjóð, Finnland og Noregur skiptu á milli sín. Nils-Aslak býr nyrst í Finnlandi, ekki langt frá norsku landamærun- um. Hann ferðast hins vegar mikið, hefur farið í hljómleikaferðir með öðrum listamönnum um Norðurlönd, Sovétríkin og Ameríku. Hann var einn af frumkvöðlum Heimsráðs frumbyggja og ritari þess frá 1978- 1981. Hann hefur líka verið mjög virkur í útgáfumálum Sama og einn af stjómarmönnum samíska rithöf- undasambandsins. Nils-Aslak Valkeapáá hefur kenn- aramenntun, en hefur aldrei kennt. Hann er hins vegar snjall myndlistar- maður, tónskáld, söngvari og leikari og samdi og söng tónlistina í samísku bíómyndinni Leiðsögumaðurinn (J,Veiviseren“) sem tilnefnd var til Oskarsverðlauna. Og svo er hann fírna gott ljóðskáld. Meðal ljóðabóka hans eru Kveðja frá Samalandi sem kom út 1971 og er mikil baráttubók. Þar er bæði höggvið og lagt vegna meðferðar Norðurlandaþjóðanna á Sömunum en Nils-Aslak lýsir henni sem „þjóð- armorðinu þar sem enginn var drep- inn eða beittur líkamlegu ofbeldi“. Ljóðabókin Víðáttumar í brjósti mér kom út 1985 og var lögð fram til bókmenntaverðlauna Norðurland- aráðs árið 1987. Það er líka pólitísk bók, baráttubók, en réttlát reiði skáldsins liggur ekki jafn mikið á yfirborðinu og áður, lífsvisku Sam- anna er þess í stað teflt gegn hinni svokölluðu „siðmenningu" kúgar- anna. Og þessi tónn er síðan ríkjandi í nýju bókinni: Faðir minn, sólin. Ljóð Nils-Aslak Valkeapáá hafa verið þýdd á fjölmörg tungumál, hér á íslandi hafa skáldin Einar Bragi og Jóhann Hjálmarsson kynnt Nils- Aslak Valkeapáá og þýtt ljóð eftir hann. Ég ætla að joika þig. „Joik“ er þjóðlagatónlist Samanna og það er engan veginn auðvelt að lýsa henni. Hún minnir svolítið á jóðl en er í grundvallaratriðum frábragð- in því, vegna þess að í joikinu skipt- ast á ljóð og sérhljóðasöngur, koll af kolli, lengi, og svo allt í einu snarstansar söngvarinn jafn fyrir- varalaust og hann byijaði. Samarnir segja að joikið sé hringur, söngvarinn gangi inn í hann og útúr honum þegar honum þóknast. Það er án endis, án upphafs, opið form. Joik-ljóðin skiptast í tvo megin- Nils-Aslak Valkeapaa flokka: náttúrujoik og persónujoik. Einu sinni var til joik um hina fornu þjóðtrú en yfirvöld og trúboðar höm- uðust gegn því og það dó út. Samarn- ir leggja áherslu á að þeir joika ekki um náttúru og fólk, heldur joika þeir náttúruna og persónuna. Söng- urinn endurgerir persónueinkenni viðkomandi, söngurinn kallar persón- una fram, verður hún. Það er náttúrlega hægt að joika um ákveðna persónu en það er nei- kvætt og niðrandi og í grundvallar- atriðum gegn eðli joiksins sem er ekki háðslegt heldur jákvætt og vin- samlegt. Joikið^ byggist á nánd en ekki fjarlægð. Óp andardráttarins. Franski súrrealistinn Antoinin Artaud bjó til fyrirbæri sem hann kallaði „óp andardráttarins" en þessi óp notaði hann í leikritum sínum til að hrekkja áhorfandann og fá hann til að hætta að hugsa vitsmunalega um alla skapaða hluti og leysa um leið úr læðingi bæld og kvenleg öfl í vitund hans. „Óp andardráttarins" hljómar svona: „Ratara ratara ratara Atara tatara rara. Otara otara kat- ara.“- Það er ólíklegt að Artaud hafi þekkt Samaþjóðina lengst í norðri eða hún hann en fátt getur legið beinna við en að joika texta Art- auds. Og joikið hefur í raun sömu áhrif og „óp andardráttarins“. Kannski var það þetta sem Kristján fjórði Danakonungur skildi þegar hann úrskurðaði joik Samanna svo hættulegt að hann taldi nauðsynlegt að leggja við því dauðarefsingu árið 1609. Hirðinginn í okkur Klassískt náttúrujoik kallar fram í hugann hirðingjann í hjörtum okk- ar, þrá eftir hinu óþekkta, eirðar- leysi, víðáttur, vindinn og hina reglu- bundnu og háttföstu hreyfingu sem þó getur á hverri stundu orðið ótrygg, breyst í jafnvægisleysi. Hún getur líka stöðvast snögglega og skilið eftir óminn af söng sem dó. Joikið kallar ekki fram vitsmuna- legar eða lærðar tengingar, heldur fijáls hugrenningatengsl, það fer leiðina sem liggur til dulvitundar þess sem syngur og hlustar. Þess vegna er joikið ekki bara samísk heldur líka alþjóðleg tónlist. Nils-Aslak Valkeapaá og fleiri sam- ískir listamenn hafa joikað með indj- ánum í Norður-Ameríku og frúm- byggjum frá öllum heimshornum. Nils-Aslak hefur líka sungið djass- joik með bestu djassistum Finnlands. Og loks hefur hann samið og sungið inn á plötu sinfónískt joik á þeim forsendum að joikið sé fyrir Samana það sem klassísk tónlist sé fyrir aðra Evrópubúa. Og fleiri Samar hafa endurnýjað joikið: Mari Boini-Ped- ersen heitir ung samísk kona sem er kraftmikill og mjög góður rokk- joikari, Antti Mikael Gaup joikar með reggítakti. Faðir minn, sólin Einhver kynni að hugsa sem svo að þau tilfinningalegu, ekki-vits- munalegu áhrif sem ,joikið“' kallar á, séu aðeins hugsanleg í tónlistinni, tónaljóðum og bull-ljóðum eins og ópum Artauds. Raunveruleg nánd hverfi þegar talað sé um hana. Það sé miskunnarlaust eðli tungumálsins að byggja á fjarlægð, nota orðin sem tákn fyrir það sem ekki er, að minnsta kosti ekki hjá okkur, heldur annars staðar. Táknið fáum við í staðinn fyrir nándina. Og hvernig er þá hægt að skrifa ,joikið“ án þess að eyðileggja töfra þess. Er það hægt? Nei, það er ekki hægt. Og þó. Ég held að Nils-Aslak Valkeapaa fari langt með það í bókinni Faðir minn, sólin. Og hann hefur raunar lýst hugsun sinni annars staðar þannig: „Joik er ljóðlist. Ljóðlistin dregur upp inynd af lífinu sjálfu. Myndirnar verða tónlist. Allt er hluti af öllu.“ Viska kynslóðanna Faðir minn, sólin er mjög stór og mikil bók og skiptast á ljósmyndir og ljóð. Það tók sex ár að safna myndunum í bókina, þær koma frá einstökum ljósmyndurum, auk mann- fræðistofnana hvaðanæva úr heimin- um. Ljósmyndir • frá síðari hluta nítjándu aldar sýna véðufbitið gam- alt fólk með andlit sem líta út eins og skinnhandrit, saga þeirra er skráð þar. Og á vinnulúnar hendur þeirra sem hvíla í kjöltunni. Fyrirsæturnar stara hvössu augnaráði á apparatið fyrir framan sig þar sem ljósmyndar- inn er í felum einhvers staðar inni í svörtu klæði. Flest þetta fólk er í jörðinni núna, orðið hluti af henni og samkvæmt gamalli samískri trú taka andar for- feðranna sér bústað í náttúrunni. Ef tré skal höggvið niður, ber fyrst að slá það fast með axarskallanum til að deyða það eða anda þess. Og svo eru myndir frá Sámalandi, sléttunum, Samatjöldunum, Sama- brúðkaupi, fjölskyldumyndir, myndir af hreindýrabændum með hjarðir sínar, svo að nokkuð sé nefnt. Ljós- myndirnar af þessari menningu sem nú er horfin að mestu, mynda bak- grunn og samhengi fyrir ljóðin, and- ar forfeðranna fara á kreik og í fjarska byijar lesandi að heyra - og sjá - samíska lífsvisku ,joikaða“. Maður og náttúra. Ljóð Nils-Aslak Valkeapáá endur- skapa sögu Samanna. Þau segja frá gleðinni yfír að vera til, vera barn sólar og jarðar, fætt til að fylgja hrynjandi náttúrunnar og fylgja hjörðinni frá vetraraðsetri til sumar- aðseturs. Samískan hefur ekki orð eða hugtök yfir „stríð“ eða „atvinnu" eða „synd“. Fyrstu ljóðin í bókinni era til- beiðslukennd, goðsagnakennd, lýsa tilurð Samanna og ákalla sól, jörð og vind. Næst er tilvist Samanna lýst í mörgum, fáorðum ljóðum, mest náttúrumyndum þar sem kallað er á stemmningar fremur en að byggð sé upp frásögn. Það er í fyrsta hluta verksins þar sem nánd manns og náttúru skal lýst sem glöggt má sjá spennuna á milli þess að vera til eða tala um að vera til. Uppsetning ljóðanna vinnur gegn hinu fasta eða kyrrstæða við hið skrifaða orð. Ljóðin flæða hingað og þangað á blaðsíðunum og lesandi verður að fylgja hreyfingu textans, þögnum, punktaljnum og einstökum, einmana orðum. í textanum er þann- ig búin til hrynjandi, tónlist, það er reynt að segja eitthvað sem orðin vilja ekki segja. Nils-Aslak Valkeapáá yrkir síðan fund Samanna og „menningarinnar", firringuna sem vex innan frá, vöntun sem kemur upp þar sem ekkert vant- aði áður, markaðstorgin, skólakerfið og síðast en ekki síst lögin og regl- urnar. Og hann yrkir þreytuna sem sest að fólki þegar lífsgleðin er horf- in. Einmanaleikann. Rótarslitin hægu og sársaukafullu. I lokastefum bókarinnar um dauð- ann tekur svo aftur við lofsöngur fyrstu ljóðanna, ákallið til hinnar lif- andi jarðar þar sem „allt er hluti af öllu“. Byggt var m.a. á eftirfarandi: Nils-Aslak Valkeapáa, Café existens, 1988/Arild Linneberg, NL0, 1988/John Gustavsen, Nordica, 1990/ Gilles Deleuze, 1979 auk upp- lýsinga frá samíska bókmenntafræð- ingnum Harald Gaski, Tromsö. Dagný Kristjánsdóttir FYRSTA DEILD - i BÓKMENNTUM NORÐURLANDA ÁRIÐ 1990 í NOREGI sýna stærstu blöð landsins bókmenntaverðlaunum Norðurlandaráðs mikinn sóma ár hvert. Bækurnar sem til- nefndar eru til verðlaunanna eru kynntar rækilega og þannig geta norskir lesendur kynnst því sem ætla má að séu „fyrstu deildar bókmenntir" frá hinum Norður- löndunum. Og svo reyna menn að geta sér til um úrslitin, hver sé sigurstranglegur og hver ekki. Friðrik Rafnsson gerði þetta sama í útvarpsþætti sínum, fékk sérfrótt fólk til að kynna bækurnar frá hinum ýmsu löndum og það var skemmtilegt og til fyrirmyndar. Danskir sagnameistarar Nætursögur (Fortellinger om natten) hét smásagnasafn sem Danir lögðu fram til bókmennta- verðlaunanna. Höfundurinn er ung- ur maður, Peter Hoeg (f. 1957). Nætursögur er önnur bók hans, en hann vakti óskipta athygli strax með þeirri fyrstu og verður áreiðan- lega meiri háttar höfundur. Nætursögur eru níu langar smá- sögur, sem allar eiga það sameigin- legt að aðalpersóna þeirra er ungur maður með hugsjón. Hugsjón hinna ungu manna getur verið alla vega; Einn er ástríðufullur stærðfræðing- ur sem dreymir um að fínna hina endanlegu formúlu sem skýrt geti þversagnimar, óreiðuna, gátumar í mannlegu atferli. Annar trúir á „framsæknar" hugmyndir nasism- ans, sá þriðji trúir á hefð og skyld- ur, sá fjórði á hjónabandið, sá fimmti reynir að finna „raunveru- leikann" o.s.frv. Flestar sögumar gerast árið 1929, í stillunni fyrir storminn í Evrópu. I sögunum upplifa aðalpersón- umar eins konar persónulegan heimsendi. Hugsjónir þeirra reyn- ast blekkingin einber og fyrirmynd- irnar falla af stallinum, þeir verða að byrja allt upp á nýtt eða eins og einn ungi maðurinn segir bitur: „Hvers konar réttlæti er það eigin- lega, sem skyldar mann til að upp- lifa allar þessar hörmungar til að öðlast pínulítið innsæi?“ Peter Hoeg er mikill stílsnilling- ur. Hann skrifar í takt við þann sögutíma sem hann hefur valið sér, sögurnar hefjast á ítarlegri sviðsetningu þar sem sögumaður gefur sér góðan tíma til að segja allar þær hliðarsögur sem þjóna kunna meginsögunni. Rödd sögu- mannsins minnir mjög á Karen Blixen og fleira minnir á gömlu drottninguna, ekki minnst kímni sagnanna eða íronía og dulúðin sem leitar fram þegar persónumar nálg- ast sín hættusvæði. Nætursögur er afskaplega skemmtileg aflestrar og bullandi sögumennska hennar var sjaldséð í póst-módemískum skáldsögum síðasta áratugar. Hin danska bókin, MiIIi himins og jarðar, eftir Svend Áge Madsen, er líka smásagnasafn. Hún er líka mjög góð og Ieggst djúpt í hugleið- ingar um það hvemig frásagnirnar móta veruleika okkar en ekki öfugt, hvernig skáldsagan sem sannan- lega er tilbúningur er í raun ekki eftirmynd heldur fyrirmynd að lífi okkar sem verður tilbúningur um tilbúning. Minningin Um’þetta síðasta skrifar finnska skáldkonan Eeva Kilpi líka í skáld- sögu sinni Tímar vetrarstríðs (Vint- erkrigets tid). Það er hrífandi bók og hræðilega tímabær. Hún hefst á þessum orðum: „Það verður stríð." Sagan er sögð frá sjónarhóli ell- efu ára gamallar telpu sem lifír friðsælu lífi með fjölskyldu sinni í Hiitola árið 1940. Þá ráðastRússar inn í Finnland og bernska telpunn- ar er lögð í rúst. * Ekki er minni undirritaðrar betra en svo, að þegar ég var hálfnuð að lesa bókina tók ég fram Finn- landskortið mitt og ætlaði að sjá söguslóðir bókarinnar en fann þá hvergi svæðið. Þegar ég var búin að lesa bókina vissi ég hvers vegna: Karelía, þar sem telpan ólst upp, var innlimuð í Sovétríkin eftir Vetrarstríðið. Rótarslit sögu- mannsins eru algjör, engin leið er tilbaka, eftir Vetrarstríðið stendur bernskuheimili hennar á erlendri grund og hún er orðin útlagi í eig- in landi. Tímar vetrarstríðs er bók um stríð skrifuð af friðarsinna. Boð- skapur bókarinnar er skýr og ein- faldur: stríð er eins og stórslys, afleiðingarnar hörmulegar og ekk- ert geturtréttlætt það. Mér skilst að sumum Finnum hafí fundist stríðslýsing bókarinnar hálfgerð drottinssvik því að Vetrarstríðið hafí lengst af verið sveipað dýrðar- ljóma, verið ósnertanlegt í augum heitra, finnskra þjóðernissinna. En Tímar vetrarstríðs er líka og ekki síður bók um minnið, um það hve óáreiðanleg fortíð okkar getur verið þegar við byijum að spyija sjálf okkur um hvað gerðist. „Þann 13. febrúar 1940 voru gerðar þijár sprengjuárásir á Hiit- ola úr lofti. Tuttugu og tvær sov- éskar orrustuflugvélar tóku þátt í þeirri þriðju.“ Þetta les hinn full- orðni sögumaður í stríðsdagbók sem hún hefur með höndum. Hún, móðir hennar og systir auk föð- urömmunnar og tveggja frænkna, höfðu flúið þorpið sitt og Ieitað skjóls hjá vinum á bóndabæ nokkra kílómetra í burtu. Sögumaður er þannig rétt hjá heimili sínu en hún man ekki eftir neinu óvenjulegu þann 13. febrúar 1940. Hvað eftir annað spyr hún: Hvers vegna man ég ekki eftir þeim sögulegu atburðum sem ég var vitni að? Hvers vegna man ég smáatriði eins og grátkast mömmu, ótta frænkunnar, magakveisu hjá mér, tildragelsi unga fólksins o.s.frv? Pabbinn kemur í leyfí og sögu- maður segir að það hljóti að hafa skipt sig miklu máli, gert sig ham- ingjusama - en hún minnist einsk- is. Hún hefur upplýsingar sínar um þetta frá öðrum. Mér varð oft hugsað til dagbókar Önnu Frank þegar ég las þessa finnsku bók. Báðar eru telpurnar í felum, mitt í stríðshörmungunum og þó utan þeirra; stríðið eyðilegg- ur æsku þeirra, læsir líf þeirra inni, gerir þær ofumæmar og sljóar um leið, gerir þær að stríðsbörnum. Hin fínnska bókin sem tilnefnd var til bókmenntaverðlauna Norð- urlandaráðs var Ijóðabókin Staðim- ir (Stadren) eftir Gösta Ágren, en hann fékk hin virtu Finnlandia- bókmenntaverðlaun í fyrra. Sálardjúp Armóður, faðir minn (Far Armod) hét önnur norska bókin sem lögð var fram til bókmennta- verðlauna Norðurlandaráðs. Höf- undurinn er frá Norður-Noregi og skrifar á sömu mállýsku og Her- björg Wassmo sem íslendingum er að góðu kunn. Þetta var jafnframt eina hefðbundna sálfræðilega skáldsagan sem lögð var fram. Og hún er ekki af verri endanum. Armóður, faðir minn er fyrstu persónu saga þar sem sagt er frá uppvexti drengs, frá 4-9 ára aldri. Sagan gerist í Norður-Noregi, við sjávarsíðuna, það eru kreppuár og líf fjölskyldunnar einkennist af hamslausu basli og fátækt þar sem þróunin er úr vondu í verra. Drengurinn er alinn upp af móð- urinni sem er forkur duglegur, hörð kona sem berst eins og ljón gegn hungri, skít og örbirgð. Hún heldur lífínu í fjölskyldunni og stjórnar öllum í kringum sig af miskunnar- lausum aga. Drengurinn hefur sterka þörf fyrir föðurinn, þörf fyr- ir einhvern sem hann gæti samsam- að sig til að sleppa undan ofvemd- un og ægivaldi móðurinnar. En faðirinn bregst næstum allt- af. Ólánið eltir hann; bátarnir sem hann er á fiska ekki, allt snýst gegn honum, hann er alltaf of seinn, aldrei þar sem tækifærin hafa verið. Hann hefur líka gefíst upp fyrir baslinu. Hann situr við borðsendann dögum saman og hefst ekki að, þó að heimilið sé bjargarlaust. Hann á aldrei frum- kvæði að neinu. Móðirin rekúr karl- inn á sjóinn, hún Ieggur verkin í hendur hans, brýnir hann og þus- ar, en beiskja hennar og nudd hafa Iítil áhrif á hann. Það eru ekki orð hennar sem mestu máli varða í sögu þeirra heldur það sem hún þegir yfir. Ástarfyrirlitning Faðirinn í Armóðúr, faðir minn er svo þögull að þegar drengurinn er lítill heldur hann að „maðurinn við borðsendann“ sé mállaus. En hann þarfnast föðurins og smám saman tekst honum að fá tilfinn- ingar til þessa þögla manns, sem er svo heillum horfinn. En samsöm- un drengsins er merkt neikvæðn- inni, eða þannig les ég bókina. Til- finningar hans til föðurins eru sam- settar úr ást og fyrirlitningu í jöfn- um hlutföllum og það gerir texta þessarar lágmæltu bókar spenntan og þrunginn af sársauka. Norsku bækurnar tvær virðast í fljótu bragði jafn ólíkar og dagur og nótt. Hin norska bókin sem lögð var fram var ljóðabók Paal-Helge Haugen: Hugleiðingar út frá Ge- orges de La Tour (Meditasjonar over Georges de La Tour). Georges de La Tour (1593-1652) var franskur málari og Paal-Helge Peter Hoeg Haugen yrkir með myndum hans, málar annars konar myndir með orðum sínum (joikar þessar myndir hefðu Samarnir kannski sagt). Ljóðabók Paal-Helge er mögnuð. Paal-Helge hefur oft verið torskil- inn, fjarlægur og óhlutstæður í ljóð- um sínum og sögum. Það á hann líka til í þessari bók. Fleiri ljóð bókarinnar eru þó nánast líkamleg, líkaminn er merkingarmið þeirra; líkamlegt hungur, þorsti, sársauki, nautn og þrá sem er ekkert ómögu- legt, þekkir engin takmörk - önnur en líkamans. í norsku bókunum báðum lifir einhvers konar „draumur um him- ininn á bak við himininn" (sbr. Piu Taftrup), en ekki veit ég hvar þá himna er að finna í sænsku bókun- um sem lagðar voru fram. Dóms- dagur yfir ’68-kynslóðinni. Svíar lögðu fram leikrit Eins- dagsfyrirbæri (Endagsvarelser) eftir Lars Norén. Norén hefur skrif- að leikrit sem likt hefur verið við verk Eugenes O’Neils og fleiri Svend Áge Madsen Kerstin Ekman frægra manna. Við íslendingar gætum hugsað til Birgis Sigurðs- sonar. Leikrit Norén hafa verið miskunnarlaus krufning á kjarna- fjölskyldunni sem svo margir hafa skammað og um leið greining á þeim mynstrum sem liggja sjálfs- verunni til grundvallar. En að þessu sinni er það hin róttæka ’68-kyn- slóð sem liggur á skurðborði skáldsins. Einsdagsfyrirbæri er þungt verk, módernískt og krefst mikils af Ies- anda. Persónurnar tala við sjálfan sig, stundum við aðrar persónur, yfir samræður sem fara fram á milli þeirra. Stundum fara mörg samtöl fram samtímis í tveimur herbergjum á sviðinu og víxlast. Þessi margradda, margbrotni texti endurspeglar sambandsleysi per- sónanna, einangrun þeirra og „narsissíska" kreppu. Fólkið í leikritinu er statt í veislu. Þetta er hópur gamalla- vina og fyrrum róttæklinga á fimmtugs- aldri. Nú er hin róttæka fortíð umbreytt í mynd af Gramsci á veggjum, lærðar bækur í hillum, snobbaðar athugasemdir eins og „ ... þetta minnir mig á svolítið sem gerðist þegar ég sótti tíma hjá Adorno í Múnchen ..." Hin róttæka fortíð er best gleymd, því þetta fólk er orðið toppfólk í sænska velferðarríkinu, ráðuneytisstjórar, leikskáld, sjónvarpsstjörnur, blaða- menn. Það er skemmst frá að segja að eftir því sem lækkar í glösunum magnast játningar persónanna um vonbrigði sín, ótta og martraðir, en fyrst og síðast um hinn ægilega tómleika og tilfínningafrera sem leynist á bak við vellukkað yfirborð. Það er margt í þessu leikriti sem minnir á úrkynjaðan dauðadans aðalsins í leikritinu „Les liasons dangereuse“ - meira að segja herfilegustu kvalalostaórar persón- anna vekja takmarkaðan áhuga þeirra sjálfra og vina þeirra. Og fyrir utan húsið hamast hundurinn (úlfurinn), tilbúinn til að gleypa þennan heim svo að annar megi rísa. Hin sænska bókin er eftir þá fírnagóðu skáldkonu Kerstin Ek- man sem er ein af fáum konum sem hlotið hefur sæti í sænsku Akadem- íunni. Hún sagði sig úr henni í hitt- eðfyrra í móttmælaskyni þegar Akademían neitaði að fordæma meðferðina á Salman Rushdie. Bók Ekman heitir Kona hnífa- kastarans og er ekki auðveldari aflestrar né glaðlegri en leikrit Norén. Þetta er prósalýrískur texti, þéttar myndir og skelfilegar um það hvernig kvenlíkaminn og kven- leikinn er hlutaður sundur í orðum og menningu sem hvorki vill né getur annað en ráðist gegn því sem ógnar hinu viðtekna. Vestur í hafinu Færeyingar lögðu fram Ijóða- bókina Hvorkiskyn (Hvörkiskyn, orðaleikur á færeysku: hvorugt kynið/hvorugt skynið) eftir Carl Jóhan Jensen (f. 1957). Einkunnar- orð bókarinnar eru biblíutilvitun sem hljóðar svo á færeysku: „Hví krevur liendan slektin eitt tekin? Sanniliga sigi eg tykkurn: lkki skal nakað tekin verða givið hesi slekt!“ („Hví krefst þessi kynslóð tákns? Sannlega segi eg yður: alls eigi mun tákn verða gefíð þessari kyn- slóð.“ Mark. 8.12.) Carl Jóhan neitar líka að gefa lesendum sínum eitt, einhlítt tákn svo að hægt sé að skilja ljóð hans einum skilningi, enda trúir hann sennilega ekki að slíkt tákn sé til. Hvorugskyn er ákaflega þung bók, öll umframorð eru skorin burt og eftir stendur þéttur, margræður oft torskilinn texti þar sem ofnar eru saman tilvísanir í íslenskar forn- bókmenntir, færeyska bókmennta- hefð, franska heimspekinga og fleira hnýsilegt. Skáldið leikur sér að orðunum, afhjúpar merkingark- eðjuna og allt þetta gerir ljóð hans illþýðanleg. Og um leið náttúrlega ögrun fyrir góðan færeyskumann. Hið sama gildir að einhveiju leyti um ljóðabók Grænlendingsins Hans Anton Lynge, en ljóðabók hans í norðrinu, þár sem ég bý (Nunanni avani) er yndislega falleg. Ljóð- mælandi er stúlkukorn sem lýsir þorpinu sínu, fjölskyldu sinni, heim- inum eins og hann lítur út í hennar augum og eins og stóra, veika syst- irin túlkar hann. Þessi heimur er lítill en þó stór í augum barnsins, fullur af lifandi goðsögum og sterk- um tilfínningum. Hrollvekjandi eru til dæmis sögurnar um menn sem segja sig úr samfélaginu í reiði sinni og hætta að vera manneskjur og verða „qivittoq". Þegar stúlkan stækkar minnkar bernskuheimur- inn og hún yfirgefur þorpið sitt eins og svo mörg grænlensk ung- menni. Hans Anton Lynge leikur sér líka að málinu, grínast með grænlensk- una, beitir margræðni og merking- artilvísunum sem þýðandinn, Kirst- en Thisted, reynir að segja frá og útskýra eins og mest hún má, en auðvelt er það ekki. Og frá íslandi voru lagðar fram bækurnar Hringsól (1987) eftir Álfrúnu Gunnlaugsdóttur og Bréf- bátarigningin (1989) eftir Gyrði Elíasson, tvær frábærar bækur sem - ætti ekki að þurfa að kynna fyrir íslendingum. Dagný Kristjánsdóttir UM BOK- MENNTA- VERÐLAUN NORÐUR- LANDARÁÐS Bókmenntaverðlaunin Bókmenntaverðlaun Norður- landaráðs eru veitt í tengslum við fund Norðurlandaráðs ár hvert. Verðlaunin eru veitt fyrir bók- menntaverk sem skrifað er á ein- hveiju Norðurlandamálanna. Markmið verðlaunanna er að vekja áhuga Norðurlandabúa á bók- menntum og menningu hver ann- arra. Verðlaunin voru fyrst veitt árið 1962, þá var verðlaunaupphæðin 50.000 danskar krónur. Nú er upphæð verðlaunanna 150.000 danskar krónur eða rúmar 1.400 þúsund íslenskar krónur. Dómnefndin I dómnefndinni sitja tíu dóm- nefndarmenn, tveir frá hveiju”' Norðurlandanna: íslandi, Noregi, Svíþjóð, Finnlandi og Danmörku. Dómnefndarmenn eru skipaðir af ráðherranefnd Norðurlandaráðs til fjögurra ára. Enginn dómnefndar- maður getur setið lengur en tvö fjögurra ára tímabil. Auk dóm- nefndarmannanna er skipaður einn varamaður og um hann gilda sömu reglur. Hægt er að leggja fram bók- menntaverk á samísku, græn- lensku og færeysku og sé það gert tekur fulltrúi þessara mál- svæða sæti í nefndinni auk reglu- legra meðlima. Sigurður A. Magnússon, rithöf- undur, og Dagný Kristjánsdóttir, lektor, sitja í dómnefndinni srf Is- lands hálfu. Varamaður er Þórður Helgason, kennari. Valið Dómnefndir hvers lands þurfa að hafa skilað rökstuddri tilnefn- ingu fyrir 15. nóvember ár hvert og þá eru bækurnar sem lagðar eru fram sendar dómnefndar- mönnum. Þeir eiga að hafa fengið allar bækurnar 15. desember. Is^ lendingar þurfa að ganga frá sínu vali mun fyrr því að það verður að þýða íslensku bækurnar á eitt- hvert Norðurlandamálanna fyrir 15. nóvember. Dómnefndin öll heldur fund sinn í kringum 20. janúar og þar er verðlaunaverkið valið. Atkvæða- greiðsla fer fram eftir föstum regl- um og er mjög formleg. í fyrri umferð mega menn ekki greiða bókmenntaverkum eigin lands at- kvæði, í seinni umferð eru greidd atkvæði um verkin sem flest at- kvæði hafa fengið og meirihluti ræður hinu endanlega vali. Bókmenntaverðlaununum og tónlistarverðlaunum Norðurlanda- ráðs er síðan úthlutað við há- tíðlega athöfn á meðan á fundi ráðsins stendur í síðustu viku febrúar. Verðlaunahafar Á tímabilinu 1962-1990 hafa Svíar ellefu sinnum fengið verð- launin, Finnland og Noregur fimm sinnum hvort, Danir fjórum sinn- um, íslendingar þrisvar og Færey- ingar tvisvar. Ólafur Jóhann Sigurðsson fékk' bókmenntaverðlaun Norðurlanda-/ ráðs árið 1976, Snorri Hjartarson^; árið 1981 og Thor Vilhjálmss’oiV árið 1988. Konur hafa aðeins tvisvar (áT.; 28 árum) fengið bókmenntaverð- ' launin, þ.e. Sara Lidman árið 1980 og Herbjörg Wassmo árið 1987. ~jf i

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.