Morgunblaðið - 09.02.1991, Blaðsíða 8

8 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. FEBRUAR 1991
Steffqnsson: Uppsqlabréff
VINDURINN
SÉST EKKI
Olof Lagercrantz er einn af helstu rithöf-
undum og menningarfrömuðum Svía á
okkar dögum. Á þessu ári stendur hann
á áttræðu en heldur ótrauður áfram að
skrifa og blanda sér í deilumál þegar
hann telur ástæðu til. Fyrir nokkrum vik-
um tók hann til máls í sínu gamla blaði,
Dagens Nyheter, og andmælti stuðningi
Svía við Persaflóastríðið. Síðan hélt hann
ræðu á útifundi í Stokkhólmi þótt hann
eigi við sjúkdóm í öndunarfærum að
stríða. — Og Lagercrantz samdi eina at-
hyglisverðustu bók síðasta árs í Svíþjóð,
minningabók sem hann kallar Ár á sjö-
unda tugnum (Ett ár pá sextiotallet). Þetta
er svo að skilja að i sjónarmiðju minning-
anna er rúmlega árslangt tímabil,
1967-68, og þaðan er skyggnst bæði aftur
og fram í tímann. Sérkennileg aðferð til
að rita minningar er vel til fundin, gefur
frásögninni fastan punkt.
Myrkir músíkdagar
9.-16. febrúar 1991
Reykjavíkurkvartettinn
Áskirkju, laugard. 9. feb. kl. 17.00
Edda Erlendsdóttir, píanó,
ísl. óperunni, sunnud. 10. feb. kl. 17.00
Caput
Isl. óperunni, mánud. 11. feb. kl. 20.00
Manuela Wiesler, flauta,
ísl. óperunni, þriðjud. 12. feb. kl. 20.00
Le sextuor á cordes de Lille
ísl. óperunni, miðvikud. 13. feb. kl. 20.00
Kammersveit Reykjavíkur
Langholtskirkju, fimmtud. 14. feb. kl. 20.00
Atli H. Sveinsson
Norræna húsinu, föstud. 15. feb. kl. 17.00
Fyrirlestur um óperuna Vikivaka
Roger Carlsson, slagverk,
Kjarvalsstöðum, föstud. 15. feb. kl. 20.00
Sinfóníuhljómsveit íslands
Háskólabíói, laugard. 16. feb. kl. 14.00
Elisabeth Chojnacka, semball,
ísl. óperunni, laugard. 16. feb. kl. 17.00
Myrkir músíkdagar eru
haldnir á vegum
Tónskáldafélags Islands.
Olof Lagercrantz er blaða-
maður og rithöfundur
eins og margur hefur
verið fyrr og síðar. Sem
rithöfundur hóf hann feril sinn með
ljóðagerð. Sem blaðamaður starfaði
hann lengst af á Dagens Nyheter,
frá 1951 til 1975. Um langt skeið
var hann menningarritstjóri blaðsins
og mjög áhrifamikill í því starfi, slíkt
stórveldi sem blaðið er í sænskum
fjölmiðlaheimi. En rithöfundurinn og
fagurkerinn Lagercrantz átti sér at-
hvarf frá því látlausa nauði sem fylg-
ir starfi á fjölmiðli. Þar fór honum
eins og Georg Brandes, hinum reifa
bardagamanni sem íslendingum var
eitt sinn hugstæður. Báðir leituðu
þeir sálufélags við gengin stórmenni
heimsbókmenntanna meðfram þátt-
töku í umræðu samtímans. Lager-
crantz ritaði bók um Dante, fyrir
hana hlaut hann bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs á móti William
Heineseri 1965, síðan um James Jo-
yce, þá August Strindberg og loks
Joseph Conrad. Af þessum bókum
er stærst ritið um Strindberg, af-
burðaskemmtilegt verk sem opnar
ævi og skáldskap sænska meistarans
fyrir mönnum og sýnir viðfangsefnið
sumpart í nýju og heilnæmu ljósi.
Mættum við eignast fleiri slík verk,
og skiptir þá engu þótt akademískir
fræðimenn geti fett fingur út í þau.
Slíkir rithöfundar sem Lagercrantz
stuðla að því að halda menningararf-
inum lifandi, beina honum leið frá
hvelfíngum fræðisetranna út á meðal
fólksins.
En það var nýja bókin, Ár á sjö-
unda tugnum, sem mig langaði til
að kynna nokkrum orðum. í meginat-
riðum má segja að hún birti myndir
frá stormasömu starfí blaðamanns
og ritstjóra. Stöðu sinni og htutverki
lýsir Lagercrantz svo í upphafí bókar:
„Ég ílentist á Dagens Nyheter í
tuttugu og fimm ár og blóðrás mín
og taugakerfi varð nátengt blaðinu.
Mér fannst ég vera samofinn
skoðanamynduninni í landinu. Ég
stóð á smábletti á stóru teppi og leit-
aðist stöðugt við að láta teppið allt
hreyfa sig fáeina þumlunga í þá átt
sem ég vildi. Dag og nótt var ég
altekinn þeirri hugsun að hafa áhrif
á umræðuna í þjóðfélaginu. Sú sann-
færing örvaði mig að þetta skipti
miklu máli, að ekkert verkefni í
landinu væri brýnna, því úr almenn-
ingsálitinu spretta athafnirnar, úr
því eru lögin srníðuð."
Þetta má vera góð hugmynd þeim
blaða- og fjölmiðlamönnum sem hafa
tilhneigingu til að afneita sínu
pólitíska hlutverki, en belgja sig upp
með að þeir séu einhvers konar hlut-
lausir miðlendur tíðinda í þjóðfélag-
inu. Hlutlaus blaðamennska er auð-
vitað ekki til. Allt sem tekið er til
umfjöllunar er partur af þjóðfélags-
mynd sem blaðamenn bæði skapa
og orka á í stöðugu samspili við al-
menning. Lagercrantz gerir sér ljósa
grein fyrir þessu og hikar ekki við
að taka á sig þær ádrepur úr ýmsum
áttum sem fylgja forystu í lifandi
þjóðfélagsumræðu.
Ástæðan til þess að Lagercrantz
velur árin 1967-68 til að skrifa um
er vitanlega sú að þá risu öldur þjóð-
félagsgagnrýninnar óvenjuhátt,
heimsmynd kalda stríðsins var að
bresta. Dagens Nyheter var og er
frjálslynt borgaralegt blað og Lag-
ercrantz var einn áhrifamesti tals-
maður þeirrar hyggju. Hann vildi
opna blaðið fyrir þeirri gagnrýni á
stríðsrekstur Bandaríkjanna í Víet-
nam sem reis hátt um þessar mund-
ir. í þessu átti hann í höggi við eig-
endur blaðsins og ýmsa valdamenn
innan þess sem litu á slíka gagnrýni
sem hálfgildings kommúnisma. Það
kostaði mikið erfíði að halda til
streitu þeirri stefnu að blaðið skyldi
vera opið fyrir hispurslausri gagn-
rýni. Að vísu er ekki unnt að gera
sér fulla grein fyrir ágreiningi manna
af frásögn Lagercrantz einni saman.
Samt virðist lesandanum hann ótvír-
ætt hafa í viðbrögðum sínum verið
hollur hugsjóri hins frjálsa orðs.
Einn kaflinn í bókinni íjallar um
Olof Palme. Dagens Nyheter og Lag-
ercrantz voru í andstöðu við hann
og jafnaðarmenn. f febrúar 1968,
áður en Palme varð forsætisráð-
herra, tók hann þátt í mótmæla-
göngu gegn Víetnamstríðinu sem
frægt varð og hélt ræðu á Sergels-
torgi. Fyrir þetta var ráðist heiftar-
lega á Palme, en Lagercrantz hafði
áhrif á að Dagens Nyheter varði
hann. Síðar, þegar Bandaríkjamenn
höfðu kallað sendiherra sinn í Svíþjóð
heim og Lagercrantz var erlendis,
snerist blaðið gegn Palme.
Þetta líkaði Lagercrantz ekki og
áréttaði fyrri afstöðu sína. Hann
hefur aldrei tengst stjórnmálafor-
ingjum sjálfur, telur að stjórnmála-
menn og blaðamenn séu andstæður
og fjandskapur þeirra á milli nauð-
synleg forsenda lýðræðis. Hvað sem
því líður segist hann þegar þama var
komið hafa verið löngu sannfærður
um að Olof Palme gerði sér gleggri
grein fyrir þróun heimsmála en nokk-
ur annar sænskur stjórnmálamaður.
„í samanburði við fyrirrennara sína
var hann nútímamaður, og eftir-
legukindurnar hötuðu hann kannski
einmitt fyrir það. Mér kom í hug
strax þegar hann var myrtur að það
hefði hlotið að vera þetta hatur sem
lagði vopnið í hönd morðingjans, og
ég birti grein í þá átt í Dagens Nyhet-
er sem ég skrifaði sjaldan í þegar
þar var komið.“ Og fleira segir hér
um Palme og hina blendnu afstöðu
Svía til hans.
Þannig er bók Lagercrantz full af
athyglisverðum persónulegum at-
hugasemdum um menn og málefni,
hvaðeina fram borið af öryggi og
vlðsýni manns sem skrifar eins og
sá sem valdið hefur. Sumt er rau'.ar
staðbundnara en svo að útlendir
menn geti metið til fulls, en svip-
myndir höfundar af kunnum rithöf-
undum og menntafrömuðum eru eft-
irminnilegar. Lagercrantz var náinn
vinur ýmissa helstu rithöfunda Svía
á sinni tíð og lýsir til að mynda skáld-
unum Erik Lindegren og Gunnari
Ekelöf á ljóslifandi hátt. Lagercrantz
átti ekki alltaf sjö dagana sæla þeg-
ar hann sem ritstjóri varð að birta
Olof Lagercrantz
greinar sem andstæðar voru þessum
ofurviðkvæmu vinum hans. En flest-
ir árekstrar jöfnuðust, hann var skáld
sjálfur og skildi og þekkti hina við-
kvæmu listamannslund. — Hann
ræðir hér um grundvallarmál eins
og afstöðu til trúarbragða og hvað
sæmilegt sé og siðlegt í opinberri
umræðu. Hann segir frá kynnum af
réttindabaráttu blökkumanna í
Bandaríkjunum og frá fundum með
erlendum rithöfundum. í Vín trúði
rússneskur prófessor honum fyrstum
blaðamanna á Vesturlöndum fyrir
bréfí Solzhenítsyns til umheimsins,
þar sem hann gekk í berhögg við
Sovétstjórnina.
Það sem gefur bók Lagercrantz
lit og íjarvídd eru ýmis innskot þar
sem hann lítur yfír líf sitt í ljósi langr-
ar ævi, víkur að ritstörfum sínum,
fjölskylduhögum, að skáldum sem
honum eru hugstæð og hann hefur
lifað með lengi. Andsvar heitir
næstsíðasti kafli bókarinnar, skrifað-
ur í febrúar 1990. Honum lýkur á
þessari hugleiðingu um höfund og
lesanda: ,
„Leyndardómur ritmennskunnar
er að einhver les, eins og leyndar-
dómur ræðumennskunnar er sá að
einhver hlustar. Það er ekki fyrr en
þá, þegar við förum að hlusta eftir
andsvari, sem lífið byijar. Kannski
kemur andsvar en þrá okkar eftir
því elur af sér eyra úr myrkrinu,
augu úr djúpinu, tungu úr klettunum.
Að skrifa er að rækja vináttu, það
er leikvangur þar sem vinir stíga
fram og hluta. Þessir vinir mæta
ekki hveijir öðrum augliti til auglit-
is, þekkja alls ekki hveijir aðra. En
hver úr sínu homi virða þeir sameig-
inlega fyrir sér þau orð sem á pappír-
inn skipast, línur og liti sem sjá má
á myndfletinum.
Þeir kanna þær hræringar sem í
djúpinu eiga upptök og æxlast á leið-
inni upp á yfírborðið. Þeir eru saman
og öll hin afmynduðu andlit völund-
arhússins leysast sundur og hverfa
og fram stígur mannskjan sem við
getum kallað bróður, systur, vin.“
Það er gott að eldast eins og Olof
Lagercrantz. Beiskjulaust lítur hann
yfír farinn veg, skoðar sjálfan sig
og samferðamenn með mildri íróníu:
„Hvers konar pauf er þetta hjá þess-
um kynlega álúta og samanbitna
manni milli fimmtugs og sextugs sem
heitir sama nafni og ég?“ spyr hann
í bókarupphafí. „Jú, nú man ég það.
Það var svo fjandi hvasst.-En vindur-
inn sést ekki.“
Svona hverfur vindurinn áður en
varir. En hann var þó til og maður
fær dálítinn gust af honum við að
lesa þessa heiðríku minningabók
Olofs Lagercrantz.