Morgunblaðið - 18.05.1991, Side 6

Morgunblaðið - 18.05.1991, Side 6
6 B MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. MAÍ 1991 Viðtal: Hávar Sigurjónsson í sköpun sinni getur listamaður- inn ekki hlýtt öðru en sinni eigin sannfæringu, ef hann á að vera heiðarlegur í list sinni. Kvaðir um að list hans eigi að bera eitthvað sem kallað er séríslensk einkenni bera vott um kotungsskap og minnimáttarkennd þjóðar, sem ekki hefur enn fundið sér sess í heimsmenningunni, - þjóðar sem lokuð er af innan rammgerðra veggja fílabeinsturnsins.“ annig kemst Hjálmar H. Ragnarsson tónskáld að orði í grein sinni er hann nefnir Fílabeinsturninn ís- land. Hjálmar hefur á und- anfömum misserum látið talsvert til sín taka í félagsmálum listamanna; sem formaður Tónskáldafélags Is- lands og varaforseti Bandalags ís- lenskra listamanna. Staða íslenskra listamanna og hlutverk þeirra í sam- félaginu em Hjálmari hugfólgin og hann er hvassyrtur þegar þessi mál ber á góma í samtali okkar. Hjálmar hefur einnig sinnt brautryðjenda- starfi í rannsóknum sínum á tón- smíðum Jóns Leifs og má leiða að því líkum að meistaraprófsritgerð hans árið 1980 um Jón Leifs hafi hrundið af stað þeirri bylgju áhuga sem nú ríkir um tónlist Jóns, bæði hér heima og erlendis. Hjálmar er sposkur þegar hann segist fagna því að nú séu fleiri en hann einn til við- tals þegar leita skal upplýsinga um feril Jóns, tónsmíðar og gildi þeirra fyrir samtíð okkar. Hjálmar er tónskáld og mikilvirkt að auki. Eftir hann liggur fjöldi tón- smíða; kórverk, hljómsveitarverk, kammerverk, einleiksverk, trúarleg tónlist og veraldleg ef taka má svo hátíðlega til orða, en einnig hefur Hjálmar samið mikið af tónlist fyrir leikhús, nú síðast fyrir opnunarsýn- ingu Þjóðleikhússins á Pétri Gaut. Lætur nærri að Hjálmar hafi samið tónlist við eina til þrjár leiksýningar á ári síðastliðinn áratug og er næsta víst að svo náin snerting við aðrar listgreinar í gegnum leikhúsið hefur opnað honum sýn á stöðu íslenskra listamanna í víðara samhengi en ella. „Það er nauðsynlegt að í svona litlu samfélagi sem okkar sé alltaf í gangi umræða um listina. Islenskir listamenn standa utan við þá um- ræðu sem á sér stað á hveijum tíma í Evrópu og við þurfum því sjálf að halda uppi gagnrýninni umræðu og vera stöðugt tilbúin að kollvarpa viðteknum venjum og viðteknum hugsunarhætti um listina og hlut- verk hennar," segir Hjálmar. Samtal okkar snýst í byrjun um hlutverk listamannsins í íslensku samfélagi og kveikjan er grein Hjálmars í Yrkju, afmælisriti til heiðurs Vigdísi Finnbogadóttur forseta er út kom fyrir réttu ári. Hjálmar segir grein- ina vera eins konar stefnuyfirlýsingu sína - manifestó - og sé það hollt hveijum listamanni að setjast niður og skilgreina hlutverk sitt og heims- sýn. Sjá sjálfan sig í samhengi. Fílabeínsturninn ísland „Það er skylda okkar á hveijum tíma að höggva að viðteknum skoð- unum og draga í efa réttmæti ríkj- andi hugsunarháttar," heldur Hjálm- ar áfram. „Það er fáránlegur hugs- unarháttur að halda því fram að list- in sé einungis til listarinnar vegna og að straumamir í þjóðfélaginu séu henni óviðkomandi. Ef listamaðurinn getur ráðist á einhveijar takmarkan- ir með listsköpun sinni þá hefur hann áhrif á hugsun þeirra sem njóta hennar; í tónverki er til dæmis hægt að hafa endaskipti á hefðbundnum strúktúr og þannig hugsanlega kveikja þá hugmynd í kolli áheyran- dans að slíkar breytingar sé einnig hægt að gera í stærra samhengi. Þetta krefst auðvitað þess að áheyr- andinn sé tilbúinn að fara í vegferð með listamanninum án þess að ljóst sé í upphafi hvert sú vegferð leiðir. Fílabeinstuminn ísland er gerður úr múmm minnimáttarkenndar. Á þeim þremur öldum í sögu okkar sem eymdin og einangrunin vom sem mest, einkenndist ’lífið í landinu fremur öðm af líkamlegri og and- legri vesöld og fáfræðin og þröng- sýnin tóku völdin. Eins og svo oft vill verða fylgdi fáfræðinni aukinn hroki á meðal þjóðarinnar og tor- tryggni í garð alls þess sem útlent var. Gmnriurinn að Fílabeinstumin- um íslandi var lagður. Og ennþá eimir eftir af minnimáttarkenndinni og tortryggninni gagnvart öðmm þjóðum. I mínum huga er skilgrein- ing á íslenskri list afskaplega ein- föld. Það er sú list sem sköpuð er hér á íslandi, punktur basta. Þetta hljómar kannski einsog sjálfgefið en krafan um séríslensk einkenni er sterk. í tónlistinni er klifað á þjóð- lagaarfinum og þau samtímat- ónskáld sem víkja frá honum eru oft sögð endurspegla útlenda tísku- strauma og stefnur. Þjóðin er í þessum fílabeinstumi og listamönnunum ber skylda til að ijúfa múra hans. Við leggjum ofurá- herslu á að sigra í samkeppni við aðrar þjóðir um nauðaómerkilega hluti; Júróvisjón, aflraunir og lík- amsfegurð, en þegar stefnt er til stærri átaka í samskiptum okkar við aðrar þjóðir á sviði menningar og lista þá skella dymar aftur - engir peningar til og lítið gert úr erindi okkar við stærri menningarþjóðir. Þá heyrast einnig háværar raddir um vemdun tungunnar og annarra séreinkenna íslenskrar menningar. Það er vissulega mikilvægt að vernda íslenska tungu og vanda málfar sitt en mikilvægast er þó að við höfum eitthvað að segja sem skiptir máli á þessu tungumáli. Það höfum við auðvitað ekki ef hér ríkir ládeyða og sinnuleysi í mannlegum samskiptum." Hjálmar gengur enn lengra og nefnir höft og bönn sem gilda um innflutning fólks frá er- lendum menningarsvæðum sem dæmi um hugsunarhátt hjáleigu- mennskunnar. Viljum vera stikkfrí „Við þurfum að skapa hér samfé- iag þar sem tekist er á um nýjar og framandi hugmyndir og þar sem þegnarnir fá greiða útrás fyrir þann núning sem skapast þegar fólk af ólíkum gerðum og með ólíka hugar- heima rekst á í daglegu amstri sínu. Eins og er þá erum við Islendingar ekki aðeins einangraðir menningar- lega heldur líka sem kynstofn. Við búum við allskyns lög og reglugerð- ir sem hefta samskipti okkar við útlendinga og samskipti þeirra við okkur. Skýrasta dæmið um höft af þessum toga eru þau lög, sem tálma útlendingum frá fjarlægum menn- ingarsvæðum að setjast að hér á landi og taka þátt í uppbyggingu íslensks samfélags. Þarna býr að baki sú hugsun að það sé óæskilegt fyrir hina göfugu íslensku þjóð að verða fyrir of miklum áhrifum frá fólki sem hefur aðra lífssýn og önn- ur viðhorf en við íslendingar og eru af öðrum litarhætti en þeim sem við höfum. Afleiðingin er sú að við sitjum uppi með feysknar hugmyndir um sjálf okkur í samfélagi þjóðanna og við virðumst gjörsneydd þeim krafti og hugmyndaauðgi sem okkur er nauðsynlegt að hafa ef okkur á að takast að hleypa lífi í nýsköpun á sviði efnahags- og menningarmála. Þá höfum við ekki tekið á okkur neina ábyrgð í þeim miklu þjóðflutn- ingum sem átt hafa sér stað í heimin- um - við erum hrædd við að lenda í óleysanlegum vandamálum og vilj- um helst vera stikkfrí og horfa á vandamálin erlendis utanfrá." - Eru listamenn þá orðnir hug- sjónalausir? Hjálmar H. Ragnarssoit tón- skáld talar um fflabeinsturninn ísland, Jón leif s og ábyrgð lista- manna gagnvart samtímanum „Ja, þeir virðast sætta sig við ríkj- andi ástand og hafa margir hveijir snúið sér að naflaskoðun í staðinn. Hver og einn vinnur að sínu og sinni veraldlegu velgengni án þess að gagnrýna eða sýna mótþróa." - Er ekki gagnrýni svo illa séð í dag? „Jú, það má enginn sýna af sér reiði án þess að það sé túlkað sem gremja eða persónuleg vonbrigði. Það eiga allir að vera glaðir og sátt- ir. Þeir sem voru fremstir í flokki af 68-kynslóðinni hafa flestir snúið sér að hugrækt, stjörnuspeki og hollu mataræði. Síðasti áratugur hefur einkennst af því að horfa inná- við. Valdhafarnir hafa líka tekið hugsjónirnar af þessu fólki með því að gera þær í orði kveðnu að sínum. Umhverfismál og friðarmál eru fremst á tungu stjórnmálamanna núorðið." - Er ekki hægt að kalla það ár- angur 68-kynslóðarinnar, að hug- sjónir hennar séu komnar inn í stefn- uræður stjórnmálamannanna? „Nei, þetta hefur einfaldlega gert alla baráttu máttlausa og ýtir undir ábyrgðarleysi fólksins. Við búum í sérfræðingaþjóðfélagi þar sem alls- kyns nefndum og stofnunum hefur verið falin öll ákvarðanataka. Nefnd- ir og stofnanir bera alla ábyrgð. Það er meira að segja búið að einangra dauðann og loka hann inni á stofnun- um eins og hann komi okkur ekki lengur við.“ Listsköpun er hápólitísk „Listin getur aldrei þrifist sjálfrar sín vegna,“ segir Hjálmar. „List- sköpun er í eðli sínu pólitísk á þann hátt að hún getur breytt hugsun og atferli fólks. Ég er ekki að tala um pólitík í þröngri merkingu þess orðs heldur um póiitík sem hreyfíafl hlu- tanna. Það afl sem kveikir nýjar hugmyndir, nýja hugsun og sem opnar fólki nýja sýn á sjálft sig og samfélag sitt. Hér á landi einskorð- ast pólitísk umræða því miður yfir- leitt við efnahagsmál og við þau vandamál sem koma upp frá degi til dags. Umræðan þarf að vera miklu víðtækari ef við ætlum að greina þá krafta sem hafa áhrif á líf okkar. Hver ætli til dæmis hafi haft meiri áhrif á sjálfsímynd okkar íslendinga á þessari öld en Halldór Laxness? - Eða þá breytt á róttæk- ari hátt sýn okkar á umhverfi okkar en Kjarval? Svari hver fyrir sig.“ - En eru ekki slík áhrif lista- mannanna alltaf tilviljunarkennd? Vitum við nokkurn tíma fyrirfram hver muni hafa áhrif með verkum sínum? „Nei, þetta er ekki háð tilviljunum því að listamaðurinn veit innst inni hvað hann vill með verkum sínum þó svo að hann komi því ekki í orð. En það er mjög erfitt að skilgreina vald listamannanna í þessu efni og mæla það. Þess vegna ekki síst held ég að fjölmiðlar og aðrir þeir sem móta almenningsálitið hafí tilhneig- ingu til að einangra listsköpunina frá öðrum þáttum mannlegs lífs og gera um leið listamennina að eins konar trúðum sem bera enga ábyrgð á mótun þess samfélags sem þeir búa í. Verst er þegar listamennimir fara sjálfír að trúa bábiljum af þessu tagi.“ - Snertir þetta ekki alþjóðlega fjölmiðlun og hlut listamanna í þeim potti? „Já, og ekki bætir úr að oftar en ekki er listsköpun metin eftir skemmtigildi hennar og eftir því hversu auðvelt er að framreiða hana. Þetta er andstætt listsköpun - listin höfðar til hins sértæka en ekki til hins almenna í manninum. Árangur listamanna er gjaman miðaður við það hversu miklum fjölda eyma og augna sköpun þeirra nær. En höfum í huga að mikil opinber velgengni getur orðið listamanninum íjötur um fót og bundið hann á klafa. Meira en flest annað. Þá reynir á skapgerð listamannsins og hvort hann er mað- ur til að stríða á móti straumnum. Sköpun sem er háð markaðslögmál- um er dæmd til að þjóna ríkjandi smekk og viðhorfum." Neðanjarðarlist Hjálmar hugsar sig um og segir svo hæglátlega. „Annars er ég hepp- inn í raun og veru því tónsköpun af því tagi sem ég stunda er eins konar neðanjarðarlist. Það gefur manni visst fijálsræði sem annars væri ekki fyrir hendi. Tónsmiðir eru ekki eins háðir fjármagni við frain- kvæmd verka sinna eins og svo margir aðrir listamenn, t.d. kvik- myndagerðarmenn, svo ég tali nú ekki um þann klafa sem fylgir því að vera í skemmti- eða dægurbrans- anum. Það er líka staðreynd að list- sköpun nýtur núorðið mikils velvilja hjá íslensku þjóðinni og hún sýnir starfi listamanna yfirleitt mikinn áhuga.“ — Er þetta ekki viss þversögn, neðanjarðarlist sem nýtur mikils velvilja og er sýndur mikill áhugi? „Það er rétt því að samtímatónlist á erfítt uppdráttar. En þegar henni er komið milliliðalaust á framfæri við áhorfendur þá er henni vel tekið. Nýsköpunin gerir kröfur til áheyr- enda sinna. Það hefur ávallt verið þannig. Almenna skoðunin er hins vegar sú að tónlist eigi að vera fal- leg og meinlaus. Þetta á reyndar við um alla list. Tónlist okkar samtíðar getur verið ægifögur en ekki endi- lega þægileg áheyrnar. Hinsvegar hefur andstaða almennings við slíka tónlist skapast af því að tónlistar- menn hafa fallið í þá gryfju að ögra áheyrendum og ganga fram af þeim og látið svo sem fólk beri ekki skyn- bragð á tónlistina ef því mislíkar. Þetta er auðvitað hroki af hálfu lista- mannanna.“ - Fílabeinsturn kannski? „Frekar hræðsla. Ég reyni alltaf að setja mig í spor áheyrandans á einhveiju stigi tónsköpunarinnar. Ég hugsa sem svo að ef ég geti ekki notið verksins hvernig get ég þá ætlast til þess að aðrir geti það.“ - Við erum að tala um að lista- maðurinn geri kröfur til áheyrand- ans ekki síður en áheyrandinn til listamannsins. „Já, og við eigum að ganga út frá því að fólk sé vitiborið og engir fá- bjánar vilji leggja eitthvað á sig. Við eigum að gera þá kröfu til áheyr- andans að hann bijóti af sér viðjar vanans og láti sig flæða með. Ef ekki þá kemst hann aldrei í neitt ferðalag um víddir listsköpunarinn- ar. Sá sem vill njóta listarinnar verð- ur einnig að virkja skáldið í sjálfum sér. Margir hafa nánast gefíst upp við að gera þessar kröfur til áheyran- dans. Þetta fínnst mér sérstaklega áberandi í leikhúsunum. En hvers vegna? Lífíð sjálft gerir kröfur til fólks og þegar áföll ber að er ekki sýnd nein miskunn." Túlkunarþörf - Getur þessi hræðsla áhorfand- ans - áheyrandans - stafað af van- máttarkennd? Hefur ekki sérfræð- ingadekrið skilað sér inn í listimar á þann hátt að allt er matreitt ofan í hinn almenna áhorfanda, túlkað og útskýrt áður en sest er til borðs? Það er alþekkt að áhorfendum - eða áheyrendum - er meinilla við að hlýða á listflutning sem þeir hafa engar upplýsingar fengið um fyrir- fram. „Auðvitað ætti hver og einn að geta sagt til um það sjálfur hvað honum líkar og hvað ekki svo fram- arlega sem hann er ekki blindaður af kreddum eða fordómum. En þetta er alveg rétt og í tónlistinni eru margir um hituna þegar á að út- skýra innihald tónverka fyrir áheyr- endum. Kannski setjum við listsköp- un á slíkan stall að móttakandinn þarf millilið. Þetta er slæmt því það getur rænt áhorfandann upplifun- inni af því sem er hinn raunverulegi galdur verksins. I stað þess að upp- lifa töfra þess eyðir áheyrandinn orku sinni í leit að staðfestingum á skoðunum sérfræðingsins. Þetta er líka hræðsla við að gera sig að fífli. Kannski þarft þú að láta segja þér að verkið sé list áður en þú þorir að lifa töfra þess. Hugsaðu þér hneisuna sem hlýst af því að njóta verks sem sjálfskipuðum sérfræð: ingum þykir ekki vera listrænt. í þessu máli er hætt við að fílabeins- tuminn sé ekki langt undan og að við gleymum því að listsköpun er aðeins einn þáttur okkar margbrotnu tilvistar - þáttur sem við verðum að sjá í samhengi við aðra mannlega starfsemi." Hjálmar hefur sjálfur staðið í þeim spomm að greina og skýra verk annarra, sérstaklega verk Jóns Leifs, og viðurkennir fúslega að við slikar aðstæður sé hann einsog milli steins og sleggju. „Ég held þó að það sé alltaf kostur að hafa reynslu af listsköpun sjálfur. Ég hef haldið því fram að listamennimir ættu að sinna fræðimennsku meðfram list- sköpun sinni af þessum sökum. List felur alltaf í sér einhvern galdur, eitthvað sem ekki er hægt að út- skýra og þessi takmörk verður sá er um fjallar að viðurkenna. Sumir falla oft í þá gryfju að telja sig geta útskýrt allt. Ef listaverk er útskýran- legt til innsta kjarna þá er það dautt. Listsköpun hlýtur alltaf að vera haf- in yfír endanlegar útskýringar, því rökrænar skýringar byggja á því sem við vitum nú þegar en galdra- smíð listaverksins er alltaf handan þess skilnings sem við búum yfír. Fræðimanninum er hætt við að viðurkenna ekki vanmátt sinn í þessu efni og stýra frekar framhjá því í skýringum sínum sem hann þekkir ekki. Eða hafna því alfarið. Eg hef sjálfur mikla ánægju af þvi að kryfja tónverk í sínar smæstu einingar og skoða byggingu þess og formhugs- unina sem býr að baki. Þannig get ég t.d. tekið sönglag eftir Schubert og velt fyrir mér hverri einstakri nótu og hveijum hljómi. En ég hef samt enga skýringu á því hvers

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.