Morgunblaðið - 07.09.1991, Blaðsíða 11

'MORGimKLftÐlÐ LAOGAfRDWGUtí 7. ,SfetJTBMÍER!7’ððl
oil
Er íslenska mennta-
kerfíð of dýrt?
eftir Kristínu
Astgeirsdóttur
Alla þessa öld hefur verið unnið
að því að bætá og jafna lífskjör á
íslandi. Hér hafa verið byggð upp
skólakerfi og heilbrigðis- og trygg-
ingakerfi, sem þrátt fyrir ýmsa
galla eru með því besta sem þekk-
ist í veröldinni. Það hefur kostað
mikla baráttu, verkföll og samninga
að koma þessu kerfi á fót og marg-
ir eiga því líf sitt og velferð að
launa. I orrahríð undanfarinna
vikna hefur komið í ljós að þeir eru
margir sem vilja vetja velferðar-
kerfið gegn árásum fijálshyggjuafl-
anna, en það þýðir auðvitað ekki
að engu megi breyta. Velferðar-
kerfi sem kostar jafn mikið og raun
ber vitni þarf alltaf að vera í endur-
skoðun til að það þjóni tilgangi sín-
um sem best, en hann er auðvitað
sá að aðstoða þá sem þurfa á að-
stoð að halda.
í kosningabaráttunni síðastliðið
vor var gengið hart að frambjóðend-
um Sjálfstæðisflokksins til að fá
fram hver stefnumál flokksins yrðu
á komandi kjörtímabili undir for-
ystu nýs formanns. Fátt var um
svör enda sú lína lögð að segja sem
minnst. Skömmu eftir að núverandi
ríkisstjórn var mynduð tóku ráð-
herrarnir að reifa hugmyndir um
þjónustugjöld, sem boða algjöra
stefnubreytingu í rekstri hins ís-
lenska velferðarkerfis. Kjósendum
gafst ekki kostur á að taka afstöðu
til þessara hugmynda, enda voru
þær ekki nefndar á nafn áður en
gengið var að kjörborðinu.
Annars vegar er á ferð stefna
sem mjög hefur átt upp á pallborð-
ið hjá fijálshyggjumönnum þeim,
sem dá Margréti Thatcher umfram
aðrar konur og vilja draga sem
mest úr þjónustu ríkisins. Hins veg-
ar er verið að glíma við þá stað-
reynd að velferðarkerfið dregur til
sín æ meira fjármagn, sem hlýtur
að vekja spurningar um, hvort fjár-
magninu sé rétt varið, hvort ekki
megi nýta það betur og jafnvel
draga saman.
Þjónusta sem stuðlar
að jöfnuði
Hugtakið velferðarkerfi nær í
mínum huga yfir heilbrigðis- og
tryggingakerfið ásamt skólakerf-
inu. Með heilsugæslu, sem stendur
öllum þegnunum jafnt til boða,
tryggingum sem búa öllum ákveðið
öryggi og sameiginlegu mennta-
kerfi allra landsmanna er lagður
grunnur að velferð einstaklinganna
og ýtt undir jafnrétti þegnanna.
Sem áður segir er okkar kerfi eng-
an veginn fullkomið og má margt
í því bæta, en grundvallarreglan á
að vera sú, að þeir fái góða þjón-
ustu, sem á henni þurfa að halda,
að stuðlað sé að sem mestum jöfn-
uði og að við stöndum sameiginlega
undir þeim kostnaði, sem því fylgir
að gæta velferðar bræðra okkar og
systra.
Þegar íslendingar fengu heima-
stjórn 1904 hófst mikið framfara-
skeið sem lýsti sér m.a. í því að
menntun landsmanna tók stórstíg-
um framförum. Lærði skólinn var
gerður að almennum menntaskóla,
Háskóli íslands var stofnaður og
komið var á fræðsluskyldu 10-14
ára barna. Öllum sveitarfélögum
sem áttu þess kost var gert skylt
að halda skóla fyrir börn og fengu
til þess styrk úr landssjóði. í kjölfar-
ið fylgdi stofnun Kennaraskóla ís-
lands enda varð þetta tvennt að
fara saman. Þegar frumvarpið um
fræðslu barna var til umræðu 1905
og 1907 var nokkuð um það rætt
hvort námið ætti að vera nemendum
að kostnaðarlaustu í „frískóla" eða
hvort það ætti að vera á ábyrgð
foreldra sem fyrr.
Er nokkru fé betur varið?
í ræðu Guðmundar Björnssonar
læknis á þingi 1907 kemur fram
að þá starfaði einn barnaskóli í
Reykjavík og var tekið skólagjald
af nemendum sem nam alls 5.000
kr. en kostnaðurinn við rekstur
skólans var þá 17.000 kr. í skólan-
um voru 456 nemendur en af þeim
greiddu aðeins 180 fullt gjald, 106
greiddu hálft, 50 börn nutu styrks
úr Thorkillisjóði (sem stofnaður var
á 18. öld fátækum nemendum til
styrktar), en afgangurinn fékk
skólagjöld felld niður sökum fá-
tæktar. Á sama tíma voru 822 börn
á skólaskyldualdri í Reykjavíkurbæ
(þ.e. 10-14 ára). Mönnum var ljóst
hve mikil þörf var á bættri menntun
þjóðarinnar, en jafnframt hve
landsmenn stóðu misjafnlega að
vígi og að ef landssjóður kæmi ekki
til skjalanna yrði ekki um neitt jafn-
rétti þejgnanna í menntamálum að
ræða. I nefndaráliti neðri deildar
segir: „Frumvarp stjórnarinnar er
byggt á þeirri grundvallarsetningu,
að þjóðfélaginu sje skylt að sjá um,
að hvert einasta barn þjóðarinnar
eigi kost á að njóta þeirrar mentun-
ar, sem nauðsynleg er talin hverjum
manni.“ I umræðunum sagði Guð-
mundur Björnsson læknir: „Er
nokkru fje betur varið á fjárlögum
en því, sem varið er til að mennta
hina ungu og uppvaxandi kynslóð?
Svarið verður sjálfsagt: nei og apt-
ur nei.“ Þessa skoðun Guðmundar
og álit neðri deildar Alþingis tel ég
vera enn í fullu gildi.
Fræðslulögin voru samþykkt og
„frískólum“ komið á smátt og smátt
um land allt. Þarna var um róttæka
breytingu að ræða í íhaldssömu og
fátæku samfélagi enda fannst
mörgum að verið væri að svipta
sveitarfélögin frelsi og eflaust að
um óþarfa umstang væri að ræða.
Þeim svaraði Hannes Hafstein ráð-
herra á þennan veg: „Jeg fæ ekki
skilið, að það sje neitt ófrelsi, sem
orð sje á gjörandi, þótt þeir, sem
ekki geta veitt börnum sínum lög-
boðna fræðslu, sjeu skyldaðir til að
þola, að þeim sje kennt ókeypis á
almannakostnað dálítinn tíma af
árinu".
Nemendur standa ekki
undir rekstri
Frá 1907 hefur sú regla verið í
gildi að skyldunám væri nemendum
að kostnaðarlausu og að ríkið
greiddi kennslu og sæi um skóla-
húsnæði á framhalds- og háskóla-
stigi. Skattgreiðendur standa sam-
eiginlega undir skólakerfmu og þar
eiga allir seturétt sem á annað borð
ráða við skólagöngu. Skólagjöld í
þeim skilningi að nemendur standi
straum af rekstri skólanna hafa
ekki verið innheimt frá 1907. Einu
undantekningarnar i íslensku skóla-
kerfi er að fínna í sérskólum, full-
orðinsfræðslu og svokölluðum eink-
askólum.
í umræðum undanfarinna daga
hefur verið látið að því liggja að
hér séu til skólagjöld og því sé að-
eins um að ræða hækkun eða þak
á þau. Þetta er alrangt. í framhalds-
skólum landsins er innheimt innrit-
unargjald, mismunandi hátt sem
rennur að mestu leyti til nemenda-
félaganna og er ætlað að standa
undir kostnaði við félagslíf, skóla-
blöð o.fl. í þeim skóla sem ég þekki
best til, Kvennaskólanum í Reykja-
vík, er nú í haust innheimt 9.000
kr. gjald. Af því fara 1.000 kr. í
leikhúsmiða sem þannig er greiddur
fyrirfram, 4.000 kr. renna til nem-
endafélagsins og 4.000 kr. fara í
svokallaðan pappíresjóð, sem að
mestu er nýttur í þágu nemenda.
Eg veit að málum er skipað á líkan
hátt í öðrum framhaldsskólum,
þannig að það er fjarri lagi að nem-
endur standi á nokkurn hátt undir
rekstri skólanna. í Háskóla íslands
eru innheimtar 7.700 kr. á nem-
anda. Renna 5.700 kr. til stúdenta
og skiptist upphæðin þannig að 43%
fara til Stúdentaráðs en 57% til
Félagsstofnunar stúdenta. Pappíre-
gjald nemur 2.000 kr., en gegn því
fá stúdentar kennsluskrá, stúd-
entapassa, myndatöku og þau vott-
orð sem þeir þurfa á að halda. Sem
sagt sama sagan, stúdentar standa
ekki á nokkurn hátt undir rekstri
Háskóla íslands fremur en annarra
ríkisháskóla. Einu dæmin um skóla-
gjöld eru þar sem fullorðinsfræðsla
á í hlut svo sem í öldungadeildum
en þar greiða nemendur þriðjung
kostnaðarins (11.000 kr. á þessu
hausti í Menntaskólanum við
Hamrahlíð). í sérskólum t.d. tónlist-
arskólum, dansskólum, námsflokk-
um og einkaskólum tíðkast skóla-
gjöld, t.d. í Verslunarskóla íslands,
sem er stórlega ríkisstyrktur, en
tekur af nemendum sínum í dag-
skóla 37.000 kr.gjald yfír veturinn.
Skólakerfið þarf meira fé
Á undanförnum áratugum hafa
þjóðir Norðurlanda notið virðingar
Kristín Ástgeirsdóttir
„Það er ekki hægt að
segja að skólakerfíð í
heild sé of dýrt, en það
eru á því gallar, sem
kosta mikið. Ég held til
dæmis að það kröfu-
leysi sem einkennir ís-
lenska grunnskóla, þar
sem enginn þarf lengur
að standast neinar lág-
markskröfur, geri
framhaldsskólana mun
dýrari en nauðsynlegt
væri.“
sem þau samfélög sem bjóða þegn-
um sínum upp á hvað best kjör,
mest jafnrétti og mest félagslegt
öryggi. Stjórnmálamenn á Norður-
löndum virðast komnir á þá skoðun
að lengra verði ekki gengið, sam-
félgið geti ekki staðið undir sívax-
andi kröfum og kerfið sé jafnvel
farið að vinna gegn tilgangi sínum.
Menn beina mjög sjónum að trygg-
ingakerfínu, en hvergi hef ég heyrt
minnst á skólagjöld líkt og hér, þar
hafa Norðurlöndin valið þá leið að
takmarka aðgang að háskólanámi,
en gætt þess um leið að bjóða upp
á fjölbreytt starfsnám. Um allan
hinn vestræna heim fer fram mikil
umræða um skóla og skólastefnu,
enda er sú skoðun ríkjandi að gott
menntakerfi sé gi’undvöllur fram-
fara í atvinnulífi og menningu.
Bandaríkjamenn eru t.d. að stór-
auka framlög til skóla enda víða
alvarleg teikn á lofti í því víðlenda
ríki og ólæsi vaxandi.
Hér á landi kveður Morgunblaðið
upp úr um það (1. sept. sl.) að skóla-
kerfíð sé of dýrt. Á hvaða mæli-
kvarða er mælt? Allir þeir sem til
þekkja vita að það hefur verið svelt
um árabil. Þótt víða sé unnið gott
starf má finna skólabyggingar í
niðumíðslu. Tækjakostur er af
skornum skammti og skólarnir víða
troðfullir af nemendum, að ekki sé
minnst á laun kennara á hvaða
skólastigi sem er, sem eru til
skammar. Það er ekki hægt að
segja að skólakerfið í heild sé of
dýrt, en það eru á því gallar, sem
kosta mikið. Ég held til dæmis að
það kröfuieysi sem einkennir ís-
lenska grunnskóla, þar sem enginn
þarf lengur að standast neinar lág-
markskröfur, geri framhaldsskól-
ana mun dýrari en nauðsynlegt
væri. Ég held líka að menntamála-
ráðherra hafi verið að stöðva tilraun
í Menntaskólanum í Hamrahlíð, sem
leitt hefði til verulegs sparnaðar.
Það kostar ekkert smáræði að láta
stóran hóp nemenda endurtaka
sömu áfangana aftur og aftur, ef
ekki námsefni heils vetrar. Það
kostar líka mikið að taka við öllum
nemendum með stúdentspróf inn í
Háskóla Islands, enda löngu tíma-
bært að sá skóli fái heimild til að
skilgreina þær kröfur sem hann
gerir til náms í hinum ýmsu grein-
um, þannig að nemendur viti að
hveiju þeir ganga. Mín niðurstaða
er sú að það þurfi að auka framlög
til skólakerfisins og bæta náms-
framboð einkum í starfsnámi, hvort
sem lokaprófið heitir stúdentspróf
eða eitthvað annað.
Fínir skólar og ófínir
Við Kvennalistakonur erum al-
farið á móti skólagjöldum og viljum
halda í þá grundvallarreglu „að
þjóðfélaginu sé skylt að sjá um, að
hvert einasta barn þjóðarinnar eigi
kost á að njóta þeirrar menntunar,
sem nauðsynleg er talin hveijum
manni“. Okkar er að skilgreina
hvað telst nauðsynleg menntun,
hún er ekki sú sama fyrir alla.
Ef tilgangur skólagjalda er sá
að gera fólk meðvitað um að mennt-
un kostar peninga, meira að segja
mikla peninga, er hægt að gera það
á annan hátt en með þjónustugjöld-
um. Ef tilgangurinn er- sá að ná í
aukið fé til skólakerfisins verð ég
að segja að þær hugmyndir sem
nefndar hafa verið skila ekki miklu
í ríkissjóð. Það má ná í peninga
eftir öðrum leiðum, svo sem með
skatti á fjármagnstekjur, hátekju-
skatti, auknu skattaeftirliti o.fl. Ég
get tekið undir það sjónarmið að
þeir eigi að greiða fyrir þjónustu
sem njóta hennar, en það á hvorki
við um almenna menntun sem ein-
faldlega er fjöregg þjóðarinnar né
um heilbrigðiskerfið þar sem sjúk-
um og öldruðum er sinnt. Þar dreg
ég mörkin.
Ég óttast að skólagjöld hefðu
víðtækari afleiðingar en menn gera
sér grein fýrir. Hópur fólks yrði
settur í þá stöðu að þurfa að sækja
um niðurfellingu og styrki vegna
efnaleysis líkt og gerðist á 19. öld-
inni, sú afturför er ekki æskileg.
Þá vaknar sú spurning hvaða áhrif
skólagjöld hefðu á sókn nemenda á
annað nám eins og tónlistarnám,
ballett, íþróttir o.fl. Það eru tak-
mörk fyrir því hve mikinn kostnað
barnafjölskyldur geta borið. Með
skólagjöldum. yrði farið að flokka
nemendur eftir þeim sem geta borg-
að og ekki borgað og er fram í
sækti í skóla með há og lág skóla-
gjöld líkt og tíðkast í Bandaríkjun-
um. Við fengjum fína skóla og ófína
og þar með vaxandi stéttaskiptingu
líkt og þekkist í Bretlandi. Er það
kannski tilgangurinn, þegar allt
kemur til alls? Hér eru á ferð 19.
aldar fyrirbæri eins og ftjálshyggj-
an sem ekki eiga heima í þeim
nútímasamfélögum sem stefna að
réttlæti og jöfnuði þegnanna.
Höfundur er þingmaður
Kvennalistans í Reykjavík.
Mercedes-Benz
Sýnum MERCEDES BENZ 200 E', 500 E, 500 SL og 500 SE
laugardag og sunnudag frá kl. 12 -16 í nýjum sýningarsal okkar
að Skúlagötu 59.
Notið þetta einstaka tækifæri til að skoða það besta frá virtasta
bifreiðaframleiðanda heims. Verið velkomin !