Morgunblaðið - 29.12.1991, Blaðsíða 14

14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. DESEMBER 1991
SOVETRIKIN LIÐIN UNDIR LOK
Vigdís Finnbogadöttir forseti íslands
Einarður og einlægur
iiugsjðnamaðnr
VIGDÍS Finnbogadóttir, forseti íslands, segir eftirsjá að Míkhaíl
Gorbatsjov, forseta Sovétríkjanna. Hann hafi verið einstakur mað-
ur og komið henni fyrir sjónir, er þau hittust árið 1986, sem ein-
lægur og einarður hugsjónamaður. Húnsegir engann vafa á að
honum verði helgaður stór kafli í sögu síðustu áratuga þessarar
aldar.
Á margt hefur verið bent þegar
reynt hefur verið að skýra skipbrot
perestrojkunnar og skýringin er
ekki einhlít. Ber þar fyrst að nefna
hina sögulegu byrði Sovétríkjanna.
Miðstýring og skrifræði voru ekki
hiutir sem bolsévikkar innleiddu í
fyrsta sinn í Rússlandi árið 1917
heldur höfðu ávallt verið þar til stað-
ar.
Sannfæröur sósíalisti
Það bætti heldur ekki úr skák
að Gorbatsjov, ólíkt þeim mönnum
sem á síðari árum hafa tekist á við
það verkefni að umbreyta ríkjum
Austur-Evrópu, hefur allt fram á
þetta ár verið sannfærður sósíalisti.
Hann var afsprengi sovéska Komm-
únistaflokksins enda hefði hann
aldrei komist til valda ef svo hefði
ekki verið. í bók sinni Perestrojka
segir hann á einum stað að stefna
bæri að „betri sósíalisma" en ekki
burt frá sósíalisma. Hann hefur
einnig sjálfur skýrt frá því að allt
fram að valdaráninu í haust hafi
hann trúað því staðfastlega að hægt
væri að breyta flokknum til hins
betra. Of seint varð honum það ljóst
að það væri ómögulegt verkefni.
Borís Jeltsín, sem Gorbatsjov hafði
ýtt til hliðar í flokknum eftir að
hann á lokuðum fundi í nóvember
1987 sagði umbæturnar ekki vera
nógii róttækar, hafði þegar tekið
frumkvæðið og sölsaði á örskömm-
um tíma undir sig nær öll völd í
landinu. Forseti Sovétríkjanna varð
að áhorfanda sem lítil áhrif hafði á
gang mála.
Gorbatsjov hefur alla tíð verið
talinn sýna efnahagsmálum lítinn
skilning. Afrek hans hafa flest verið
á sviði alþjóðamála. Þó að efnahags-
málin hafi verið það vandamál sem
hvað brýnast var að leysa fjalla ein-
ungis örfáar blaðsíður bókarinnar
Perestrojku um þau efni og þá á
svipaðri línu og flokkurinn hafði
löngum fylgt. Gorbatsjov neitaði að
feta hina óumflýjanlegu en sársauk-
afullu leið til markaðsbúskapar sem
Pólland og síðar Ungveijaland og
Tékkóslóvakía sveigðu inn á og rót-
tækir sovéskir hagfræðingar á borð
við Javlinskí og Shatalín vildu að
Sovétmenn færu einnig. I ■ staðinn
reyndi Gorbatsjov, sem alla tíð átti
í mikilli baráttu við harðlínumenn
innan flokksins, að feta bil beggja.
Halda í gamla kerfið en reyna að
gera það virkara. Niðurstaðan varð
matvælaskortur, óðaverðbólga og
almennur efnahagssamdráttur. Á
meðan Gorbatsjov var hylltur hvert
sem hann kom á Vesturlöndum fór
stuðningur við hann ört þverrandi
heima fyrir. Fólk vildi ekki loforð
um gull og græna skóga í framtíð-
inni heldur mat til að seðja sárt
hungur. Samningar um kjarnorku-
afvopnun nægðu ekki til vinsælda
meðan ekki voru einu sinni til kart-
öflur í verslunum. Glasnost veitti
mönnum tækifæri til að koma þess-
ari óánægju á framfæri og aðrir
stjórnmálamenn fóru að keppa um
hylli almennings. Þegar harðlínu-
menn reyndu að grípa völdin þusti
almenningur ekki til varnar Sovét-
forsetanum þar sem honum var
haldið í gíslingu við Svartahaf held-
ur stóðu vörð um þinghúsið í
Moskvu þar sem Boris Jeltsín hafði
komið sér fyrir.
Gorbatsjov er líka talinn hafa
brugðist rangt við er gæta fór á
kröfum um sjálfstæði meðal þeirra
þjóða er byggðu Sovétríkin. Með
trega, og ekki fyrr en eftir blóðbað-
ið í Vilnius 12. janúar á þessu ári,
féllst hann á að Eystrasaltsríkin
segðu sig úr lögum við Sovétríkin.
Að Úkraínumenn, sem telja rúmar
fimmtíu milljónir, gerðu það sama
tók hann hins vegar ekki í mál.
Barátta fyrir miöstjórnarvaldi
Fyrir ári síðan lýsti Gorbatsjov
því yfir að í miðjunni yrði áfram
að vera miðstjórnarvald. Frá því
„yrði ekki hvikað fram í rauðan
dauðann, eins og við Moskvu, eins
og við Stalíngrad". Fram á síðustu
stund barðist hann fyrir nýjum sam-
bandssáttmála lýðveldanna er gerði
ráð fyrir sterku miðstjórnarvaldi,
með þeim afleiðingum að hann sat
að lokum einn uppi með óundirskrif-
aðan sáttmála og hrunið heimsveldi.
En þó Gorbatsjov hafi ekki verið
gallalaus stjómmálamaður og gert
mistök breytir það ekki þeirri stað-
reynd að hann hefur verið einn helsti
frumkvöðull þeirra breytinga sem
átt hafa sér stað í heiminum á síð-
ustu árum. Utanríkisstefna hans
einkenndist af raunsæi en ekki „al-
heimsstéttabaráttu" ólíkt stefnu
forvera hans. „Þjóðum heimsins má
líkja við fjallgöngumenn sem klífa
bjarg bundnir hvor við annan. Ann-
aðhvort klífa þeir saman alla leið
upp á tindinn eða þeir hrapa sameig-
inlega niður í hyldýpið," ritaði Gorb-
atsjov eitt sinn. Á sögulegum fundi
Gorbatsjovs og Ronalds Reagans
Bandaríkjaforseta í Reykjavík 1986
voru tekin fyrstu skrefin í átt að
útrýmingu meðaldrægra eldflauga
og í Moskvu á þessu árí undirrituðu
Gorbatsjov og George Bush Banda-
ríkjaforseti samkomulag um fækk-
un langdrægra flauga. I millitíðinni
hafði einnig náðst samkomulag um
stórfelldan samdrátt í hefðbundnum
herafla risaveldanna.
Gorbatsjov hætti vonlausum
hernaði Sovétmanna í Afganistan
W
g hitti Gorbatsjov í október
1986 þegar hann kom hingað
á fundinn fræga og góða sem
flestir eru sammála um að
hafi verið hið raunverulega
upphaf þeirrar þróunar sem síðan
hefur átt sér stað. Við áttuðum
okkur mjög snemma á því, mann-
fólkið í heiminum, sem fylgist
með. Þessi fundur okkar hefur
mér alla tíð síðan verið mjög ofar-
lega í huga. Þau komu bæði að
Bessastöðum, Raísa Gorbatsjova
og Míkhaíl Gorbatsjov og við sát-
um saman og skröfuðum .góða
stund.
Því miður urðum við að ræða
hvort við annað með aðstoð túlks
og bað ég þau velvirðingar á að
geta ekki talað þeirra mál að ein-
um eða tveimur setningum undan-
skildum.“
Vigdís segir þau hafa rætt
nauðsyn þess að geta brugðið fyr-
ir sér tungumáli í veröld sem allt-
af væri að stækka með auknum
samskiptum manna í milli. „Raísa
hafði lært ensku og gat hún spjar-
að sig töluvert. Ég hef nú líka trú
á að Gorbatsjov hafi skilið meira
en hann gaf upp. Við vitum það
sjálf, sem tölum tungumál sem
fáir skilja, að það er erfitt að koma
vel fyrir sig orði á máli sem mað-
ur hefur ekki full tök á. Mér þótti
maðurinn strax ákaflega geðþekk-
ur og hlýr. Hann var vinalegur í
framgöngu og eins og ég hef oft
sagt síðan þá fannst mér hann
leiftra af miklum gáfum. Það skein
í gegn þó við töluðum í gegnum
túlk.
MÍKHAÍL Gorbatsjov, sem sagði af sér forsetaembættinu í Sovétríkjunum á miðvikudag, kom
á Iýðræði í víðlendasta ríki heims, en varð að horfast í augu við upplausn þess af völdum
þjóðernisdeilna og efnahagsglundroða. Hér fer á eftir yfirlit yfir þau tæpu sjö ár sem liðin
eru frá því að hann komst til valda í Sovétríkjunum 11. mars 1985:
Rætt við starfsmenn Tjernóbíl-kjarnorkuversins í febrúar 1986.
Þúsundir Litháa krefjast sjálfstæðis á fundi í Vilníus í janúar 1990
degi áður en Gorbatsjov kom þangað í tveggja daga heimsókn.
MARS 1985: Míkhaíi Sergejevítsj
Gorbatsjov, þá 54 ára að aldri og
yngsti meðlimur stjórmálaráðsins,
verður aðalritari Kommúnistaflokks
Sovétríkjanna eftir lát Konstantíns
Tsjemenkós. Hann hleypir af stokk-
unum perestroiku (umbótastefnu)
og glasnosti (opnustefnu) í því skyni
að rífa landið upp úr stjómmála-
legri og efnahagslegri stöðnun.
NOVEMBER 1985: Gorbatsjov og
Ronald Reagan Bandaríkjaforseti
halda fyrsta fund sinn í Genf; Gorb-
atsjov segist „mjög bjartsýnn" um
framtíð slökunarstefnu og afvopn-
unar._
FEBRÚAR 1986: Gorbatsjov for-
dæmir „stöðnunarár" Leoníds
Brezhnevs, fyrrverandi forseta, og
krefst endurskoðunar á miðstýringu
efnahagslífsins.
APRÍL 1986: Geislavirkt ský berst
yfir Evrópu eftir sprengingu í kjam-
orkuverinu í Tsjernobyl. Sovésk
stjórnvöld gangast við atburðinum
aðeins þremur dögum seinna og
efasemdir vakna um glasnost.
OKTÓBER 1986: Reykjavíkurfundur
Gorbatsjovs og Reagans í Höfða.
Ágreiningur um geimvarnir kemur
í veg fyrir samkomulag um fækkun
kjarnorkuvopna.
DESEMBER 1986: Dr. Andrei Sak-
harov, andófsmaðurinn kunni, leyst-
ur úr útlegð eftir símtal frá Gorb-
atsjov — en Sakharov var einn af
hundmðum pólitískra og trúarlegra
andófsmanna sem hlutu frelsi í
stjómartíð Gorbatsjovs.
JANÚAR 1987: Gorbatsjov leggur
til við miðstjórn kommúnistaflokks-
ins að unnt verði að velja milli fram-
bjóðenda í kosningum til héraðs-
stjórna.
ÁGÚST 1987: Mótmæli í Eistlandi,
Lettlandi og Litháen á 48 ára af-
mæli samnings þess sem nasistar
og Sovétríkin gerðu og batt enda á
sjálfstæði þessara ríkja og leiddi til
innlimunar þeirra í Sovétríkin.
NÓVEMBER 1987: Gorbatsjov rekur
Boris Jeltsín, formann kommúnista-
flokksins í Moskvu, fyrir að gagn-
rýna seinagang í framkvæmd um-
bótastefnunnar.
DESEMBER 1987: Gorbatsjov og
Reagan funda í Washington og
skrifa undir fyrsta samning sinn um
niðurskurð kjarnavopna. Öllum
meðaldrægum kjarnaflaugum
skyldi eytt.
MARS 1988: Sovéskt herlið heldur
inn í Azerbajdzhan og Armeníu til
að bæla niður deilur út af héraðinu
Nagomo-Karabakh.
OKTÓBER 1988: Sovéska fulltrúa-
þingið skipar Gorbatsjov í embætti
forseta. Hann lofar að veita öllum
pólitískum föngum frelsi.
DESEMBER 1988: Gorbatsjov til-
kynnir niðurskurð í hefðbundnum
herafla, brottflutning 250.000 her-
manna frá Austur-Evrópu.
FEBRÚAR 1989: Níu ára hernaðar-
íhlutun Sovétríkjanna í Afganistan
lýkur. Sjálfstæðishreyfingum í
Eystrasaltslöndunum, Georgíu og
Úkraínu vex fiskur um hrygg.
MARS 1989: Umbótasinnar, þar á
meðal Jeltsín, sigra harðlínukomm-
únista í ijölflokkaþingkosningum.
Sakharov hlýtur kosningu.
APRÍL 1989: Sjálfstæðiskröfugöngu
í Georgíu dreift með hervaldi og 20
manns felldir. Gorbatsjov rekur
nokkra harðlínumenn úr stjórnmála-
ráðinu.
NÓVEMBER 1989: Ríkisstjómir
kommúnista í Austur-Þýskalandi og
öðrum ríkjum Austur-Evrópu hrakt-
ar frá völdum í alþýðubyltingum.
Sovétríkin gera enga tilraun til að
skerast í leikinn þegar leppstjórnir
þeirra falla.
DESEMBER 1989: Möltufundur leið-
toga risaveldanna. Gorbatsjov og
Bush fagna lokum kaldastríðsins.
JANÚAR 1990: Sovéskur her og
skriðdrekar halda inn í Baku, höfuð-
borg Azerbajdzhan, til að bæla nið-
ur uppreisnartilraun. Að minnsta
kosti 150 manns falla.
FEBRÚAR 1990: Kommúnistaflokk-
urinn afsalar sér valdaeinokun.
Þingið samþykkir að auka stórlega
forsetavald Gorbatsjovs. Stuðnings-
menn umbótastefnunnar um gervöll
Sovétríkin fara í fjölmennar kröfu-
göngur.
MARS 1990: Litháen lýsir yfir sjálf-
stæði. Stjórnvöld í Kreml setja við-
skiptabann á landið. Eistland undir-
býr sjálfstæðisyfirlýsingu og Lett-
land fylgir fordæmi nágranna sinna
í mæ'mánuði.
MAÍ 1990: Harðlínumenn og um-
bótasinnar gera hróp að Gorbatsjov
á opinberri 1. maí-hátíðarsamkomu
á Rauða torginu. Jeltsín kosinn for-
seti rússneska þingsins.
OKTÓBER 1990: Austur- og Vestur-
Þýskaland sameinast eftir ítarlegar
samningaviðræður sexveldanna, þar
sem Gorbatsjov gegnir lykilhlut-
verki. Sovéska þingið hafnar áætl-
unum um skjótar umbætur. Gorb-
atsjov fær friðarverðlaun Nóbels.
NÓVEMBER 1990: Þingið veitir
Gorbatsjov völd til að gefa út tilskip-
anir á næstum öllum sviðum þjóð-
lífsins. Fyrsta uppkast að sam-
bandssáttmála, gert að undirlagi
Gorbatsjovs, fær lýðveldunum 15
umtalsverð völd, en fjögur þeirra
neita að skrifa undir.
DESEMBER 1990: Harðlínumenn
krefjast aðgerða til að stöðva upp-
lausn Sovétríkjanna. Eduard Shev-
ardnadze segir af sér embætti utan-
ríkisráðherra til að mótmæla „yfir-
vofandi harðstjórn".
JANÚAR 1991: Sovéskir hermenn
ráðast á sjónvarpsstöðina í Vilníus,
höfuðborg Litháens, og fella 13
óvopnaða borgara.
FEBRÚAR 1991: Gorbatsjov segist
vera sanntrúaður kommúnisti og
sakar róttæklinga um að reyna að
taka völdin í sínar hendur með valdi.
MARS 1991: Yfirgnæfandi meiri-
hluti kjósenda í þjóðaratkvæði vill
viðhalda Sovétríkjunum sem „end-
urnýjuðu sambandi jafnrétthárra og
sjálfstæðra lýðvelda“ þrátt fyrir að
nokkur lýðveldanna hunsi atkvæða-
greiðsluna.
APRÍL 1991: Varsjárbandalagið
leyst upp. Gorbatsjov samþykkir
neyðaráætlun ásamt leiðtogum níu