Morgunblaðið - 26.01.1992, Blaðsíða 14

14 C MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. JANÚAR 1992
SOVETRIKIN LIÐIN UNDIR LOK
VALDHAFINN SEM FORDÆMDISTALIN
eftir Guðmund Halldórsson
ÞEGAR Níkíta Sergeiévits
Khrústjov lézt 1971 var hann
jarðsettur í kirkjugarði í útjaðri
Moskvu. Þótt hann hefði verið
æðsti maður Sovétríkjanna í níu
ár var líkamsleifum hans ekki
komið fyrir í múrum Kremlar
eins og margra valdaminni
manna. Þannig vildu andstæð-
ingar hefna baráttu hans gegn
stalínisma, sem hafði leitt til þess
að lík Stalíns hafði verið flutt
úr grafhýsi Leníns á Rauða torg-
inu 10 árum áður.
ó er Khrústsjovs aðallega
minnzt fyrir baráttu hans
gegn stalínisma, sem
hófst með „leyniræðu“
hans á 20. flokksþinginu
1956. Eftirmönnum hans
reyndist erfítt og loks ómögulegt
að ráða við umrótið, sem ræðan
olli. Hann gat þó ekki talizt „frjáls-
lyndur“, en hann gerði sér grein
fyrir því að stalínismi var óhugs-
andi án Stalíns og að sovézka þjóð-
in vildi að slakað yrði á klónni.
Þetta færði hann sér í nyt til að
sigra þá sem handgengnastir höfðu
verið Stalín og taka sér öll þau
völd, sem Stalín hafði haft.
Fáir höfðu búizt við því þegar
Stalín lézt 6. marz 1953 að
Khrústsjov mundi koma í hans stað.
Margir eldri og kunnari flokksleið-
togar virtust frekar koma til greina,
þar á meðal Molotov, Malenkov og
Kaganovitsj, en þeir voru þreyttir
eftir margra störf í þjónustu Stal-
íns. Khrústsjov virtist hins vegar
óbugandi. Hann hafði vanizt stjóm-
arstörfum í Úkraínu og var nógu
framtakssamur, duglegur, áræðinn,
frumlegur og metnaðargjarn til að
koma í stað Stalín.
Valdabarátta var óhjákvæmileg.
Arftakinn, Malenkov, var fyrst
bæði forsætisráðherra og fulltrúi í
forsætisráði flokksins (áður stjóm-
málaráði). Bería, Molotov, Búlganín
og Kaganovitsj voru allir aðstoðar-
forsætisráðherrar, en Krústsjov að-
eins fulltrúi í forsætisráðinu.
Khrústsjov og Malenkov mynduðu
bandalag gegn Bería ásamt hinum
og Bería var gerður áhrifalaus með
aðstoð Zhúkovs marskálks og tek-
inn'af lífí. Malenkov neyddist til
að deila völdunum með Khrústsjov,
sem varð aðalritari í september
1953 og notaði aðstöðu sína til að
koma stuðningsmönnum sínum í
áhnfastöður.
Á þessum tíma boðaði Malenkov
„fijálslynda stefnu“. Khrústsjov var
íhaldssamari, þar sem hann var
samheiji Molotovs, Kaganovitsjs og
yfírmanna hersins, og vildi að
þungaiðnaðurinn gengi fyrir. I febr-
úar 1955 tókst honum að ýta Mal-
enkov til hliðar og verða áhrifa-
mestur í ríkisstjórninni með því að
gera lepp sinn, Búlganín marskálk,
að forsætisráðherra.
í þjónustu Stalíns
Þegar Khrústsjov hafði treyst sig
í sessi sneri hann við blaðinu og fór
að predika „friðsamlega sambúð"
og skera upp herör gegn stalín-
isma. Þó hafði hann verið einn
dyggasti þjónn Stalíns. Hann var
af úkraínskum smábændaættum,
fæddur 17. apríl T894 í Kalínovka
skammt frá Kúrsk, Rússlandsmegin
landamæra Úkraínu. Þegar hann
kynntist Kaganovitsj 1916 hafði
hann unnið í verksmiðjum og nám-
um í Donbass og gerðist bolsévíki,
varð „kommissar" í Rauða hernum
og lauk iðnskólanámi. Upp frá því
varð hann starfsmaður flokksins,
starfaði um skeið í Kíev og varð
varaleiðtogi flokksins í Moskvu.
Völd Khrústjovs jukust í hreins-
unum. Hann varð aðalritari flokks-
ins í Moskvu 1935 og leiðtogi
flokksins í Úkraínu 1938. Ári síðar
skipaði Stalín hann aðalfulltrúa í
stjórnmálaráðinu, greinilega til að
þakka „vel unnin störf“ í Úkraínu.
Fáir gengu eins hart fram í því að
framfylgja stefnu Stalíns, veija
hann og ýta undir dýrkun á honum.
Þegar Rauði herinn sótti inn í
Pólland 1939 sá Khrústsjov um inn-
limun austurhlutans í Sovétríkin.
Hann var stjórnmálahershöfðingi í
stríðinu og fór með yfirstjórn mál-
efna Úkraínu til 1949. Þá kvaddi
Stalín hann til Moskvu, gerði hann
að yfirmanni flokksins í höfuðborg-
inni og fól honum að stjórna land-
búnaðinum. í október 1952 var
hann orðinn næstum því eins valda-
mikill og Malenkov, en ekki eins
handgenginn Stalín.
Þrátt fyrir fylgispekt við Stalín
slakaði Khrústsjov á klónni þegar
hann hafði tryggt sér æðstu völd.
Þegar hann hafði fært sambúðina
við Tító í eðlilegt horf afhjúpaði
hann glæpi Stalíns á lokuðum fundi
á 20. flokksþinginu 25. febrúar
1956. Ræðan stofnaði völdum hans
í hættu, því meirihluti þingfulltrúa
og félagar hans í Kreml voru því
mótfallnir að hann flytti hana, en
þótt hann væri enginn baráttumað-
ur mannréttinda og vildi afla sér
vinsælda vildi hann losa þjóðina við
arf kúgunar og ótta Stalínstímans,
Ræðan boðaði „baráttu gegn sta-
línisma“ og „friðsamlega sambúð“.
Samþykkt var að bylting án ofbeld-
is væri möguleg, ólíkar leiðir til
sósíalisma voru viðurkenndar og
hafnað var kenningum um að stríð
ólíkra þjóðfélagskerfa væri óhjá-
kvæmilegt.
Uppreisn í Ungverjalandi
Khrústsjov virtist treysta sig í
sessi, en „frjálsræðisstefna“ hans
leysti ýmis öfl úr læðingi. Vindar
breytinga léku um Austur-Evrópu.
I júní gerðu verkamenn í Poznan
uppreisn og Khrústsjov reyndi að
kúga Pólveija til hlýðni 19. októ-
ber, en án árangurs. Fimm dögum
síðar gerðu Ungveijar einnig upp-
reisn gegn stalínskum áhrifum, en
Khrústsjov hafði lært af reynsl-
unni. Uppreisnin var miskunnar-
laust brotin á bak aftur og
Khrústsjov sýndi að hann var engu
minni heimsveldissinni en Stalín,
sem þurfti ekki að koma á óvart
með hliðsjón af fortíð hans.
Árið eftir jöfnuðu Malenkov,
Molotov, Kaganovitsj og fleiri and-
stæðingar
Khrústsjovs ágrein-
ing sinn og hófu bar:
áttu gegn honum. í
júní 1957 samþykkti
forsætisráðið með
sjö atkvæðum gegn
Ijórum að víkja hon-
um úr starfí aðalrit-
ara, en Khrústsjov
fékk Zhúkov mar-
skálk í lið með sér
og kallaði saman
fund í miðstjórninni.
„Flokksljandsamleg
klíka“ meirihluta
forsætisráðsins var
bæld niður og Mo-
lotov, Malenkov,
Kaganovitsj,
Búlganín, Voros-
hilov og fleiri urðu
að viðurkenna ósig-
ur.
Næst kom röðin
að Zhúkov mar-
skálki, bandamanni
Khrústsjovs. Stríðs-
hetjan gamla hafði
lítið vit á stjórnmál-
um, en gat orðið
hættulegur keppi-
nautur, þar sem
hann var landvarna-
ráðherra og hafði
mikil áhrif í hernum.
Khrústsjov reyndist
auðvelt að svipta
hann störfum þegar
hann var erlendis og
í marz 1958 rak
hann Búlganín, dug-
lítinn samstarfs-
mann sinn.
Khrústsjov varð
sjálfur forsætisráð-
herra og jafnframt
leiðtogi flokksins og
æðsti maður heraflans. Fátt virtist
geta ógnað völdum hans.
í október 1957 skutu Rússar
gervihnettinum Spútník á braut og
Bandaríkjamenn óttuðust að þeir
væru að dragast aftur úr í eldflaug-
akapphlaupinu. Khrústsjov hét því
að koma á „fullkomnum kommún-
isrna" á nokkrum árum og að
kommúnistar mundu „grafa“ kapit-
alista. í raun fylgdi Khrústsjovs
stefnu, sem var reikul og sveiflu-
kennd og án sýnilegs tilgangs.
Hann vissi að kerfið var gallað og
róttækra umbóta væri þörf, en það
var þungt í vöfum og erfitt var að
koma á breytingum.
Spaugilegur leiðtogi
Khrústsjov hét auknu framboði
á matvælum og neyzluvöru. Margar
tillögur hans virtust byltingar-
kenndar, en voru raunar yfirborðs-
legar. Ýmsar tilraunir hans fóru út
um þúfur, þar á meðal áætlanir um
að binda enda á þrálátan kornskort
með nýrækt í Vestur-Síberíu.
Venjulegir borgarar voru honum
þakklátir fyrir að aflétta fanga-
búðaandrúmslofti Stalínstímans, en
gagnrýndu endurtekin mistök í
efnahags- og landbúnaðarmálum.
Menntamenn fengu aukið frelsi,
en voru oft bældir niður vegna
þrýstings frá harðlínumönnum eða
ómótaðrar stefnu. Bækur með
gagnrýni á sovétkerfið fengu að
koma út, þar á meðal Dagur í lífi
Ivans Denisovitsj eftir Alexander
Solzjenitsyn, en Borís Pasternak
var fordæmdur þegar hann hlaut
bókmenntaverðlaun Nóbels fyrir
Zhívagó lækni og Khrústsjov veitt-
ist að nútímalist.
Khrústsjov hafði enga reynslu
haft af utanríkismálum fyrstu 60
ár ævinnar. Síðan ferðaðist hann
meira en nokkur annar sovézkur
leiðtogi fyrir daga Gorbatsjovs.
Hann þótti hijúfur og óheflaður og
framkoma hans oft spaugileg.
Stundum töldu Rússar hann ekki
nógu virðulegan landsföður. Eins
og Gorbatsjov naut hann meiri vin-
sælda erlendis en heima fyrir. Báð-
ir voru óvenjulegir fulltrúar sovét-
kerfisins, hvor á sinn hátt.
Um Khrústsjov var sagt að hann
væri „gæddur takmarkaðri greind
og þekkingu, en ekki þvermóðsku-
fullur og hefði til að bera slægvizku
smábóndans“. Hann virtist aldrei
skilja eða vilja skilja vestrænt lýð-
ræði og útlendingar áttuðu sig ekki
á honum. Á ferðum sínum kom
hann fram í hlutverki baráttumanns
„friðsamlegrar sambúðar" og
verndara kjarnorkufriðar, en beit
oft i skjaldarrendur.
Eftir viðræður við Macmillan í
Moskvu í febrúar 1959 heimsótti
Khrústsjov Bandaríkin fyrstur
sovézkra stjórnarleiðtoga. „Andinn
frá Camp David" varð til og
Khrústsjov bauð Eisenhower til
Sovétríkjanna, en ekkert varð úr
ferðinni, þar sem bandarísk U-2-
könnunarflugvél var skotin niður
yfír Rússlandi 1. maí 1960. Viðræð-
ur leiðtoga stórveldanna í París fóru
út um þúfur þegar Khrústsjov virt-
ist missa stjórn á sér og strunzaði
út af blaðamannafundi.
Barði í borðið
Um haustið fór Khrústsjov aftur
til Bandaríkjanna til að ávarpa Alls-
heijarþingið. Við það tækifæri fór
hann úr öðrum skónum og barði í
borðið til að mótmæla einhveiju,
sem Macmillan hafði sagt.
Um leið jókst ágreiningur við
Kínveija. Khrústsjov vildi ekki rýra
lífskjör sovétborgara með því að
hjálpa Kínveijum að iðnvæðast.
Ágreiningurinn varð óbrúanlegur
1960, þegar Rússar neituðu að veita
Kínveijum aðgang að kjarnorku-
leyndarmálum til að stofna ekki
öryggi sínu í hættu.
Nýstalínistar bættu stöðu sína I
Moskvu. Nokkrir stuðningsmenn
Khrústsjovs voru reknir og „krón-
prinsinn“ Frol Kozlov fékk aukin
völd. í október árið eftir ljóstraði
Khrústsjov upp um fleiri glæpi Stal-
íns á 22. flokksþinginu þegar lík
hans var flutt úr grafhýsinu. Ný
stefnuskrá var samþykkt, en ekki
tókst að bendla „flokksfjandsam-
legu klíkuna" við glæpi Stalíns.
Spenna í sambúð risaveldanna
jókst þegar Kennedy varð forseti.
Þegar þeir hittust í Vín sumarið
1961 virtist Khrústsjov telja hann
auðveldan andstæðing. Ný Berlín-
ardeila blossaði upp og múrinn var
reistur.
Alvarlegri deila reis árið eftir
þegar Khrústsjov sendi eldflaugar,
sem gátu borið kjarnaodda, til
Kúbu. Heimurinn rambaði á barmi
kjarnorkustyijaldar, en Khrústsjov
flutti flaugarnar í burtu. Tilraunir
til að draga úr spennu voru hafnar
og samningur um tilraunabann