Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 46

MORGUNBLAÐIÐ
46 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
Lýð veldisstofnun
á stríðstímum
Vegna hemáms og heimsstyrjaldar urðu ís-
n lensk stjómvöld að líta til sjónarmiða Breta
og Bandaríkjamanna við undirbúning sam-
bandsslitanna. Guðni Einarsson hefur kynnt
sér skrif sagnfræðinga um þau samskipti.
Morgunblaðið/Jón Sen
Dátar á Stjórnarráðinu
KVIKMYNDATÖKUMENN bandaríska hersins tylltu sér á mæni
Stjórnarráðsins til að taka mynd af hátíðarhöldum á 17. júní
1944. Bæði Bandaríkjamenn og Bretar komu við sögu þegar ís-
lendingar undirbjuggu lýðveldisstofnunina.
Síðari heimsstyrjöldin hafði
mikil áhrif á áform íslend-
inga um lýðveldisstofnun.
Aðilar sambandslaga-
samningsins frá 1918 lentu hvor
sínu megin víglínunnar, ísland
** bandamannamegin en Þjóðveijar
hersátu Danmörku. Við hernám
Þjóðveija í Danmörku 9. apríl
1940 rofnuðu í raun þau tengsl
sem bundin voru í sambandslaga-
samningnum. Dönum var ókleift
að annast utanríkismál þjóðarinn-
ar eða landhelgisgæslu við ísland
og konungi ófært að gegna skyld-
um þjóðhöfðingja. íslensk stjórn-
völd ákváðu að ríkisstjórnin tæki
við konungsvaldi og utanríkismál-
um hinn 10. apríl 1940. Því má
' ■ segja að íslendingar hafi notið
sjálfsforræðis og fulls sjálfstæðis
í mánuð, eða þar til að Bretar
hernámu landið 10. maí 1940.
Samkvæmt ákvæðum sam-
bandslagasamningsins gátu ís-
lendingar farið fram á endurskoð-
un hans eftir árslok 1940, en ekki
rofið sambandið við Dani einhliða
fyrr en þijú ár voru liðin frá því
að óskað hefði verið eftir viðræð-
um um samninginn. Sambandsrof
varð að staðfesta með þjóðarat-
kvæðagreiðslu í viðkomandi landi.
Þegar árið 1941 gekk í garð
voru fijálsar viðræður á milli þjóð-
anna óhugsandi vegna striðsins.
a Ef farið yrði nákvæmlega eftir
~ ákvæðum sambandslagasamn-
ingsins gat stofnun íslensks lýð-
veldis því tafíst um ófyrirsjáanleg-
an tíma.
Hugmyndir um
sambandsslit
Þau sjónarmið fóru að heyrast
árið 1940, meðal annars í hópi
þingmanna og víðar, að slíta bæri
sambandinu við Dani þegar árið
1941. Þar eð landið var hemumið
af Bretum var afstaða þeirra til
einhliða sambandsslita könnuð.
Sendiherra Breta á íslandi, Char-
les Howard Smith, taldi þá að
breska stjómin
myndi ekki
skipta sér af
þeim, enda Island
sjálfstætt í raun
og hefði sendi-
fulltrúa í London.
Innan bresku ut-
anríkisþjón-
ustunnar vora þó
uppi efasemdir
um ágæti ein-
hliða sjálfstæðisyfirlýsingar ís-
lendinga og talið að Þjóðveijar
kynnu að nota hana til áróðurs
gegn Bretum í Danmörku.
Sendiherrar Dana í Reykjavík
og London vora meira og minna
úr tengslum við stjómina í Kaup-
mannahöfn vegna þess hvemig
víglínur lágu. Þeir reyndu að
vemda danska hagsmuni og leit-
uðu á náðir Breta í því skyni. Fr.
*■ le Sage de Fontenay sendiherra
Dana í Reykjavík gat ekki haft
samband heim án vitneskju Þjóð-
veija og ráðfærði sig því við sendi-
herra Breta í Reykjavík. Re-
ventlow greifi, sendiherra Dana í
London, hvatti bresku stjórnina til
að sannfæra íslendinga um að
ekki væri ráðlegt að slíta sam-
bandi við Danmörku fyrr en samn-
ingurinn væri útranninn. Tókst
honum að sannfæra breska utan-
ríkisráðuneytið um að nauðsynlegt
væri að halda aftur af Islendingum
og að tafarlaus sambandsslit væru
lögleysa.
Bretar beita áhrifum
Breska stjómin sagði sendi-
mönnum Dana að hún gæti ekki
haft bein afskipti af málinu, enda
ekki aðili að samningnum, en
bauðst til að reyna að hafa áhrif
á íslendinga eftir óopinberum leið-
um. I framhaldi af því fékk How-
ard Smith sendiherra Breta í
Reykjavík fyrirmæli um að reyna
að fá íslendinga ofan af því að
ganga í berhögg við samband-
slagasamninginn og fresta aðgerð-
um þar til hann væri útrunninn.
Smith ræddi við Hermann Jónas-
son forsætisráðherra og Stefán
Jóhann Stefánsson utanríkisráð-
herra og fleiri íslenska stjómmála-
menn. Ráðherrarnir bentu á lög-
fræðileg álit um að í raun væri
samningurinn fallinn úr gildi því
Danmörk væri ekki lengur fijáls
og fullvalda. í þessum viðræðum
mun Hermann hafa bent á þann
möguleika að íslendingar gætu
lýst því yfir að þeir teldu samband-
slagasamninginn fallinn úr gildi
og gefið Dönum kost á viðræðum.
Ef þær bæru ekki árangur yrði
samningnum sagt upp eftir árslok
1943, eins og samningurinn gerði
ráð fyrir.
Danir vanhæfir vegna
hernáms
Bjarni Benediktsson ritaði tíma-
ritsgrein 1941 og benti þar meðal
annars á að Danir
hefðu þá ekki
getað staðið við
skuldbindingar
sínar gagnvart
íslendingum um
utanríkisþjónustu
o g landhelgis-
gæslu í tæpt ár.
Vitnaði Bjarni í
þekkta sérfræð-
inga í alþjóðarétti
til stuðnings þeim málstað að van-
efndir Dana gæfu íslendingum
rétt til að rifta samningnum. How-
ard Smith sendiherra gerði bresk-
um stjórnvöldum grein fyrir rökum
Bjama og spurði hvernig hann
ætti að bregðast við ef Islendingar
riftu sambandslagasamningnum.
Honum var sagt að líta á slíkt sem
einkamál íslendinga og Dana og
að Bretar kærðu sig ekki um að
hafa áhrif á sambúð ríkjanna
tveggja í framtíðinni.
Tilmæli breskra stjórnvalda um
að íslendingar færu eftir sam-
bandslagasamningnum í einu og
öllu höfðu sín áhrif. Bæði Her-
mann Jónasson forsætisráðherra
og Ólafur Thors lýstu andstöðu
sinni gegn tafarlausri riftun sam-
bandslagasamningsins í blaða-
greinum og drógu í efa að önnur
ríki viðurkenndu lýðveldisstofnun
undir ríkjandi kringumstæðum.
Ályktanir Alþingis
Hinn 17. maí 1941 samþykkti
Alþingi einum rómi þijár ályktanir
sem ríkisstjórnin lagði fram um
framtíðaráform í sambandsmál-
inu. Byggðust þær á því að Danir
hefðu ekki staðið við sinn hluta
sambandslagasamningsins. Sú
fyrsta fól í sér að Islendingum
væri fijálst að slíta sambandinu
við Dani þegar þeim þóknaðist,
án tillits til ákvæða sambandslag-
anna. í annarri var því lýst yfir
að lýðveldi yrði stofnað á íslandi
um leið og sambandið við Dan-
mörku væri aflagt. I þeirri þriðju
var því yfirlýst að ríkisstjóri yrði
kjörinn þegar í stað til þess að
fara með konungsvald, en það
hafði verið í höndum ríkisstjórnar-
innar frá hernámi Danmerkur.
Þjóðveijar reyndu að nota þess-
ar ályktanir í áróðursskyni og
sagði Berlínarút-
varpið að Bretar
hefðu neytt ís-
lendinga til að
slíta sambandinu
við Dani. Eins
var ijallað um
ályktanirnar í
norrænum blöð-
um. Þar var ekki
dregið í efa að
íslendingar
hefðu rétt til að ijúfa sambandið
við Dani í samræmi við samband-
slagasáttmálann, en ákvörðunin
þótti bera upp á óheppilegum tíma
og sýna tilfinningaleysi í garð
Dana.
Bandaríkjamenn leysa Breta
af hólmi
Þegar kom fram á árið 1941
tilkynntu Bretar að þeir væra til-
neyddir að flytja mestallan herafla
sinn frá íslandi og yrði landið óvar-
ið nema Bandaríkjamenn kæmu
til sögunnar. Málið var rætt á
Alþingi og var meirihluti þingsins
andvígur umræddri hervernd
Bandaríkjamanna. Engu að síður
ákvað ríkisstjórnin að Bandaríkja-
menn skyldu leysa Breta af hólmi,
að uppfylltum ákveðnum skilyrð-
um. Eitt þeirra var að Bretar og
Bandaríkjamenn viðurkenndu fullt
frelsi og sjálfstæði íslands og
beittu áhrifum sínum til að þeir
sem undirrituðu væntanlega frið-
arsamninga gerðu slíkt hið sama.
Afstaða Breta til sambandsslita
breyttist eftir að Bandaríkjamenn
leystu þá af hólmi og töldu þeir
ekki lengur skipta máli hvort ís-
lendingar væru í sambandi við
Dani eða ekki.
Stefnt að lýðveldisstofnun
1942
Vorið 1942 komust sambands-
slitin aftur á dagskrá, þegar Ólaf-
ur Thors var nýlega orðinn forsæt-
isráðherra. Hann sagði að ekki
þyrfti lengur að efast um afstöðu
Breta og Bandaríkjamanna til
sambandsslita og lýðveldisstofn-
unar, því bæði ríkin hefðu lýst
yfir í júlí 1941 að þau viðurkenndu
frelsi og fullveldi Islands.
Gerðar voru breytingar á stjórn-
arskrá 1942 vegna kjördæma-
breytinga. Þess vegna var einnig
mögulegt að samþykkja breyting-
ar á stjórnarskránni varðandi lýð-
veldisstofnun. í kosningabarátt-
unni lýstu allir flokkar stuðningi
við stofnun lýðveldis og ríkis-
stjórnin kvaðst stefna að því að
leiða málið til lykta fyrir árslok.
Lýsti Ólafur Thors forsætisráð-
herra því yfir að Alþingi ætti hik-
laust að taka síðasta skrefið í sjálf-
stæðismálinu. Kynnti Ólafur fyrir-
ætlanir Íslendinga í lýðveldismál-
inu fyrir breska sendiherranum.
Breskir embættismenn voru sam-
mála um að það væri í þágu Breta
að ísland væri laust úr samband-
inu við Dani að stríðinu loknu og
ákváðu því að skipta sér ekki af
málinu. íslenska ríkisstjórnin fól
Jóni Krabbe í Kaupmannahöfn að
kunngjöra Kristjáni konungi og
dönsku stjórninni áform íslend-
inga um lýðveldisstofnun.
Tilmæli frá Bandaríkjunum
Sendimenn Dana í Reykjavík
og London gerðu enn sem þeir
gátu til að hindra sambandsslit.
Enn leituðu þeir liðsinnis Breta
sem daufheyrðust nú við erindinu.
Dönunum varð betur ágengt við
Bandaríkjamenn, sem nú voru
komnir í sömu stöðu og Bretar
vora í 1941. Upptök afskipta
Bandaríkjamanna af sambandsla-
gamálinu má rekja til skýrslu sem
bandaríski sendiherrann í Reykja-
vík, Lincoln Mac Veagh, ritaði um
mitt sumar 1942. Margt bendir til
að aðalheimildarmaður hans hafi
verið danski sendiherrann í
Reykjavík og er mikið lagt upp
úr sjónarmiðum Dana.
Tilmælum Bandaríkjastjórnar
til ríkisstjórnar íslands var komið
á framfæri fyrir milligöngu banda-
ríska sendiráðs-
ins í Reykjavík
26. júlí 1942. Þá
var hér staddur
nánasti sam-
starfsmaður Ro-
osevelts forseta,
Harry Hopkins,
og var hann feng-
inn til að koma
tilmælunum á
framfæri við Ólaf
Thors forsætisráðherra. Banda-
ríkjastjórn tók þá afstöðu að mæla
með því að sambandsslitum yrði
frestað meðal annars vegna þess
að hún óttaðist að Þjóðveijar
myndu nota sér þau til áróðurs í
Danmörku.
Ólafur Thors taldi þessi tilmæli
koma sér í erfiða stöðu. Þingnefnd
hafði þegar gengið frá tillögu til
stjórnarskrárbreytingar og sjálfur
hafði hann lýst sig fylgjandi lýð-
Berlínarútvarpið
sagði að Bretar
hefðu neytt íslend-
inga til að slíta sam-
bandinu við Dani
Afstaða Breta
brejdtist eftir að
Bandaríkjamenn
komu og leystu
þá af hólmi