Morgunblaðið - 06.05.1997, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
ÞRIÐJUDAGUR 6. MAÍ1997 35
Talað við „steininn“ eða um
„áhyggjulaust ævikvöld“
„ 'í NÝÚTKOMNU
heimilisriti sjálfstæðis-
manna í Bessastaða-
hreppi, en það heitir
Grásteinn, var birt við-
tal við einn af alþingis-
mönnum flokksins um
málefni aldraðra. Við-
talið bar fyrirsögnina:
„Búum öldruðum
áhyggjulaust ævi-
kvöld.“
Það er árátta stjóm-
málamanna og raunar
ýmissa embættismanna
að tala niður til aldr-
aðra, líkt og fleiri hópa,
sem þjóðfélagið neyðist
til að taka tillit til en
vill helst vita sem minnst af, því
þeir eru fjötur um hagvaxtarfótinn.
Það er samt aldrei talað beinlínis
illa um þetta fólk, því að á ögur-
stundum eru einstaklingarnir í hóp-
unum fullgild atkvæði og sumir
geta jafnvel verið móðgunargjamir
og langræknir.
Nú er það svo að umræddur við-
mælandi við „steininn" er almennt
þekktur fyrir meira en sýndarvor-
kunnsemi við aldraða, en hefur átt
dálítið erfítt uppdráttar í flokki hag-
vaxtar og fijálshyggjupostula, sem
hann þó fyllir. Samt hefur hann
smitast af þeim vorkunnarkennda
vælutóni sem einkennir allt tal um
málefni aldraðra.
Eru aldraðir að biðja um áhyggju-
laust ævikvöld? Enginn sem er með
fullu viti og meðvitund, ungur eða
aldinn, getur verið áhyggjulaus. Að
hafa áhyggjur eru hluti af því að
lifa lífinu. Oftast eru áhyggjur per-
sónubundnar en líkar áhyggjur geta
hijáð vissa hópa i þjóðfélaginu og
á þetta sérlega við um áhyggjur,
sem tengjast afkomu, því að hafa í
sig og á og þak yfir höfuðið. Öll
höfum við svo áhyggjur af sjúkdóm-
um og ýmiskonar ann-
arri vá sem hent getur
okkur á lífsleiðinni allri,
þannig að áhyggjur af
einhveiju tagi hljóta að
fylgja okkur, þar til
eitthvað verður til að
slökkva á meðvitund-
inni. Því er slagorð eins
og „að búa öldruðum
áhyggjulaust ævikvöld"
að sínu leyti álíka
marklaust og „heil-
brigði fyrir alla árið
2000“ og „vímulaust
land árið 2002“ en
þetta hljómar fallega.
Það hefur víst ekki
farið framhjá neinum,
að s.k. eldri borgarar hafa verið
dálítið áhyggjufyllri undanfarið en
venjulega og í stað þess að nöldra,
hver í sínu horni, hafa þeir komið
saman og látið áhyggjur sínar í ljós,
þannig að eftir hefur verið tekið.
Með þessu hafa þeir valdið ókyrrð
í þjóðfélaginu, sem hefur orðið ráða-
mönnum nokkurt áhyggjuefni.
Sumir hinna áhyggjufullu eldri
borgara hafa meira að segja látið í
það skína að hnútar ævibundinna
flokksbanda séu farnir að rakna.
Það er stjómmálamönnunum alvar-
legt áhyggjuefni, því það styttist
óðum í kosningar.
Okkur er sagt að við búum við
efnahagslegan stöðugleika og að
fótaburðurinn á hagvaxtafætinum
sé sífellt að verða tignarlegri en af
einhveijum ástæðum hefur hag-
vöxturinn dregið hagvaxtarlöppina
í málefnum aldraðra og sjúkra. Þar
hefur hallað undan fæti því skv.
skýrslu sjálfs forsætisráðherra vors
á Alþingi fyrir skömmu, þar sem
hann vitnaði í Tryggingastofnun
ríkisins og Þjóðhagsstofnun, hafa
kjör aldraðra rýrnað jafnt og þétt
milli áranna 1990 og 1996 og í við-
Sumir hinna áhyggju-
fullu eldri borgara hafa
meira að segja látið í
það skína, segir Árni
Björnsson, að hnútar
ævibundinna flokks-
banda séu farnir
að rakna.
bót við lækkun á launum almanna-
trygginga (elli- og örorkulífeyri) með
rýrari kaupmætti hefur lyljakostnað-
ur hækkað um 44% og læknisþjón-
usta, sem áður var ókeypis, nemur
nú verulegum fjárhæðum. Á sama
tíma og hagur fýrirtækja vænkast
að mun og almenn laun í landinu
hækka, jafnvel hinna lægst launuðu,
sem varía geta þó talist ofaldir, sitja
aldraðir eftir. Þeim á að skammta
skófimar úr samfélagspottinum.
Meðan þróunin í samfélaginu
heldur sem horfir er það skrítla að
tala um áhyggjulaust ævikvöld,
jafnvel þótt menn tali við „steina“.
Aldraðir borgarar í landinu eru ekki
heldur að biðja stjórnmálamennina
um áhyggjuleysi. Þá færu þeir til
geðlækna. En þeir krefjast réttlæt-
is, sem er fólgið í því að fá að njóta
sama réttar til efnahagslegra gæða
og aðrir þjóðfélagsþegnar. Þannig
vilja þeir eiga nokkra valkosti um
það af hveiju þeir hafa áhyggjur
og þeir vilja helst ekki þurfa að
tala við steina eða steingerða stjórn-
málamenn til að koma þessum sjón-
armiðum sínum á framfæri.
Höfundur er læknir og býr í
Bessastaðahreppi.
Árni
Björnsson
Um stærðfræðikunnáttu,
glöggskyggni og vandvirkni
LESANDI þessara
orða kann að halda að
greinarstúfurinn fjalli
um samræmt próf í
stærðfræði við lok
grunnskóla 1997 en
svo er ekki. Hann fjall-
ar hins vegar um af-
leiðingar þess að halda
ekki vöku í stærðfræði-
kennslu og um al-
menna meðferð tölu-
legra upplýsinga.
Á baksíðu Morgun-
blaðsins birtist hinn 1.
maí frétt undir yfir-
skriftinni Uppsetning
ljósa á Reykjanesbraut.
Mun færri umferðar-
slys. Þar er sagt frá því að verulega
hafi dregið úr slysum á umræddri
braut við uppsetningu ljósa og að
alþingismaður hafi greint frá upp-
lýsingum sem fengnar voru frá
Vegagerðinni. Orðrétt segir síðan í
fregninni:
„Óhöpp urðu alls sjö frá des-
emberbyijun 1996 til marsloka 1997
en á sama tíma árið áður voru þau
fimmtán. Óhöppin urðu 114% færri
núna en í fyrra, 29% færri en árið
þar áður og 200% færri en á tímabil-
inu desember 1994 til marsloka
1995.“
Sá sem leggur fram tölurnar seg-
ir þetta ekki mjög ábyggilegan sam-
anburð þar sem aðeins sé verið að
bera saman fjóra mánuði. Til sanns
vegar má færa að svo sé en annað
og verra er að fínna í þessum upp-
lýsingum sem vekur óneitanlega
talsverðan ugg í bijósti. Hér á ég
við meðferð tölulegra upplýsinga í
fréttinni og einnig hitt að enginn
prófarkalestur skuli
vera á fréttum sem
þessum.
I fyrsta lagi geta
óhöpp ekki orðið 114%
færri en þau voru áður.
Þau gætu orðið 100%
færri og það hefði verið
rétt að segja ef engin
slys hefðu orðið á til-
tekna tímabilinu í vet-
ur. Þaðan af síður getur
fækkun verið 200%!
En hvað veldur því
að svona er skrifað og
að það skuli reyndar
engan veginn vera eins-
dæmi í íslenskum
Ijölmiðlafregnum? í
rannsóknum á stærðfræðinámi er
það þekkt að nemendur velja stund-
um út úr orðadæmum þau töluorð
Óhöpp geta ekki orðið
114% færri, segir Anna
Kristjánsdóttir, en þau
voru áður.
sem þar er að finna og taka síðan
þá reikniaðgerð sem þeir telja likleg-
asta til að fá snotra útkomu. Það
er til dæmis algengt að nemendur
deili frekar lægri tölu í þá hærri en
hærri tölu í þá lægri ef þeir skilja
ekki vel hvað dæmið snýst um.
Vegna þessa þarf að leggja meginá-
herslu á að nemendur á öllum aldri
skilji dæmin sem þeir eru að glíma
við og búi yfir glöggskyggni á tölur
og tölulega framsetningu.
Rétt væri í áðurnefndri fregn að
segja að óhöppin þessa tilteknu fjóra
mánuði veturinn 1995-1996 hafi
verið 114% fleiri en þau reyndust
vera á sama tímabili veturinn 1996-
1997. En þar með eru þau ekki
114% færri síðara tímabilið en hið
fyrra. Hér reynir á að deila stærri
tölunni í þá minni og þar sem verið
er að tala um fækkun þarf að gefa
því gaum að slysum fækkaði um
átta. Til þess að fínna hve miklu
færri þau voru síðara tímabilið er
fundið hveiju 8/15 samsvarar í pró-
sentum. Deilingardæmið 8:15 gefur
lausn sem er u.þ.b. 0,53 eða 53%.
Hvað varðar samanburð við tíma-
bilið veturinn 1994-1995 er öllu
erfiðara að átta sig vegna þess að
þar koma fram misvísandi upplýs-
ingar og er því ekki unnt að segja
hvort það var 29% eða 200% sem
fregnsegjandi vildi koma á fram-
færi. Hafí það verið 200% og sams
konar hugsunarvilla á ferðinni og
hér á undan, hafa slysin 1994-1995
væntanlega verið tuttugu og eitt
(200% fleiri en sjö) og voru því nú
í vetur u.þ.b. 67% færri en þann
vetur vegna þess að 14:21 er u.þ.b.
0,67 eða 67%.
Þessi árangur í fyrirbyggingu
slysa er vissulega ánægjulegur og
til þess var fregninni komið á fram-
færi. En það hlýtur að teljast mjög
mikilvægt að rétt sé með tölulegar
upplýsingar farið allt eins og okkur
þykir sjálfsagt að vanda málfar og
láta ekki sannast á okkur alvarlegan
þekkingarskort á þeim málefnum
sem við fjöllum um.
Höfundur er prðfessor við
Kennaraháskóla Islands.
Anna
Kristjánsdóttir
Skipbrot í heil-
brigðismálum
REYKJAVÍKUR-
BRÉF Morgunblaðs-
ins laugardaginn 26.
apríl er helgað heil-
brigðismálum. Tilefnið
er erindi Ólafs Ólafs-
sonar landlæknis á
þingi BSRB, þar sem
hann gerir úttekt á
stöðu heilbrigðismála
á grundvelli könnunar
sem landlæknisemb-
ættið hefur látið gera.
Niðurstaðan er ekki
glæsileg^ fyrir ríkis-
stjórn íslands. Stór
hluti fólks hefur ekki
efni á að leita sjálf-
sagðrar þjónustu og biðlistar hafa
lengst verulega með skelfílegum
afleiðingum.
Ríkisstjóm íslands hef-
ur margt jákvætt gert
á sínum ferli, segir
Olafur Orn Arnarson,
I heilbrigðismálum hafa
henni hinsvegar verið
mislagðar hendur.
Bæði núverandi ríkisstjóm og
sú síðasta hafa staðið fyrir veru-
legum niðurskurði í heilbrigðis-
þjónustu. Það sama hefur gerst
víða annars staðar á Vesturlönd-
um. Grundvallarmunur er hinsveg-
ar á þeim aðferðum sem beitt hef-
ur verið hér á landi og erlendis.
Hér hefur ríkisstjórnin beitt göml-
um og úreltum aðf^rðum, þ.e. flöt-
um niðurskurði í kerfí fastra fjár-
laga. Verkefni einstakra stofnana
hafa ekki verið endurskoðuð eða
hlutverki þeirra breytt.
Hröð þróun á síðustu árum í
rannsóknum og meðferð hefur
valdið mikilli breytingu á öllum
starfsháttum. Þörf fyrir sjúkrarúm
og legudeildir hefur farið ört
minnkandi og möguleikar eru á
ýmsum ráðum til að draga úr
kostnaði við þjónustuna. Föst fjár-
lög koma í veg fyrir eðlilega þróun
á þessu sviði og nánast alls staðar
í nálægum löndum hafa verið farn-
ar aðrar leiðir til fjármögnunar.
Menn hafa leitað allra leiða til
hagræðingar og eitt af því sem
hefur skilað mjög verulegum ár-
angri er ferliverkastarfsemi, sem
er auðvitað mun ódýrari þjónusta
en sólarhringsvist. Hér á landi er
það hinsvegar að gerast að aðgerð-
ir heilbrigðisráðuneytis í ferli-
verkaverkamálum, sem byggjast á
því að setja þá þjónustu á föst fjár-
lög, munu sennilega leiða til stöðn-
unar í þróun þessara mála hér á
landi.
Hvað er að gerast
annars staðar?
Erlendis hafa verið farnar aðrar
leiðir. Þar hefur fjöldi stofnana
verið lagður niður og aðrar sam-
einaðar. Endurbætur hafa verið
gerðar á fjármögnun og víðast tek-
ið upp það einfalda atriði að fjár-
magnið fylgi sjúklingum og fari
þangað sem þjónustan er veitt.
Kostnaður hefur verið greindur á
hvern sjúkling þannig að auðvelt
er að finna það form þjónustunnar
sem skilar mestri hagkvæmni og
kemur í veg fyrir sóun. Sjálfstæði
stofnana hefur verið aukið en þær
jafnframt gerðar ábyrgari fyrir
sínum rekstri. Sjúkrahús hafa get-
að nýtt sér öra þróun í lækningum
á þann veg að þjóna sjúklingum í
vaxandi mæli á dagdeildum í stað
sólahringsdeilda og spara þannig
mikið fé. Þau hafa
einnig getað nýtt sér
nýjustu tækni bæði í
almennum rekstri og
beinni þjónustu við
sjúklinga. Það er mik-
ill misskilningur hjá
Mbl. þegar það heldur
að ný tækni og ný lyf
valdi ávallt aukningu
kostnaðar í heilbrigð-
iskerfínu. Þvert á móti
hefur það sýnt sig að
slíkt sparar og eykur
hagkvæmni þegar til
lengdar lætur. Tækni-
búnaður er einmitt
forsenda þess að
mögulegt er veita fullnægjandi
þjónustu á mun ódýrari hátt en
áður.
Leiðir Mbl.
Mbl. sér aðeins tvær leiðir til
þess að leysa vanda heilbrigðis-
kerfisins. Önnur er sú að veita mun
meiri fjármagni af skatttekjum til
reksturs þess. Ég er sammála
Mbl. í því að sú leið er illa fær og
reyndar ekki nauðsynleg. Hin leið-
in sem Mbl. telur færa er að taka
upp þá tilraun sem gerð hefur ver-
ið á Nýja-Sjálandi, þ.e. að sjúkling-
ar eigi þess kost að greiða þjón-
ustuna fullu verði og komast þann-
ig hjá bið. Viðbrögð við þessari
hugmynd hafa hingað til verið slík
að það er eiginlega óskiljanlegt,
að Mbl. skuli detta í hug að um
hana kunni að nást einhver sátt í
þjóðfélaginu í dag og að hún sé
því raunhæf leið til lausnar á vand-
anum.
Mbl. virðist því á þeirri skoðun
að eina leiðin sé að fá nýtt fjár-
magn inn í reksturinn á óbreyttum
forsendum. Þetta er rangt.
Hvað er
til ráða?
Hver er þá leiðin sem við eigum
að fara ? Við eigum auðvitað að
líta til þeirra þjóða sem eru næst
okkur og skoða hvað þær eru að
gera eins og að ofan er getið. Það
þarf að draga úr hlutverki ríkisins
í beinum rekstri. Ríkið á að kaupa
þjónustu af þeim sem reka heil-
brigðisstofnanir og tryggja gæði
þeirrar þjónustu sem veitt er. Þeir
sem sjá um reksturinn geta verið
opinberir aðilar, félagasamtök,
sjálfseignarstofnanir og einkaaðil-
ar. Það verður að greina allan
kostnað á hvern sjúkling og fjár-
magnið verður að fylgja sjúklingn-
um. Það verður að gera kerfinu
mögulegt að nýta sér ódýrustu
leiðirnar til þess að veita þjónustu
en ekki leggja stein í götu þeirra
eins og nú er verið að gera. Það
verður að hætta að refsa sjúkling-
um fyrir að njóta þjónustu dag-
og göngudeilda eins og nú er gert
með mismunandi greiðslum. Sjúkl-
ingar í sólarhringsþjónustu greiða
ekki neitt. Það þarf að dreifa valdi
í stað þeirrar miðstýringar sem nú
er við lýði. Sveitarfélögin eiga að
taka yfír rekstur heilsugæslu.
Þessar hugmyndir eru ekki nein
bylting. Hér er um að ræða leiðir
sem farnar hafa verið annars stað-
ar í mörg ár. Bretar hafa góða
reynslu af umbótum í sínu kerfí
og Verkamannaflokkurinn hefur
lýst því yfir að ekki verði hróflað
við þeim komist hann til valda.
Ríkisstjórn íslands hefur margt
jákvætt gert á sínum ferli. í heil-
brigðismálum hafa henni hinsveg-
ar verið mislagðar hendur. Fram-
tíðin getur oltið á því hvernig til
tekst með að ná þjóðarsátt um
þennan viðkvæma málaflokk.
Höfundur er læknir og
framkvæmdastjóri við Sjúkrahús
Reykjavíkur.
Ólafur Örn
Arnarson