Morgunblaðið - 09.05.1999, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 9. MAÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
„Morðingi
eða heigull“
Stöðugt berast fregnir af ungum Serbum er reyna
að koma sér undan því að gegna herskyldu.
Hrund Gunnsteinsdóttir segir hlutskipti þeirra
Serba, sem ekki vilja gegna herþjónustu
af samviskuástæðum, mjög erfítt.
Reuters
MEÐAL júgóslavneskra hermanna eru þeir sem ekki vilja beijast í stríði af samvisku-
ástæðum. Réttur þeirra til slíks hefur verið virtur að vettugi af serbneskum stjórnvöldum
og berast nú fregnir af auknu liðhlaupi úr júgóslavneska hernum.
ROBIN Cook, utanríkisráðherra
Bretlands, sagði fyrir skömmu að
„nokkur hundruð hermenn gerðust
nú liðhlaupar í viku hverri“ úr herj-
um Slobodan Milosevic, forseta Júgóslavíu.
Hann sagði herinn og lögreglusveitir vera að
ráða sérstakan hóp manna til að þvinga karl-
menn til að berjast í hernum. Cook, ásamt
fleiri fulltrúum Atlantshafsbandalagsins, seg-
ir að af þessu sé ljóst að stríðsandinn meðal
serbneskra hermanna sé nú farinn að slakna
verulega sem hafí töluverð áhrif á hemaðar-
getu Milosevic.
Wesley Clark, yfirmaður herafla Atlants-
hafsbandalagsins í Evrópu, sagði sem dæmi
að um 45.000 manns hefðu flúið frá Júgóslavíu
til Bosníu sl. misseri og „meðal þeirra væru
óvenju margir á herskyldualdri."
Þeir karlmenn sem ekki vilja berjast með
júgóslavneska hernum eru ýmist á flótta í eig-
in landi, erlendis, gegna nauðugir herskyldu,
eru í fangelsi eða hafa verið líflátnir. Réttur
þeirra til að neita að gegna herþjónustu af
samviskuástæðum heyrir til grundvallar-
mannréttinda sem skráð eru í alþjóðlegum
sáttmálum sem Júgóslavía hefur samþykkt.
Sá réttur reynist hins vegar yfirleitt lítið
meira en orð á blaði í Júgóslavíu er til kast-
anna kemur.
I augum serbneskra stjórnvalda á Serbía
ekki í stríði, hvorki nú né í Júgóslavíustríðinu
frá 1991-1995. Öllu heldur er verið að ráðast á
serbnesku þjóðina, stolt hennar og sögulegan
rétt til annarra landa og því er hún aðeins að
verja það sem er hennar. Af þessum sökum
hefur herkvaðning ekki átt sér stað formlega
í Serbíu frá því að Júgóslavíustríðið hófst.
Hins vegar er „opinberlega" verið að efla Jú-
góslavneska herinn (VJ) og Alþýðuher Jú-
góslavíu (JNA), til að sporna gegn þeirri
„hættu“ sem steðjar að þjóðinni. Þessi efling
hefur átt sér stað með ýmsum hætti.
Herkvaðning fór til að mynda fram í Jú-
góslavíustríðinu þannig að ráðist var inná
heimili karlmanna á herskyldualdri um miðj-
ar nætur eða inná kaffíhús þar sem þeir voru
staddir og þeir nauðugir látnir berjast í stríð-
inu í Króatíu og Bosníu. Einnig voru dæmi
þess að boðað var á „heræfingar“ sem svo
reyndust vera bardagar sem hermennirnir
höfðu jafnvel ekki fyrri vitneskju um að verið
væri að heyja.
Þriðja leiðin sem serbnesk yfirvöld fóru til
að fjölga í hernum og „efla“ hann, sem vert er
að nefna, er löggjöf sem tók giidi í nóvember
1995. Sú löggjöf kveður á um að sá sem yfir-
gefur land sitt til að forðast
herkvaðningu missir allan rétt til
að snúa aftur.
Með þessum aðgerðum stjóm-
valda vom þeir sem neituðu að
beijast í stríðinu eftirlýstir í land-
inu, úthrópaðir af þjóðernissinnum og áttu
margir hverjir í ekkert hús að venda.
Serbnesk yfirvöld viðurkenndu ekki þann
fjölda sem gerðist liðhlaupar í Júgóslavíu-
stríðinu, „enda átti landið ekki í stríði." Þar
fyrir utan töldu þau að slíkt myndi draga úr
baráttuvilja Serba til að verja land sitt, sem
skýtur þó skökku við, þar sem aldrei var
barist í Serbíu sjálfri.
Helstu áhugamál að syngja
þjóðlög og möndla vopn
Til að efla stríðsanda meðal íbúa Serbíu
skömmu áður en loftárásir Atiantshafsbanda-
lagsins hófust, skipulögðu stjórnarflokkarnir
mótmælagöngur þar sem eftirfarandi setn-
ingar vora í sífellu endurteknar.
„Við erum einungis að verja okkur, við
munum ekki gefa Kosovo eftir, hvað sem það
kostar.“
Tveimur dögum áður en loftárásirnar
hófust 24. mars sl. barst bréf á Netinu frá
Stösu Zajovic, sem er einn af stofnendum
mannréttindahópsins Women in Black í Ser-
bíu. Women in Black samanstendur af konum
og körlum sem frá árinu 1991 hafa haft í
frammi friðsamlegt andóf gegn stríðinu í Jú-
góslavíu og nú í Kosovo, Slobodan Milosevic,
forseta Júgóslavíu og ríldsstjórn hans, þjóð-
ernisáróðri og réttindum þeirra sem ekki vilja
berjast með hernum.
Ástandinu lýsti hún svona:
„Ef marka má myndefni ríkisrekinna sjón-
varpsstöðva í Serbíu mætti ætla að helstu
áhugamál og umhugsunarefni ungs fólks, sér-
staklega karlmanna, væri að syngja þjóðlög
og fara með vopn. í yfirtaks fóðurlandsáróðri
eru ungir karlmenn látnir líta út eins og þeir
séu hamingjusamastir er þeir eru að undirbúa
allsherjarstríð."
Stasa sagði hlutverk ríkisrekinna fjölmiðla
í þjóðemis- og stríðsáróðri ráðamanna hafa
verið gífurlega áberandi, þar sem áréttuð
hefði verið „virðing Serba og heilagra landa
þeirra."
Stasa segir íbúa Belgrad ekki hafa gert sér
nægilega grein fyrir því hvað væri i uppsigl-
ingu í byrjun mars og var herkvaðning því
sjaldan nefnd á nafn.
„Hins vegar fór aukinn ótti að hreiðra um
sig í febrúar meðal fólks sem býr í suðurhluta
Serbíu, skammt frá Kospvo, í bæjum eins og
Leskovac og Prokuplje. Ótti þess var á rökum
reistur þvi herkvaðning í júgóslavneska her-
inn (VJ) var þá þegar hafin og í lok febrúar
biðu sömu örlög íbúa Cacak og Kraljevo,“
sagði Stasa.
Ungir drengir numdir á brott
Eins og svo oft áður kemur herkvaðningin
harðast niður á íbúum í dreifbýli í Júgóslavíu.
Strax í febrúar voru margir drengir úti á
landsbyggðinni famir í felur.
Tveir ungir Serbar frá suðurhluta landsins,
sem ekki vildu láta nafns síns getið, sögðu að-
gerðir stjómvalda hafa farið harðnandi í byrj-
un mars; „Núna er lögreglan meira að segja
farin að stöðva drengi eins og okkur; þeir eru
stöðvaðir á bílum sínum, beðnir um skilríki og
svo keyrðir á brott.“
Einmitt vegna þess að yfirvöld í Serbíu
segja landið ekki eiga í stríði, era engar opin-
berar tölur birtar um liðhlaupa eða þá sem
neita að berjast með hernum. Hins vegar hafa
tölur um fjölda hermanna í herjum verið
nefndar af ráðamönnum í Serbíu og efast
margir um sannleiksgildi þeirra og segja þær
of háar.
Af þeim litla fréttaflutningi sem eftir er frá
óháðum fjölmiðlum bárast þó fregnir
skömmu áður en loftárásirnar hófust, af
herkvaðningunni á landsbyggðinni.
Smábændur sem búa í nágrenni
Leskovac sögðu í samtali við
serbneska dagblaðið Danas í mars:
„Við eigum í stríði á ökrum okk-
ar, ég er að bugast undan vinnu og
þeir era að kalla í herinn!“
„Þú elur upp barn og sérð íyrir því í tutt-
ugu ár og svo er ætlast til þess að þú sendir
það á vígvöllinn til þess eins að það deyi eins
og skepna."
Svo virðist sem viðbrögð við herkvaðningu
hafi ekki verið í samræmi við væntingar yfir-
valda, a.m.k. ef ummæli ráðamanna eru skoð-
uð. Nebojsa Pavkovic, herforingi í „þriðja
hernum", eða hersveitum í Pristina, héraðs-
höfuðborg Kosovo, sagði í byrjun mars sl.;
„Við verðum að eiga við svikara í okkar
röðum sem hafa haldið því fram að við getum
ekki boðið heiminum byrginn, þrátt fyrir að
eining meðal Serba hafi náðst. Baráttan fyrir
Kosovo á sér engin takmörk, þetta er okkar
stærsta verkefni og við munum ljúka því þótt
það kosti okkur lífið.“
Látið ráðamenn berjast
en ekki okkur
Misræmis gætir í heimildum um andspyrnu
við herkvaðningu, annars vegar í vitnisburði
Serba og hins vegar í ýmsum skoðanakönnun-
um sem gerðar voru um miðjan mars. I einni
könnuninni kom í ljós að 70% aðspurðra svör-
uðu því játandi að þeir eða einhver í fjöl-
skyldu þeirra væra tilbúnir að berjast í
Kosovo.
Hins vegar gefa ummæli foreldra þeirra
sem kallaðir vora í herinn á svipuðum tíma
annað til kynna. Þeir sögðu fáa hafa hlýtt
herkvaðningunni sem gerði að verkum að VJ
skorti hermenn. Sú staðreynd að frestur var
gefinn til að skrá sig í herinn fram í lok mars,
virðist renna stoðum undir þessar staðhæf-
ingar.
I útvarpsþætti óháðu útvarpsstöðvarinnar
B92 í Belgrad í mars sögðu hlustendur frá því
að „hermenn væra að taka karlmenn nauðuga
á brott, þeir ná í þá um miðjar nætur vegna
þess að það er engin svörun við herkvaðning-
unni.“
Og annar hlustandi sagði: „Ungt fólk kærir
sig ekki um að fara í stríð. Hvað
með syni Milosevic og Milutinovic
(forseta Serbíu)? Sonur
Milutinovics er í Lundúnum. Synir
þeirra ættu líka að gegna her-
skyldu. Hvers vegna láta ráðamenn
ekki þá sem mæta í kröfugöngur, sem þeir
skipuleggja sjálfir, fara í stríð og láta okkur
hin í friði?“
I Leskovac gætti álíka viðhorfa en þar mót-
mæltu um 100 liðsmenn herkvaðningunni 17.
mars sl. „Látið þá sem vilja senda okkur í
stríð fara sjálfa, við munum ekki berjast.“
Ég elska Milosevic
A vegum stjórnvalda í Belgrad hafa mót-
mæli verið skipulögð á götum úti, frá því að
stríðið hófst í Júgóslavíu, til stuðnings mál-
stað ráðamanna. Undir „málstað ráðamanna"
fellur aukin feðraveldishyggja sem felur m.a.
í sér að hlutverk kvenna í stríði sé að hvetja
alla karlkyns meðlimi í fjölskyldum til að
berjast.
Hópur kvenna sem kalla sig Bandalag
kvenna í Júgóslavíu, hefur unnið ötullega að
því að styðja málstað ráðamanna. I því sam-
bandi hafa þær hvatt til þess að þeir, sem
ekki vilja berjast í hernum, hljóti þunga refs-
ingu fyrir.
Þessar konur era oft kallaðar „pelsklæddu
konurnar", en það nafn bera þær með rentu
þar sem þær eru ætíð klæddar pelsum er þær
halda út á götur Belgrad og leggja málstað
ráðamanna, ekki síst Milosevic, lið.
Hópurinn kom fyrst saman er Júgóslavíu-
stríðið hófst árið 1991 og eftir nokkurra ára
hvíld sameinuðust konurnar á ný þann 17.
mars sl. í sömu erindagjörðum og áður; að
efla stríðsanda meðal serbneskra karlmanna
þar sem hann virtist skorta.
Eins og fyrr hófu þær Milosevic á stall og
viðhöfðu ummæli á borð við: „Slobodan Milos-
evic er mér sem sonur, hann er mér
allt ... Látum hann vera forseta svo lengi
sem hann lifir. Ég elska hann, jafnvel þótt ég
fái lág eftirlaun.“
Ennfremur sögðust þær reiðubúnar að
„verja Kosovo með sonum sínum, eiginmönn-
um og bræðrum." Hins vegar þykir gagn-
rýnendum þeirra líklegt að er til
kastanna kemur fylki þær sér und-
ir sama hatt og margir aðrir og feli
eiginmenn sína og syni fyrir yfir-
völdum sem krefjast þjónustu
þeirra í Kosovo.
Viðhorf sem þessi gera þeim karlmönnum
sem ekki vilja berjast erfitt um vik. Þrátt fyr-
ir að réttur þeirra til að neita að berjast í
stríði standi skýram stöfum í alþjóðlegum
sáttmálum verður sá réttur lítils virði er slík
viðhorf ríkja meðal ráðamanna og stórs hluta
almennings. Sagan af Miroslav Milenkovic
endurspeglar þessa erfiðu stöðu.
Milenkovic var serbneskur liðsmaður, gift-
ur, tveggja barna faðir sem framdi sjálfsmorð
árið 1991 þar sem hann stóð á milli tveggja
hópa liðsmanna. Annar hópurinn neitaði að
berjast og lagði niður vopn sín en hinn vildi
berjast. Miroslav átti ættingja og vini í báðum
hópum og eftir að hafa gengið á milli hópanna
nokkrum sinnum reyndist valið honum of
þungbært.
Dauði Milenkovic er táknrænn fyrir þá erf-
iðu stöðu sem margir karlmenn eru í er til
stríðs kemur; að velja á milli þess að vera
„morðingi eða heigull." Ef þeir berjast þrátt
fyrir að það stríði gegn samvisku þeirra sjá
þeir sjálfa sig sem morðingja, en ef ekki, líta
yfirvöld og fjöldi fólks á þá sem heigla.
Heimildir: B.a.b.e., Women in Black, Glas, Monitor, NIN,
B92, Danas, The Daily Telegraph.
„Karlar teknir
nauðugir
á brott“
„Látið þá sem
vilja stríð
fara sjálfa“