Morgunblaðið - 11.05.1999, Blaðsíða 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 11. MAÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Bandaríska leikritaskáldið David Mamet færir út kvíarnar
Kemur aðdáendum
sínum í opna skjöldu
San Fransisco. Reuters.
BANDARÍSKA leikritaskáldið
David Mamet hefur komið aðdá-
endum sínum í opna skjöldu með
sínu nýjasta verkefni. Það vekur
nefnilega athygli að í nýrri mynd
eftir Mamet, „The Winslow Boy“,
er ekki að finna nein blótsyrði, eða
annað það sem svo gjarnan hefur
sett mark sitt á verk Mamets.
Reyndar gerist þetta nýjasta verk
Mamets, sem gjarnan er talinn
meðal fremstu núlifandi leikrita-
skálda í Bandaríkjunum, og hefur
í seinni tíð snúið sér að kvik-
myndagerð, í Englandi í upphafí
þessarar aldar en alls ekki meðal
spilltra lögreglumanna eða
ómerkilegra smábófa í New York
nútímans.
„The Winslow Boy“ þykir minna
nokkuð á verk þeirra Ismails
Merchants og James Ivory, en þeir
hafa gert kvikmyndir eins og
„Howard’s End“ og „Remains of
the day“, sem er harla ólíkt Pulitz-
er-verðlaunaleikriti Mamets
„Glengarry Glen Ross“ eða kvik-
myndinni „Homicide“, frá árinu
1991, sem gerð var eftir leikriti
Mamets.
„En ég hef alltaf dáð verk þeirra
höfunda sem voru uppi á tíma Ját-
varðar eða Viktoríu Bretlands-
drottningar,“ segir Mamet í nýlega
viðtali.
Þótt Mamet sé þekktur fyrir
leikrit sín hefur hann hins vegar
ætíð einnig tengst kvikmyndamiðl-
inum og „The Winslow Boy“ er
önnur myndin sem hann bæði
skrifar handrit að og leikstýrir.
Hann gerði síðast „The Spanish
Prisoner" og aukinheldur hefur
hann skrifað fjöldamörg kvik-
myndahandrit, og af nýlegum kvik-
myndum, sem gerðar hafa verið
eftir handriti Mamets, má t.d.
nefna „Wag the Dog“, sem vakti
mikla athygli í fyrravetur.
Byggð á sönnum
atburðum
Mamet byggir kvikmyndahand-
rit sitt að „The Winslow Boy“ á
leikriti sem Bretinn Terence
Rattigan skrifaði árið 1946 um
sannsögulega atburði sem áttu sér
stað á árunum 1908-1910. Þrettán
ára gamall piltur, George Archer-
Shee, er söguhetja verksins en á
meðan hann var við nám í sjóliða-
skólanum á Wight-eyju var hann
sakaður um að hafa stolið fimm
shillinga póstávísun frá skólafélaga
sínum. Þrátt fyrir að pilturinn
héldi statt og stöðugt fram sakleysi
sínu var hann rekinn úr skólanum
án þess að reynt væri að komast að
hinu sanna í málinu.
Faðii- piltsins trúði hins vegar á
sakleysi sonar síns og eftir nokkra
þrautagöngu réð hann lögmanninn
Edward Carson til að fara með mál
á hendur skólanum, en Carson
þessi var þekktur fyrir að hafa rek-
ið víðfrægt mál á hendur skáldinu
Oscar Wilde rétt fyrir aldamótin.
Jafnframt varð Carson seinna
fyrsti leiðtogi sambandssinna á
Norður-írlandi.
Myndin fjallar um baráttu fjöl-
skyldu Ai’chers-Shees fyrir rétt-
læti og eins og Mamets er von og
vísa byggist hún upp á samtölum
og samskiptum, en það þykir einn
helsti styrkur Mamets hversu
raunveruleg öll samtöl virðast, sem
hann skrifar.
Nýtt leikrit einnig
væntanlegt
Nýtt leikrit efth- David Mamet
er einnig væntanlegt á fjalirnar, en
leikritið „Boston Marriage“ gerist
um aldamótin síðustu, eins og „The
Winslow Boy“. Fjallar leikritið um
ástarþríhyrning þriggja kvenna en
á þessum tíma var einmitt talað um
„Boston-hjónaband" þegar rætt
var um lesbísk ástarsambönd. Ma-
met er jafnframt að skrifa handrit
að kvikmynd eftir skáldsögu Ro-
berts Louis Stevensons, „Dr.
Jekyll and Mr. Hyde“.
Þessi nýjustu verkefni Mamets
þykja benda til að skáldið sé að
breyta nokkuð til, hann er hættur
að skrifa leikrit um nútímaatburði
og virðist hafa fengið aukinn áhuga
á fortíðinni. Eiginkona Mamets,
breska leikkonan Rebecca Pidge-
on, sem lék í síðustu kvikmynd Ma-
mets „The Spanish Prisoner“, seg-
ir hins vegar að þetta komi sér
ekkert á óvart. „David er að mörgu
leyti svona séntilmaður upp á
gamla mátann."
DRENGJAKÓR Laugameskirkju og stjórnandinn Friðrik S. Kristinsson.
Vortónleikar Drengja-
kórs Laugarneskirkju
DRENGJAKÓR Laugarnes-
kirkju, ásamt Deild eldri félaga,
halda sína árlegu vortónleika í
Laugarneskirkju á morgun, mið-
vikudag, kl. 20:30. Undirleikari
er Peter Máté. Einsöngvarar eru
Björk Jónsdóttir og Jóhann Ari
Lárusson. Gítarleikari er Davíð
Gunnarsson.
Drengjakór Laugarneskirkju
er eini starfandi drengjakórinn á
landinu. Hann er nú að ljúka sínu
níunda starfsári. I vetur hefur
verið blómlegt starf hjá kórnum
undir stjórn Friðriks S. Kristins-
sonar. Drengjakórinn gaf út sinn
annan geisladisk, Hvað vitið þið
fegra, fyrir síðustu jól.
Vefsíða drengjakórsins er
http://rvik.ismennt.is/- dkl.
BÆKUR
Sagnfræöi
ÞINGROFIÐ
14. apríl 1931 eftir Harald Matthías-
son. 135 bls. Skrifstofa Alþingis -
Sögufélag. Prentun: Steinddrsprent-
Gutenberg ehf. Reykjavfk, 1999.
ÁRIÐ 1931 - fyrir sextíu og átta
árum - var Haraldur Matthíasson
þingskrifari, kornungur maðurinn.
Hann hlaut því að heyra og sjá það
sem fram fór í sölum Alþingis þing-
rofsdaginn fræga, 14. apríl. Raunar
er hann nú einn á lífí þeirra sem
staddir voru þar og þá. Hann styðst
því að nokkru við eigið minni í frá-
sögn sinni af viðburði þessum sem
kalla má einstæðan í þingsögunni.
En þarna gerðust með skjótum
. hætti óvæntir atburðir sem fáa hafði
órað fyrir. Alls áttu þá 42 menn sæti
á Alþingi. Alþýðuflokkurinn taldi
fimm þingmenn, Framsóknaiflokk-
urinn nítján, Sjálfstæðisflokkurinn
sautján og einn var utan flokka.
Minnihlutastjórn Framsóknar-
flokksins hafði verið við völd frá
kosningunum 1927. Allt til þessa
hafði hún notið hlutleysis jafnaðar-
manna og Gunnars frá Selalæk sem
var utanflokka. Nú var lokið hlut-
leysi jafnaðarmanna. Þeir báru því
við að stjómin hefði lagt alla áherslu
á málefni bændastéttarinnar en
hvergi sinnt málstað verkamanna.
Sjálfstæðismenn og Alþýðuflokks-
menn ætluðu því að lýsa vantrausti á
ríkisstjómina sem - þingstyrk flokk-
anna samkvæmt - hlaut að ná fram
að ganga. Átti vantraustið að koma
til umræðu þennan minnisstæða dag.
Útvarpa skyldi umræðum - í fyrsta
skipti! Jón Þorláksson kom með
skrifaða ræðu sína. En hún varð
aldrei fiutt. Tryggvi
Þórhallsson forsætisráð-
herra kvaddi sér hljóðs
strax í upphafi þingfund-
ar, flutti stuttan inngang
sem sumir viðstaddra
skildu svo að hann ætl-
aði að verða fyrri til og
segja af sér! En sú varð
ekki raunin. Þvert á
móti og allsendis óvænt
endaði hann mál sitt
með því að lesa upp kon-
ungsúrskurð um þing-
rof! Kosningar skyldu
fara fram 12. júní. Um-
boði þingmanna var lok-
ið. Þeir voru ekki lengur
þingmenn og gátu því
ekki tjáð sig sem slíkir.
Viðbrögðin urðu harkaleg. Þingmenn
stjómarandstöðunnar brugðust
ókvæða við. Uppþot og hávaði varð í
þingsölum meiri en dæmi munu tO
fyrr og síðar. Næstu daga var boðað
til almennra funda víðsvegar um bæ-
inn. Höfundur líkir atburðunum við
skriðuhlaup sem hann horfði á síðar.
Skriðan »féll með feikna hraða og óg-
urlegum hávaða niður hlíðina, stefndi
á mannabyggð en hlaut þó að
stöðvast að lokum«.
Þingrofið og viðbrögðin hörðu
snertu flokkshagsmuni til skamms
tíma litið en þjóðarhag til lengri tíma
litið. Pólitíkin var borin uppi af
stéttahagsmunum. Og stéttabarátt-
an fór harðnandi þessi
árin. Sjálfstæðisflokk-
urinn, sem var aðeins
tveggja ára á þessu
vori, sótti að vísu fylgi
sitt til allra stétta, en
mest til Reykvíkinga.
íbúatala höfuðstaðar-
ins var komin upp í
þrjátíu þúsund og
stefndi hratt í að verða
þriðjungur þjóðarinn-
ar. Pólitísk áhrif
Reykjavíkur voru þó
hverfandi. Sjálfstæðis-
flokkurinn hafði reynd-
ar langflest atkvæði á
bak við sig á landsvísu.
Formaðurinn, Jón Þor-
láksson, var maður
gætinn og skarpgreindur. Haraldur
Matthíasson segir að hann hafi virst
tala hægt en eigi að síður reynt á
þolrif skrifaranna. Því Jón gerði
aldrei hlé á máli sínu. Ennfremur
kemur Ólafur Thors þarna mikið við
sögu enda þá þegar orðinn einn af
áhrifamönnum flokksins. Alþýðu-
flokkurinn, sem sótti fylgi sitt mest-
megnis til verkamanna og annarra
launþega, átti lítið sem ekkert fylgi í
sveitum. Jafnaðarmenn vildu
hnekkja bændaveldinu sem þeir köll-
uðu svo. Nú höfðu þeir sammælst við
sjálfstæðismenn að breyta kjör-
dæmaskipuninni. Og það óttuðust
framsóknarmenn reyndar meira en
nokkurt vantraust því þar með yrði
forystuhlutverki þeirra stórlega ógn-
að. Meðal jafnaðarmanna hafði Héð-
inn Valdimarsson sig langmest í
frammi.
Framsóknarflokkurinn mátti heita
hreinræktaður bændaflokkur. Hefð-
inni samkvæmt var enn htið á sveit-
ina sem undirstöðu þjóðlífsins. Áhiif
bændastéttarinnai’ með vaxandi sam-
vinnuhreyfingu á bak við sig voru því
afar sterk. Flokkurinn átti jafnan htlu
fylgi að fagna í Reykjavík. Ráðherr-
arnir stóðu því fáliðaðir og næsta ber-
skjaldaðir andspænis mannfjöldanum
í höfuðstaðnum. Má geta nærri að
það hafi reynt meira en litið á þrek
þeirra og skapstyrk að standa af sér
mótmælin. Stjói’nmálin voru sterkur
þáttur í daglega lífinu, trúnaður og
samkennd innan flokkanna afdráttar-
laus. Og hugsjónahitinn gat tekið á
sig mynd trúarofstækis þegar verst
lét.
Þau pólitísku skriðuföll, sem
þringrofið hratt af stað, orsökuðust
af hvoru tveggja, breytingum þeim
sem voru að verða á íslensku þjóðfé-
lagi og svo af aðsteðjandi veðra-
brigðum í heimspólitíkinni, þeim sem
átta árum síðar leiddu til heimsstyij-
aldarinnar síðari.
Höfundur byggir á samtímaheim-
ildum, blöðunum fyrst og fremst, en
leggur ekki mat á deilumálin né af-
leiðingar þeirra. Þó er auðsætt að
eftirmálin urðu bæði langvinn og víð-
tæk. Tryggvi Þórhallsson yfirgaf
Framsóknai’flokkinn og féll í kosn-
ingum þrem árum síðar. Jónas Jóns-
son, umdeildasti maðurinn í stjórn-
inni, hvarf úr ráðherrastóli ári síðar
og gegndi ekki framar ráðherra-
stöðu. Héðinn Valdimarsson gekk
síðar á áratugnum til fylgis við
kommúnista sem þágu liðstyrk hans
en stjökuðu honum samstundis út af
borðinu.
Jónas var eftir sem áður áhrifa-
mestur framsóknannanna - utan
þings! Formaður varð hann 1934;
Það ár voru og Alþingiskosningar. I
ríkisstjórn framsóknarmanna og
jafnaðarmanna, sem mynduð var að
þeim loknum, »stjórn hinna vinnandi
stétta«, hefði hann því - venju sam-
kvæmt - átt að verða forsætisráð-
herra. En það gat ekki orðið. Honum
var haldið utan stjórnar, meðal ann-
ars fyrir áhrif Héðins Valdimarsson-
ar. Hermann og Eysteinn, nýir
menn á þingi, hófust til forystu í
þingflokknum. Og af sjálfu leiddi að
Héðinn mátti ekki heldur verða ráð-
herra. Þingrofið 1931 varpaði þannig
skugga á landsmálin áratuginn á
enda. Og raunar lengur eða allt til
vors 1944 þegar Jónas var felldur frá
formennsku en Hermann kom sér
fyrir í sæti hans.
Auðvitað má deila um hverjar hafi
orðið beinar eða óbeinai- afleiðingar
þingrofsins. Höfundur sparar sér
þvílíkar vangaveltur; rekur aðeins
staðreyndir málsins en lætur lesand-
anum eftir að draga sínar ályktanir.
En eitt er víst: Sá sem horfir fram-
hjá þingrofinu 1931 mun seint átta
sig á mönnum og málefnum ís-
lenskra stjórnmála á þessum mestu
umbrotatímum aldarinnar, árum
kreppu og heimsstyrjaldar.
Erlendur Jónsson
Orsakir og afleið-
ingar þingrofs
Haraldur
Matthíasson
SUMARBÚÐIR SKÁTA ÚLFLIÓTSVATINI f
VIKU ÚTILÍFS- OG ÆVINTÝRANÁMSKEIÐ
ðLmSSS Innritun er hafin fyrir 6-16 ára í Skátahúsinu Snorrabraut 60 í síma 562 1390