Morgunblaðið - 15.07.2000, Blaðsíða 28

28 LAUGARDAGUR 15. JÚLÍ 2000
VIKU
IM
MORGUNBLAÐIÐ
A slóðum Ferðafélags Islands
Lifandi
saga við
óbyggða-
mörkin
Fjallsafn Gnúpverja að koma niður Gaukshöfða.
Hverjir eiga fjöllin og til hvers vilja menn
eiga þau? Björg Eva Erlendsdóttir veltir
meðal annars þessari spurningu fyrir sér í
þessari grein, sem fjallar um þjóðlendu-
göngur í Gnúpverjahreppi.

Hverjir eiga
fjöllin og til
hvers vilja menn
eiga þau?
Hvemig hefur
hálendið verið
nýtt og hvemig
verður það notað í framtíðinni?
Hverfur sauðféð úr landslaginu?
Hverfa bændumir líka og sagan með
þeim? Ef til vill ekki, en er ekki viss-
ast að slást í för með þeim um hálend-
isbrúnina, þar sem ímynduð þjóð-
lendumörk liggja, meðan sagan og
örnefnin em ekki enn gleymd?
Þjóðlendugangan er tilraun til að
halda lífí í sögu landsins þar sem
byggðir og öræfi mætast. Þetta er
saga fjallabænda sem hafa búið og
búa enn við mörk hálendisins. Sagan
er því ennþá lifandi og örnefnin notuð
af þeim sem þurfa að fara um landið.
Gangan hefst í Gnúpverjahreppi nú í
sumar, en það er von þeirra sem að
henni standa að fleiri taki upp þráð-
inn og að göngumenn og náttúmn-
nendur eigi þess kost á næstu áram
að ganga um hálendismörkin um-
hverfis Island og kynnast lífinu þar í
fortíð og nútíð.
Tólfta til sextánda ágúst verður
gengið um hálendisbrúnina í Gnúp-
verjahreppi á vegum heimamanna í
hreppnum og Ferðafélags Islands.
Fyrst um Þjórsárdal, tveggja daga
ferð, og þá um Flóamannaafrétt og
heimahaga efstu bæja í hreppnum,
Þjóðlendu-
göngur í
Gnúpverja-
hreppi
I. Þjórsárdalur
1. Reykjavík - Búrfell - Búr-
fellsskógur - Hjálp - Hólaskóg-
ur.
2. Hólaskógur - Háifoss -
Stöng - Gjá - Hekla - Reykja-
vík.
II. Þjórsárdalur -
Stóra Laxá
1. Reykjavík - Kiettur -
Skriðufellsskógur - Ásólfsstað-
ir.
2. Asólfsstaðir - Sneplafoss -
Hestfjallahnúkur - Snasir -
Hamarsheiði/Fossnes.
3. Fossnes/Hamarsheiði -
Brúnir - Skáldabúðir - Stóra
Laxá.
þriggja daga ferð. Sú gönguleið er
flestum ókunn, jafnvel heimamönn-
um sjálfum, því þama hefur helst
tíðkast að fara ríðandi en lítið verið
um göngufólk. Fyrri leiðin um Þjórs-
árdal er aftur á móti mörgum göng-
ugarpnum að góðu kunn, því Þjórsár-
dalur er einn af eldri
ferðamannastöðum landsins. Hægt
er að slá ferðunum saman og ganga
alla leiðina í einni fimm daga ferð.
Skessur og hrakfarir
í Búrfellskógi
Búrfell í Þjórsárdal er tæplega 700
metra hátt, höfðamyndað og rís upp
af svörtum söndum. Leiðin liggur
framhjá uppistöðulóninu við Isakot
og niður að Tröllkonuhlaupi og Þjófa-
fossi í Þjórsá. Ofan við er Þjófagi! þar
sem sagan segir að þjófar hafi verið
hengdh- áður en þeim var fleygt í
Þjórsá. Gengið er upp í fjallið að aust-
anverðu, nógu langt til að fá útsýni
yfir austurfjöllin sem blasa við austan
Þjórsár, í Rangárvallasýslu. Þar skal
fyrst fræga telja Heklu, en einnig má
telja Loðmund, Krakatind, Rauðöld-
ur og Höskuldsbjalla.
Niður í Búifellsskóg liggur leiðin
af fjallinu sjálfu. Þarna hefur verið
skógur langtum lengur en elstu menn
muna; Gnúpverjum og lágsveitung-
um í Amessýslu til gagns og gamans.
Sagan segir að 120 býli hafi átt rétt til
skógartekju í Búrfellsskógi þegar
mest var. Tré úr skóginum vora til
margra nota. Trén í honum vora
stærri en í Skriðufellsskógi og því vel
nothæft timbur. Skógurinn var nýtt-
ur að minnsta kosti fram undir 1940.
Kunnugir segja að helst hafi verið
sótt í hann tré hin síðari ár til að nota
sem árefti á fjárhús. Aður var hann
notaður meira og gekk þá talsvert á
hann. Samt var skóginum aldrei eytt,
af völdum manna, sauðfjár eða eld-
gosa. Þótt Þjórsárdalur hafi oft farið
illa í eldgosum hefur Búrfellskógur
sloppið með ólíkindum vel. Þangað
þótti Gnúpveijum sjálfsagt að fara í
ríðandi í skemmtiferðir á nýliðinni
öld. Nú koma fáir í skóginn. Hann er
úrleiðis og vegarslóði þangað lítt
áberandi. Leiðin er ekki heldur greið
um skóginn sjálfan. Þar var stórt
rjóður sem nú er horfið að mestu.
Hluti af skóginum heitir Flóki. Og
þeir sem hafa reynt að ganga gegn-
um Flóka vita að það er strembið.
Sunnan við er Stórkonugróf. Þar
bjó skessa. Fleh-i skessur bjuggu í
grennd við Þjórsá og fóru tvær þeirra
um Tröllkonuhlaup þegar þær
brugðu sér í heimsókn yfir ána. Búr-
fellsháls er vel gróinn birkiskógi, eins
og Búrfellshólmi sunnan undir. Fyrir
hundrað og tveimur áram fann Eirík-
Við Fossá í Þjórsárdal. í fjarska sést í Háafoss.
Bæirnir í Stóru-Mástungu í Gnúpverjahreppi. Myndin er tekin á móts
við Borgarhólinn í Steinsholti.
m' bóndi í Minni-Mástungu mann
nær dauða en lífi í skóginum. Þetta
var gangnamaður af Norðurlandi
sem hafði villst suður af Eyjafjarðar-
dal og gengið með Þjórsá fram allan
Gnúpverjaafrétt. Hann var heilsu-
laus síðan.
Trjálaus skógur og
vatnslaust haf
Eftir Búrfellsháls tekur við flat-
lendi, svartir vikrai' og giljadrög.
Landið er lítt gróið en leiðin greið
upp að stöðvarhúsi Búrfellsvirkjun-
ar. Þaðan göngum við með Fossá að
Hjálparfossi. Við Hjálparfoss endar
fyrsti dagur Þjóðlendugöngunnar.
Gist verður í Hólaskógi, nýjum fjalla-
skála Gnúpverja fremst á Gnúpverja-
afrétti. Ekkert tré er í Hólaskógi.
Þaðan er víðsýnt fram til fjalla yfir
Hafið. Það nafn er blekking ekki síð-
ur en skógarnafnið, þvi Hafið er
vatnslaust sandflæmi.
Hólaskógur er gnúpverskum fjár-
bændum og smalamönnum þeirra áv-
allt ofai'lega í huga. Segja má að
gnúpverska bændasálin nái þaðan og
inn í Amarfell hið mikla við Hofsjök-
ul, jafnlangt og afréttur Gnúpverja.
Hólaskógur er fyrsti gististaður fjall-
manna í haustleitum. Þarna vai' gist
lengst af í torfkofum og tjöldum en í
stærri kofa eftir að vh-kjanafram-
kvæmdir hófust og þar til nýi skálinn
var reistur fyi-ir tveimur áram.
Framkvæmdir vegna virkjana setja
nú sterkan svip á svæðið sem áður
var ósnortið. Um Hafið liggur vegur-
inn austur að Þjórsárbrá hinni efri og
þaðan inn í Hrauneyjarfoss og áfram
um Sprengisand. Vegna fram-
kvæmda er vegurinn fjölfarinn og
syðst í Sandafelli blasa stórvirkin við.
Þjóðlendumenn ætla ekki í þessa átt.
Þeir ganga til vesturs í átt að Háaf-
ossi.
Háifoss og hliðarspor
í Hekluhrauni
Á öðram degi Þjóðlendugöngu
liggur leiðin úr Hólaskógi að Háaf-
ossi í Fossá, sem er einn af hæstu
fossum landsins. Fossarnir eru
reyndar tveir. Heitir annar Granni.
Hægt er að komast niður í Fossárdal
á nokkuð auðveldan hátt ef rétt leið
er valin. Fjallmenn komast með hesta
þar á haustin, en verða þó samt að
teyma þá niður brattann. Þama tek-
ur við ganga fram dalinn með ánni.
Þetta er hin fegursta leið allt fram að
Stöng, þar sem Gaukur Trandilsson
bjó. Þar erum við komin á fjölfai'nari
slóðir. Frá Stöng er aðeins steinsnar í
Gjána sem er óvenjuleg og marg-
slungin klettagjá með hólmum, hell-
um, lækjum, fossum og fallegum
gróðri. I Gjánni lýkur fyrri hluta
Þjóðlendugöngunnar.
Dagurinn er þó ekki búinn, því
ákveðið var að taka hliðarspor í tilefni
af Heklugosinu í vetur og aka leiðina
um Landsveit í bæinn með viðkomu í
nýja Hekluhrauninu. Gleymd er þjóð-
lendulínan og tilefni gönguferðarinn-
ar. Þetta er vissulega að vaða úr einu
í annað, en þar sem Hekla gýs ekki
nema á tíu ára fresti eða sjaldnar,
þótti okkur óráð að sleppa nýja
hrauninu fyrst við vorum komin
svona nærri. Þeir sem hafa fengið
nóg af uppsveitarómantík og sunn-
lenskum afréttum geta komist heim
til sín þetta kvöld. Þeir sem vilja
meira fylgja leiðsögumönnunum aft-
ur upp í hrepp, því morguninn eftir er
haldið áfram eftir þjóðlendumörkum
í vesturátt í síðari hluta þjóðlendu-
ferðar.
Landamerki Flóamanna
og Gnúpverja
Síðari hluti Þjóðlendugöngunnar á
þessu sumri hefst á Flóamannaaf-
rétti, inni við Klett. Við erum nú kom-
in vestur fyrir Fossá, en í fyrri göng-
unni var farið vestur að Fossá á
afrétti Gnúpveija. Skammt norðan
við Reykholt í Þjórsárdal er hús leit-
armanna úr Flóa og af Skeiðum,
kennt við Klett. Þaðan liggur þægileg
gönguleið að fjallabaki um Seljamýri
niður á móts við Skriðufell og Ás-
ólfsstaði. Hægt er að ganga Skriðu-
fellsskóg að hluta. Lágsveitungar,
það er Flóa- og Skeiðamenn og fjalla-
bændur í Gnúpverjahreppi deildu
löngum um beitiland og afréttamot.
Flóamenn ráku fé sitt á afrétt ofan
við bæina í Gnúpverjahreppi og sótti
það mjög fram í land efstu bæja og
höfðu bændur þar mikinn ama af.
Nú er bráðum liðin öld síðan Flóa-
menn girtu aft'étt sinn og bættu við
hann leigulandi úr heimalöndum
efstu bæja í Gnúpverjahreppi. Girð-
ingin var ákveðin 1911 og lá línan yfh-
hluta úr landi efstu bæja í Gnúpverja-
hreppi milli Fossár og Laxár. Gamlar
ýfingar enduðu í bróðerni og hafa
Flóa- og Skeiðamenn greitt fjalla-
bændum í Gnúpverjahreppi leigu fyr-
ir landið allt fram á þennan dag. Það
land sem ríkið gerir nú kröfu til að
eiga hefur því áram og jafnvel öldum
saman verið viðurkennd eign manna
sem ráðstöfuðu því á ýmsan hátt.
Eitthvað var leigan sem Flóamenn
greiddu mishá í upphafi, enda mis-
mikið land undir. Stærstu löndin sem
lentu innan afréttar Flóamanna era
frá Laxárdal, Ásólfsstöðum og
Skriðufelli. Af Fossnesi, Hamar-
sheiði, Mástungum og Skáldabúðum
var minna land látið.
Oddviti Skeiðamanna annaðist
uppgjör Flóamanna við landeigendur
í Gnúpverjahreppi og kom hann með
greiðslu á bæina í reiðufé, rétt fyrir
áramótin. Aldrei minnist greinarhöf-