Morgunblaðið - 02.09.2000, Blaðsíða 10

iOC
Stafróf lífsins
MORGUNBLAÐIO
LAUGARDAGUR 2. SEPTEMBER 2000
Fjárhagslegi þátturinn
Miklir
munir
FrRIR um áratug var hleypt af
stokkunum svonefndri Gena-
mengisáætlun, Human Gen-
ome Project (HGP), í Banda-
ríkjunum og var um samvinnu-
verkefni milli nokkurra háskóla-
stofnana að ræða en einnig átti
Sanger-tilraunastofnunin undir for-
ystu Johns Sulstons í Bretlandi af-
drifaríkan þátt í starfinu og nokkrar
þjóðir að auki lögðu fram Sinn skerf.
Markmið áætlunarinnar voru að rað-
greina genamengi mannsins og
leggja þannig grunn að frekari fram-
förum í líffræði og læknavísindum.
Margir álíta að 21. öldin verði öld líf-
fræðinnar, svo margt sé framundan
á því sviði næstu áratugina.
Fyrsti forstöðumaður Genameng-
iíSáætlunarinnar, Nóbelsverðlauna-
hafinn James D. Watson, var drif-
fjöðrin sem dugði til að sannfæra
stjómmálamenn. Þeir veittu fé í
verkefnið, ekki síst vegna þess
myndugleika sem hann hafði. Wat-
son hafði ákveðnar skoðanir á því
hvemig gera bæri hlutina og lagði
t.d. áherslu á að margar stofnanir og
þjóðir tækju þátt í starfinu, þannig
skapaðist samkeppni um árangur.
Jafnframt að.niðurstöður rannsókn-
anna yrðu birtar jafnóðum eins og
•^rt var síðar en ekki reynt að leyna
þeim eða græða fé á einkaleyfum.
Slíkar hömlur á nýtingu upplýsing-
anna voru eitur í hans beinum, þær
myndu draga úr vexti og viðgangi
vísindanna.
Einnig lét hann veita mikið fé í
rannsóknir á ýmsum lagalegum og
siðferðislegum þáttum á því sem
gerast myndi þegar genamengis-
kortið yrði reiðubúið upp úr 2000.
hags-
íhúfi
Og fyrir tveim áram fékk HGP svo
keppinaut í einkafyrirtækinu Celera
Genomics sem beitti öðram aðferð-
um við að greina genamengið, basa-
raðirnar svonefndu. Talsmaður þess,
sem einnig er snjall vísindamaður, er
Craig Venter sem hafði hins vegar
allt aðra skoðun á einkaleyfismálum
en talsmenn HGP. Hinir síðar-
nefndu fengu svo fyrr á þessu ári
ráðamenn í Bandaríkjunum og Bret-
landi til að samþykkja að genakortið
skyldi vera öllum opið á Netinu.
Einkaleyfi og hagnaður
Bráðabirgðasátt náðist um að
HGP og Celera myndu gefa út sam-
eiginlega yfirlýsingu 26. júní sl. um
að þau hefðu lokið við frumgerð að
genamengiskortinu. En deilurnar
um einkaleyfi á genahlutum eða nýt-
í Leít aá eríiaiykliij rnannsins

0 Frumukjarni
inniheldur 23 litningapör.
Litningarnir stjórna framleiðslu
prótínanna.
0 Litningur
er gerður úr tveimur löngum og
snúnum DNA-þráðum. I þeim eru
allar upplýsingar sem þarf til að
mynda lífveru og stjórna líkams-
starfsemi hennar. Litningar skiptast
upp í starfseiningar sem kallast gen.
(hverri frumu mannsiíkamans er
talið að séu um 50-100 þúsund gen.
□ Gen
ákvarðar mannleg einkenni, s.s.
hæð, augnlit eða mótstöðu gegn
sjúkdómum. Fyrir eiginleika eins og
t.d. rautt hár eða blá augu þarf 2-3
gen. Grunneining genanna kallast
núkleótíð, og er gert af einum
pentósa (5C-sykri), einum niturbasa
og einni fosfórsýrusameind.
0 Núkleótíð
eru fernskonar að lögun, A, C, G
og T (skammstafanir fyrir nitur-
basana adenín, cýtósín, gúanin og
týmín). Genamengi mannsins
samanstendur af um 3 milljörðum
núkleótíða.
Nútíma erfðatækni gerir vísindamönnum kleift aö ráða í örlitla hluta
DNA-sameindarinnar, og breyta þeim. Hér fyrir neðan gefur að líta
hvernig líkama manns er stjórnað.
□ Mannslíkaminn
hefur að geyma um 75 milljón milljónir frumna.
Prótín ákveða byggingu og hlutverk sérhverrar frumu.
Hein^NaíkxTalAcademycrfSciences
KRTN
PressLink

Starfsmaður genarannsóknafyrirtækisins Celera Genomics í Bandaríkjunum með glerplötur sem hafa að geyma £. co/r-bakteríur. Þær eru notaðar við
raðgreiningu á genamengi. Celera er einkafyrirtæki og keppti við liðsmenn Genamengisáætlunarinnar, HGP, sem opinberar stofnanir nokkurra þjóða
standa að, um að verða fyrri til að Ijúka frumgerð að korti yfir genamengi mannsins. Vopnin voru slíðruð í sumar.
ingu þeirra getur varla talist leyst.
Og sumir heimildarmenn segja að
ein stétt manna eigi eftir að bragg-
ast vel þegar afar flókin dómsmál
hefjist vegna þúsunda einkaleyfa á
genum sem sótt hefur verið um, að-
allega í Bandaríkjunum: Lögfræð-
ingarnir.
Celera og fleiri líftæknifyrirtæki
krefja viðskiptavini sína um greiðsl-
ur fyrir nýtingu á genaupplýsingun-
um en margir efast um að rétt sé að
líta á upplýsingamar á sama hátt og
nýja gerð af lyfi eða málningu. Mun-
ur sé á uppgötvun og uppftnningu,
aðeins hið síðamefnda geti verið
einkaleyfishæft. A móti er spurt
hvemig eigi að fjármagna rannsókn-
imar ef ekki með einkaleyfum sem
þar að auki gilda að jafnaði aðeins
takmarkaðan tíma. Eigi ríkisvaldið
eitt að geta staðið í slíkum fram-
kvæmdum?
Miklir peningar era í húfi í þess-
um rannsóknum. Þannig hefur
tölvufyrirtækið Perkin-Elmer, móð-
urfyrirtækin Celera og framleiðandi
tölvanna sem Celera notai-, hagnast
mjög á þeim glæsilega árangri sem
náðist með ofurtölvunum 300 er
braddu basaraðir genamengisins og
hafa sennilega verið eitthvað á und-
an opinbera stofnunum í HGP-sam-
starfinu.-
Að sögn Venters kemur til greina
að Celera, sem þegar er orðið millj-
arða virði í dollurum talið á verð-
bréfamörkuðunum, fari sjálft út í
lyfjagerð. En mestan áhuga hefur
Venter sýnt á því að hefja leitina að
prótín-hlutum sem valda sjúkdóm-
um. Á því sviði segja sérfræðingarn-
ir að verði aðalverkefnið næstu ára-
tugina. Genamengiskortið sé fyrst
og fremst grandvöllur til að að
standa á í því starfi sem ekki er líkt
við leitina að saumnálinni frægu í
heysátunni. Leitin sé miklu erfiðari.
Heilsan og gæsla hennar hefur um
aldir verið lifibrauð lækna en annars
ekki sérlega gróðavænleg. Nú er
öldin önnur. Lyfjafyrirtæki hugsa
sér gott til glóðarinnar ef spárnar
um að hægt verði búa til fjölda nýrra
lyfja með aðstoð erfðafræðinnar
rætast. Þau hafa því mörg fjárfest
beint og óbeint í líftæknifyrirtækj-
um eða hafið við þau samvinnu um að
nýta niðurstöður erfðarannsókna til
að framleiða lyf, eins og þekkt er hér
á landi í samvinnu íslenskrar erfða-
greiningar við lyfjafyrirtækið Hoff-
mann La Roche. ■
Útlimir ræktaðir í tilraunaglasi
Froskar á Ijúfum vordegi. Japanskir vísindamenn hafa ræktað froskaeyru
og -augu með því að klóna fósturvísa.
ÁRIÐ 1999 voru að
mati erfðavísinda-
manna gerðar merk-
ar uppgötvanir á
sviði svonefndra
stofnfrumna en það
eru frumur sem hafa
þann hæfileika að
geta þróast og breyst
í sérhæfðar frumur
er mynda ákveðna
vefi og líffæri, til að
mynda hjarta, húð,
vöðva eða auga. I
læknavísindum sjá
menn ekki síst fyrir
sór að hægt verði að
hjálpa fólki sem hef-
ur misst líffæri eða
jafnvel útlim. I
Bandaríkjunum mun þegar vera
byrjað að rækta húðfrumur til
lækninga og eru notaðar húð-
frumur úr þeim sem ætlunin er
að hjálpa, t.d. manni með bruna-
sár. f stað þess að smíða gervi-
fætur á fórnarlömb jarð-
sprengna myndu menn rækta
stofnfrumu sem fengi fótinn til
að vaxa á ný í tilraunaglasi og
síðan yrði hann festur á. Lxk-
aminn myndi ekki hafna þessum
„aðskotahlut" vegna þess að
frumurnar í vef fótarins yrðu
búnar til með því að klóna frum-
ur úr viðkomandi einstakiingi,
yrðu af sama stofni.
Fullyrt er að þegar hafi verð
gerð tilraun til að láta manns-
eyra vaxa á mús og það tekist.
Síðar mun koma í Ijós hvort
einnig tekst að láta það vaxa á
mann sem misst hefur eyra. Jap-
önskum visindamönnum tókst að
búa til í tilraunaglasi frumur
sem mynda augu og eyru í
froski. Mestur vandinn mun vera
sá að átta sig á því hvaða efna-
fræðilegar aðstæður þurfa að
vera í glasinu til að fruman
breytist í eina átt fremur en
aðra, verði auga en ekki eyra
eða eitthvað annað.
Einng er hægt að nota frumur
úr fósturvísum. Ákveðin þátta-
skil urðu í deilunum um klónun
á fósturvísum í ágúst en þá var
ákveðið í Bretlandi og Banda-
ríkjunum að leyfa takmarkaðar
tilraunir á þessu sviði. Nota
verður frumur úr fóst-
urvísum til að klóna
stofnfrumur úr mönn-
um en margir hafa
beitt sér gegn því,
einkum á siðfræðileg-
um forsendum. Þeir
segja að erfðaefni úr
fósturvísi sé manrilcgt
líf sem ekki sé verj-
andi að nota eins og
hvert annað hráefni
sem sfðan sé eytt þeg-
ar tilrauninni er lokið.
Auk þess sé með slík-
um hugmyndum verið
að ryðja brautina fyrir
að menn verði klónað-
ir, þ.e. búnar til ná-
kvæmar, líffræðilegar
eftirmyndir af einstaklingi eða
hlutum úr honum.
Mikið er nú þegar um ólögleg
viðskipti með einstök líffæri til
ígræðslu og þau jafnvel seld á
svörtum markaði í þriðja heim-
inum. Er því ljóst að freistingin
væri mikil að fara að framleiða
líffærabirgðir. Auðugt fólk gæti
þá átt vara-Iifur, vara-hjarta og
vara-nýru á lager og látið græða
í sig ef eitthvað færi úrskeiðis
síðar á ævinni. En stjórnir
þeirra Clinton og Blair komust
að þeirri niðurstöðu að ávinn-
ingurinn af tilraununum fyrir
læknavísindin væri meiri en svo
að hægft væri að banna al-
gerlega notkun á fósturvísum.