Morgunblaðið - 16.11.2000, Blaðsíða 58

5,8 FIMMTUDAGUR 16. NÓVEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐI fólk úrval
bóka í stórum bóka-
verslunum eða al-
mennum bókasöfnum
á íslandi sést glöggt
að þar eru tveir meg-
inflokkar frumsam-
inna ritverka. Þar er
gnægð skáldsagna og
Ijóða í einum flokki;
meðal skáldverka. Og
þar eru fræðslurit;
allt frá vinsælum
flokki ævisagna til
myndskreyttra rita
um listir eða náttúr-
una.
Eru þetta vinsæl rit
þegar á heildina er
litið? Vissulega. Þau seljast bæri-
lega. Útlán bókasafna staðfesta
vinsældirnar og ritin ná langt inn
á könnunarlista fjölmiðla. Listun-
um er einmitt skipt eftir þessum
meginflokkum. Er mikið til af
svona ritum sem eru innan við 5-
10 ára gömul? Svo sannarlega.
Titlar skipta hundruðum. Líklega
fellur um helmingur frumsaminna
ritverka hvers árs í umræddan
flokk fræðslurita. Eru þá kennslu-
bækur frátaldar.
Margir höfundar
Virkir höfundar fræðslurita sl.
áratugar eru áreiðanlega nær 200
en 100 talsins. Þeirra á meðal eru
starfandi vísindamenn, sjálflærðir
fræðimenn, höfundar sem sérhæfa
sig í ævisagnaritun, starfandi
Ujíennarar og ljósmyndarar. Sumir
rithöfundanna hafa ritað 1-2 bæk-
ur en aðrir eiga tugi titla að baki.
Mikill meirihluti stundar ritstörf í
hjáverkum, og margir
þá einmitt með vís-
indastörfum eða
kennslu.
Ekki leikur vafi á
að fræðslurit tilheyra
bókmenntum þjóðar-
innar. Líka er al-
kunna að þeir sem
skrifa slíkar bók-
menntir teljast til rit-
höfunda. Hefðin er
enda gömul og traust.
Ari fróði Þorgilsson
skrifaði Landnámu á
12. öld og Snorri
Sturluson samdi
fræðsluritið Eddu á
13. öld. Allar götur
síðan hafa komið út bækur í flokki
fræðslurita. Oft hefur þá komið í
ljós að skilin á milli skáldverka og
fræðslurita eru ekki glögg. Það á
t.a.m. við um ævisögur, samtals-
bækur og náttúrulýsingar. All-
margir rithöfundar eru líka kunnir
fyrir bæði skáldverk og fræðslurit.
Mennt er.,.
Með þetta í huga er forvitnilegt
að skoða hvernig lagt er út í bók-
menntakynningar og bókmennta-
hátíðir. Gildir einu hvort það eru
innlendir eða alþjóðlegir viðburðir
hér heima, eða viðburðir erlendis
þar sem kynntar eru íslenskar
bókmenntir. Gildir einu hvort við-
burðirnir nefnast menningar- eða
bókmenntadagskrá. Lausleg rýni
leiðir í ljós að á að giska 90-95%
ritverkanna sem þarna eru kynnt
eru skáldverk. Svipað er upp á
teningnum þegar kannað er hvað
felst f hugtakinu bókmennta-
Fræðirit
Leikur vafi á að
fræðsluritin séu hluti ís-
lenskrar menningar?
spyr Ari Trausti Guð-
mundsson í hugleiðing-
um í tilefni af norrænni
ályktun um bókmenntir.
kennsla í skólum. Þar er nær ein-
göngu fjallað um skáldverk; þegar
fyrstu öldum ritlistar á Islandi
sleppir. Skýringuna á þessari sér-
áherslu á listhluta bókmennta get
ég ekki lagt fram. Skáld eru að
sjálfsögðu alls góðs makleg enda
hluti af kjölfestunni í menningar-
starfi þjóðarinnar.
Svör óskast
Að svo komnu máli vakna
nokkrar spurningar. Leikur vafí á
að fræðsluritin séu hluti íslenskrar
menningar? Teljast fræðsluritin til
íslenskrar ritlistar? Er áhugi á
þeim bókmenntum erlendis?
Hvaða sess skipa fræðslurit nú al-
mennt í bókmenntum? Hvaða sess
ættu þau almennt að skipa? Hvaða
sess eiga fræðslurit að skipa í um-
fjöllun um bókmenntir og við
kynningu á þeim heima og heim-
an?
Ógreiðfært
hagsmunalandslag
Hagsmunir allra rithöfunda eru
háðir viðtökum forleggjara og les-
enda. Ritlaun eru langoftast háð
sölu bóka á almennum markaði.
Þau miðast þá iðulega við 23% af
heildsöluverði forlags án vsk.
Þessi hundraðshluti lækkar ef
mikið er af ljósmyndum eða graf-
ískum myndum í ritverki (á hinn
bóginn hækkar jafnan heildsölu-
verðið). Langoftast eiga fræðslu-
rithöfundar í hlut en ekki skáld
þegar slíkur lækkaður hundraðs-
hluti til höfundalauna á við. Meðal-
bók með nokkru af myndum, 2.300
kr. að forlagsverði (nær 5.000 kr.
úr búð), gæti fært rithöfundi
400-500.000 kr. fyrir hver 1.000
seld eintök. Árleg sala, fyrstu 2-3
árin, þykir ágæt nái hún 2-3.000
eintökum. íslenski markaðurinn er
nefnilega bæði smár og árstíða-
bundinn. Hagur allra rithöfunda er
enn fremur háður styrk- eða starf-
slaunaveitingum úr allnokkrum
sjóðum. Og loks fjölda útlána í
bókasöfnum. Fyrir þau fást dálitl-
ar beingreiðslur. Þessu til viðbótar
er nokkuð um að fyrirtæki, sveit-
arfélög, stofnanir eða samtök ráði
rithöfunda til ritstarfa, einkum
sögulegra skrifa.
Langflest skáld og nokkrir
fræðirithöfundar eru félagar í Rit-
höfundasambandi íslands. Félög-
unum þar er einna mestur akkur í
starfslaunum listamanna úr
Launasjóði rithöfunda. Launin,
greidd af ríkinu, nema lægri laun-
um háskólakennara í 6, 12, 24 eða
36 mánuði. Fjörutíu höfundar geta
fengið fé úr þeim sjóði ár hvert og
fellur það nær allt skáldum í
skaut, a.m.k. ef miðað er við sl.
5-10 ár. Fáir fræðirithöfundar
sækja um starfslaunin og enn
færri hafa hlotið þau.
Langflestir fræðirithöfundar eru
félagar í Hagþenki - samtökum
höfunda fræðirita og kennslu-
gagna. Félagið hefur veitt árlega
ritstyrki, flesta að upphæð
100-200 þús. krónur, til um 30 höf-
unda. A þessu ári voru í fyrsta
sinn veitt starfslaun úr Launasjóði
fræðirithöfunda á vegum ríkisins,
til átta rithöfunda, með svipuðu
fyrirkomulagi og fyrr kom fram.
Hinir 58 umsækjendurnir fengu
enga úrlausn. Til Launasjóðs
fræðirithöfunda eða til Hagþenkis
sækja ekki skáld um fé nema þau
ætli að semja fræðslurit.
Oftar hug'sjón en gróði
Að öllu samanlögðu er sann-
gjarnt að segja að starfskjör
fræðirithöfunda og margra skálda
séu tæplega viðunandi þegar með-
alsala og lágir styrkir eða starfs-
laun fara saman. I öðrum, og það
mörgum, tilvikum eru kjörin léleg,
jafnvel svo að höfundur nær ekki
að bæta fyrir útlagðan kostnað.
En seljist bækur vel, í nokkur eða
mörg þúsund eintökum, eru kjörin
oftast prýðileg. Ekki má gleyma
því að ritun meirihluta allra
fræðslubóka krefst langs vinnu-
tíma ekki síður er samning skáld-
verka. Fullyrða má að í miklum
meirihluta tilvika hvetji fræðilegur
áhugi, eldmóður og ósk um að
fræða fólk flesta íslensku fræði-
rithöfundana mun meir en efnis-
legur ávinningur ritstarfanna.
Þetta á við mörg skáldanna líka;
áhugi á ritlist og frásagnargleði
vegur iðulega þyngra en ritlaunin.
Er einmitt ein sérstaða Islands
sem lítils málsamfélags fólgin í
þessari staðreynd.
Hugsjónir rithöfunda leita m.a.
farvegs í ályktunum á ráðstefnum
og þingum. Oft koma í þeim fram
gagnrýnin viðhorf, skýr ádeila eða
kröfugerð. í haust var samþykkt
ályktun frá Norræna rithöfunda-
og þýðendaráðinu sem varðar leið
inn í nýja öld. Vakin er athygli á
henni í fjölmiðlum, og þá meðal
annars einmitt hér í Morgunblað-
inu í dag.
Höfundur skrifar bæði skáldskap og
fræðslurit. Hann situr í fulltniaráð/
Hagþenkisog er félagi í Ritböfunda-
sambandi íslands.
________________UMRÆDAN
Bókmenntir - menn-
L,
ing - list - fræðsla
Ari Trausti
Guðmundsson
HELGA Halldórs-
dóttir, varaþingmaður
Sjálfstæðisflokksins á
Vesturlandi, skrifaði
grein í Morgunblaðið í
síðustu viku þar sem
hún gagnrýndi mig
fyrir að taka upp á
Álþingi umræðu um
skipan lögregluum-
dæma.
Helga telur að um-
ræða af þessu tagi
grafi undan tiltrú al-
mennings á löggæsl-
í unni á svæðinu.
Hvers vegna ætti
hún að gera það?
■ Gagnrýnin umræða er
aldrei vond. Annaðhvort styrkir
hún ríkjandi fyrirkomulag vegna
þess að hún hefur ekki við rök að
styðjast eða hún kallar fram nauð-
synlegar breytingar vegna þess að
rök þeirra sem benda á það sem
betur megi fara hafa sannast í um-
■sæðunni. Hún spyr hvort það sé
stefna Samfylkingarinnar að
„plokka“ embætti milli sveitarfé-
laga í kjördæmunum. Svarið er
nei, en við þorum að benda á það
sem við teljum að betur megi fara
þó að það komi við einhverja og
geti valdið deilum. Að lokum bend-
ir Helga mér á að taka hugarfar
dómsmálaráðherrans mér til fyrir-
myndar, en ráðherrann lagði fram
hugmyndir um hvernig þessum
málum yrði best fyrirkomið en
gafst svo upp eftir að hafa fengið
neikvæð viðbrögð
ráðamanna í héraði.
Það ætla ég ekki að
gera.
Fyrirkomulag sem
þarf að breyta
Eg sagði við úm-
ræðuna á Alþingi að
þessi mál hefðu verið
í ólestri í mörg ár.
Þar átti ég við að
lögsagnarumdæmum
sýslumannanna er alls
ekki skynsamlega fyr-
ir komið eigi þau að
vera starfssvæði lög-
gæslunnar. Þetta
hljóta allir menn að
sjá og gagnrýni á það fyrirkomu-
lag, sem er í gildi, hefur lengi ver-
ið uppi. Einn lögreglumaður úr
Búðardal á að sjá um allt svæðið
frá Gilsfjarðarbotni í Alftafjörð og
upp á Bröttubrekku, Laxárdal og
Heydal. Einn lögregluþjónn getur
ekki tekið mann fyrir of hraðan
akstur, hvað þá ráðið við stærri
mál nema leita sér aðstoðar.
Það eru 9 stöðugildi lögreglu-
manna í Stykkishólmi, þar er stórt
svæði undir úr Alftafirði út og í
kringum Snæfellsnes allt að Hít-
ará að sunnanverðu. Það er yfir
fjallvegi að fara á suðursvæðið og
það virðist augljóst að auðveldara
væri að sinna að minnsta kosti ein-
hverjum hluta svæðisins frá Borg-
amesi. Borgarneslögreglunni, sem
hefur 8 stöðugildi, er ætlað að
sinna u.þ.b. helmingi alls Vestur-
lands. Allt frá Hvalfjarðarbotni að
Hítará og upp á Holtavörðuheiði
og Langjökul en Akraneslögregl-
unni, 11 mönnum, er ekki ætlað að
fara upp fyrir Berjadalsá og Leyn-
islæk en þessi vatnsföll eru við út-
jaðra þéttbýlisins á Skaganum.
Þetta er auðvitað fráleitt fyrir-
komulag sem á að breyta. Ég
þekki dæmi um að fólk, sem hefur
lent í umferðaróhöppum örstutt
frá Akranesi, hefur orðið að bíða
Lögregluumdæmi
Sparnaðurinn af breyttu
fyrirkomulagi, segir Jó-
hann Ársælsson, kæmi
fram í betri nýtingu lög-
gæslumanna, betri þjón-
ustu og auknu öryggi.
tímunum saman eftir aðstoð lög-
reglu. Ég hef komið að slysi við
Hítarvatn þar sem lögreglan í
Borgarnesi átti ekki fulla lögsögu
og þess vegna þurfti að kalla lög-
regiuna í Stykkishólmi til þótt hún
ætti yfir fjallveg að fara. Eg þekki
fleiri dæmi og mínar athugasemdir
byggjast þess vegna ekki á sögu-
sögnum eins og Helga segir í sinni
grein. Ég spyr, er þetta í góðu lagi
og engin vandamál uppi þó öryggi
og nýting á mannafla sé augljós-
lega ekki sem skyldi?
Ráðherrann reyndi en var
sendur til baka
Fyrir ári ’ lagði dómsmálaráð-
herra tillögu um breytingar fyrir
ráðamenn en þeir sendu ráðherr-
ann til baka og vildu óbreytt
ástand og nú segir ráðherrann að
engin vandamál séu fyrir hendi.
Hvers vegna lagði ráðherrann þá
fram tillögu um breytingar? Svarið
er að auðvitað eru þessi mál ekki í
lagi. Þetta fyrirkomulag gerir það
að verkum að lögreglumenn eru að
sinna allt of stórum svæðum. Þeir
lögreglumenn sem styst eiga á
slysstað eru ekki alltaf kallaðir til
og heildarfjöldi lögreglumanna
nýtist ekki eins vel og mögulegt
væri.
Meiri samvinna er þakkarverð
milli embættanna en hún leysir
ekki úr vandanum að fullu vegna
þess að starfssvæðunum er ekki
skipt með skynsamlegum hætti
með tilliti til vegalengda og rann-
sóknarþáttur málanna fylgir
starfssvæðunum. Ráðherrann
gafst upp á þessari leið, en það eru
fleiri keppir í pottinum.
Tillaga ríkislögreglustjóra
Sýslumannsembættin í landinu
hvíla á afar gömlum grunni. En
verkefni þeirra hafa breyst hratt á
undanförnum árum og dómara-
störfum hefur nú verið létt af
sýslumönnum. Nú er er 1 héraðs-
dómstóll fyrir allt Vesturland. En
það hefur líka verið stofnað til
embættis ríkislögreglustjóra. Það
embætti hefur vaxið afar hratt og
ríkislögreglustjóri, sem á að skipu-
leggja starfsemi lögreglunnar um
allt land, hefur bent á þá leið að
skipta landinu í jafnmörg lögreglu-
umdæmi og héraðsdómstólarnir
eru með einum lögreglustjóra í
hverju þeirra. Jafnframt yrði
störfum löreglustjóra létt af sýslu-
mönnum.
Ríkislögreglustjóri telur að með
þessu yrði starfsemin öflugri, skil-
virkari og kostnaðarminni. Hann
hefur viðrað þessa skoðun við alls-
herjarnefnd Alþingis.
Ymsir sýslumenn, t.d. formaður
sýslumannafélagsins Björn Jósef
Arnviðarson á Akureyri og Ólafur
Helgi Kjartansson á ísafirði, hafa
lýst sig andvíga tillögu
ríkislögreglustjóra en talið að sam-
eining og fækkun sýslumannsem-
bætta væri mun betri kostur.
Eina yfirstjórn löggæslumála
á Vesturlandi
Helga segir að ég hafi opinberað
þá skoðun mína að stækka ætti
lögsagnarumdæmi sýslumannsins
á Akranesi á kostnað sýslumann-
sumdæmisins í Borgarnesi.
Þetta er rangt. Eg benti á þrjár
leiðir til betri nýtingar á lögreglu-
mönnum og að meira öryggi yrði
tryggt á svæðum þessara sýslu-
manna.
Þær voru: Sameining sýslu-
mannsembættanna á öllu Vestur-
landi; Stækkun lögsagnarumdæm-
is sýslumannsins á Akranesi;
Sameining sýslumannsembætt-
anna á Akranesi og í Borgarnesi.
Mín skoðun er að það eigi að
setja einn sýslumann yfir Vestur-
land og ég hef látið hana koma
fram áður. Sparnaðurinn af
breyttu fyrirkomulagi kæmi fram í
betri nýtingu löggæslumanna,
betri þjónustu og auknu öryggi.
Lokaorð
í þessari umræðu verða menn
að horfast í augu við að það virðist
nú mjög líklegt að sýslumannsem-
bættum muni fækka á næstunni.
Annaðhvort með því að lög-
gæslumálin verði tekin frá sýslu-
mannsembættunum og starfs-
grundvelli þeirra þar með raskað
meir en orðið er þannig að samein-
ing og fækkun þeirra verði óum-
flýjanleg í kjölfarið.
Éða, og ég er sammála formanni
sýslumannafélagsins og sýslu-
manninum á Isafirði um að sá
kostur sé betri, að menn velji þá
leið að endurskipuleggja, sameina
og styrkja sýslumannsembættin til
framtíðar, hafa yfirstjórn löggæsl-
unnar hjá þeim áfram en aðlaga
hana kröfum tímans um hag-
kvæmni og betri þjónustu.
Höfundur er alþingismaður.
OLÆSILEG SKARTGRIPA- OG GJAFAVÖRUVERSLUN
Á GARÐATORGI 7, VIE>„KI.UKKUTURNINN“
ÖR * DJASN - GARBATORG 7 • GARBABÆR • SlMI 565 $>í»55 • FAX 565 9977
Vinnubrögð vond eða góð?
Jóhann
Ársælsson