Morgunblaðið - 24.12.2000, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
plmrgtmMaliilií
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Arvakur hf., Reykjavík.
Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
INNIHALD JÓLANNA
/
jólum er rifjuð upp sagan af
Jósef og Maríu sem komu til
Betlehem fyrir tvö þúsund
árum, að okkar tímatali. Ekki fer
sögum af því að koma þeirra hafi
vakið sérstaka athygli enda engin
fyrirmenni á ferð. Ekki fengu þau
inni í gistihúsinu og fæddi María son
sinn í gripahúsi, vafði hann reifum
og lagði í jötu. Þótt Jesúbarnið
fæddist við fátæklegar aðstæður var
þetta ekki lítill viðburður. Engill
boðaði óttaslegnum fjárhirðum á
Betlehemsvöllum: „Verið óhræddir,
því sjá, ég boða yður mikinn fögnuð,
sem veitast mun öllum lýðnum: Yð-
ur er í dag frelsari fæddur, sem er
Kristur Drottinn, í borg Davíðs.“
Jesús lýsti sér sem hógværum og
af hjarta lítillátum. Hógværð og lít-
illæti hans, sem fremstur hefur ver-
ið meðal manna, er í hrópandi and-
stöðu við glysið og gervimennskuna
sem er svo áberandi í dag. Þrátt fyr-
ir hljóðláta inngöngu Krists í þenn-
an heim hefur boðskapur hans veitt
skýra leiðsögn í nær tvö þúsund ár
og reynst hollt vegarnesti þeim sem
við hafa tekið. Minna má á kærleiks-
boðorðið um að elska Drottin, Guð
af öllu hjarta, sálu, huga og mætti og
að elska náungann eins og sjálfan
sig. Einnig gullnu regluna: „Allt
sem þér viljið, að aðrir menn gjöri
yður, það skuluð þér og þeim gjöra.“
Þess hefur verið minnst að kristni
var lögtekin hér fyrir þúsund árum.
Áhrif kristni hafa reynst þjóð okkar
til blessunar á flestan hátt. Nefna
má þegar Oddur Gottskálksson
þýddi Nýja testamentið á íslensku.
Hann sat við þá iðju í fjósinu í Skál-
holti og mun hafa sagt „að Jesús
lausnarinn hefði verið lagður í einn
asnastall en nú tæki hann að út-
leggja og í móðurmál að snúa hans
orði í einu fjósi“. Nýja testamenti
Odds var prentað 1540, fyrst bóka á
íslensku svo vitað sé, og síðan notað
nær óbreytt í mesta stórvirki ís-
lenskrar bókaútgáfu, Guðbrands-
biblíu sem kom út 1584. Þrekvirki
Odds var ekki unnið í hásölum né við
háreysti en er engu að síður einn af
hornsteinum þess að við tölum ís-
lensku í dag.
Sumum þykir að hið sanna inni-
hald jólanna eigi í vök að verjast fyr:
ir skarkala og glysi nútímans. í
Morgunblaðinu 15. desember sl.
birtist viðtal við Kristjönu Eyþórs-
dóttur jarðfræðing sem hefur haldið
námskeið undanfarin haust um inni-
haldsríkt jólahald. Að þessu sinni
féll námskeiðið niður vegna dræmr-
ar þátttöku. Á undanförnum nám-
skeiðum hafa þátttakendur nær ein-
ungis verið konur:
„Hugmyndir þeirra um draumajól
fela iðulega í sér rólegheit og frið-
sæld, tíma með fjölskyldunni þar
sem allir eru ánægðir saman, mat-
seld sem ekki felur í sér margra
klukkustunda undirbúning og litlar
gjafir, eins gaman og það getur ver-
ið að gleðja aðra. Jólagjafainnkaup-
in reynast flestum erfiðust í heild,
því oft reynist erfitt að finna réttu
gjöfina og viðtakandinn stundum
alls ekki ánægður. Spyrja má hvort
við þurfum í raun á öllum þessum
gjöfum að halda. Gætum við ekki
allt eins látið peningana okkar
renna til þeirra sem ekki geta haldið
gleðileg jól vegna fátæktar eða
sorgar? Hver er eiginlega tilgangur
jólanna?“ spurði Kristjana.
Karl Sigurbjörnsson biskup svar-
ar þeirri spurningu í desemberhefti
Víðförla: „I boðskap aðventu og jóla
vill Drottinn benda þér á ljósið sem
aldrei slokknar, lífið sem sigrar
dauðann, huggunina í hverri sorg.
Það er barnið í jötunni, Jesús. Til
hans vill Guð leiða okkur svo við get-
um lært af því í hverju sönn lífsgæði,
lífsfylling, friður og gleði eru fólgin.
Það er ekki fólgið í neinu af því sem
tjaldað er til á vettvangi jólaauglýs-
inganna né keypt á markaði neysl-
unnar. Það er fólgið í því að játast
lífinu og gefa þeim sem þarfnast.“
Morgunblaðið óskar landsmönn-
um öllum gleðilegra jóla.
Forystugreinar Morgunblaðsins
23. desember 1990: „Þegar
Jesús Kristur fæddist, ólst
upp og flutti boðskap sinn átti
hann ekki aðeins í höggi við
fulltrúa gamalla trúarskoðana
heldur ríktu höfðingjar er-
lends valds í Gyðingalandi,
sem óttuðust allar breytingar
eða skoðanir sem kynnu að
koma róti á hugi fólks. And-
staðan varð einnig mikil við
kenningar Krists og svo fór
að lokum að hann var kross-
festur, tekinn af lífi eins og
hver annar uppreisnarseggur.
Dómurinn var kveðinn upp af
veraldlega valdinu sem sakaði
hann um að sækjast eftir kon-
ungdómi og kennimönnunum
sem töldu hann brjóta í bága
við kenninguna."
24. desember 1985: „Hvar er
hinn nýfæddi Gyðingakon-
ungur? Spurðu vitringamir
þrír frá Austurlöndum, þegar
þeir komu til Jerúsalem fyrir
tæpum tvö þúsund árum. Þeir
höfðu séð stjömu hans austur
frá og héldu af stað til að veita
honum lotningu. Heródes,
konungur, varð felmtri sleg-
inn og ræddi við vitringana á
laun. Hann spurði um stjöm-
una og leyfði vitringunum að
halda áfram ferð sinni. Hann
bað þá láta sig vita, þegar þeir
hefðu fundið bamið, svo að
hann gæti veitt því lotningu.
Stjarnan fór fyrir vitring-
unum, þar til hún staðnæmd-
ist þar yfir sem barnið var.
Vitringarnir sáu bamið ásamt
Maríu móður þess, og féllu
fram og veittu því lotningu.
Þeir færðu því gull, reykelsi
og myrru. Þeir fengu bend-
ingu í draumi um að hverfa
ekki aftur til Heródesar og
fóm aðra leið heim til lands
síns.“
24. desember 1980: „Van-
metakenndar gætir oft hjá
Vesturlandabúum, þegar þeir
h'ta á eigin stöðu andspænis
einrödduðum kór alræðisafl-
anna. Kúgun hins óbeislaða
valds og hroki handhafa þess
vekur í senn ugg og hneigð til
að styggja ekki valdsmenn-
ina. I daglegum fréttum og
lýsingum á þeim vanda, er
setur mestan svip á samtíð-
ina, felst áherslan í skilgrein-
ingu á veraldlegum verðmæt-
um. Sá er talinn sterkastur,
sem ræður yfir mestum
vopnabúnaði og orkulindum
til að knýja framleiðslutækin.
Þegar sá styrkur er nýttur í
blindri trú á mátt hins afl-
meiri til að setja lítilmagn-
anum úrslitakosti, myndast
hættuleg spenna. Lokatrygg-
ing friðar nú á tímum er tahn
felast í ógnaijafnvæginu -
mátturinn til gjöreyðingar
heldur aftur af þeim, sem yfir
honum ráða.“
RUNDVALLARATRIÐIÐ
að baki almannatrygginga-
kerfinu hefur jafnan verið
skýrt; að allir hefðu í sig og
fl
Gnmnhugsunin á bak við
. jBpl tekjutengingu í almanna-
tryggingakerfinu er líka
skýr og einfold; að það sé ástæðulaust að greiða
peninga úr opinberum sjóðum til þeirra sem
sannanlega þurfa ekki á þeim að halda til þess að
komast af.
Og því má bæta við, að þeir, sem hafa mælt
með tekjutengingu - og Morgunblaðið er í þeim
hópi - hafa gert það með þeim rökum, að þá pen-
inga, sem þannig væri hægt að spara, ætti að nota
til þess að hækka bætur til hinna sem á þeim
þyrftu að halda.
Þótt grundvallarsjónarmiðin séu skýr fer því
víðs fjarri, að einfalt sé að hrinda þeim í fram-
kvæmd eins og áratuga reynsla sýnir. Og dómur
Hæstaréttar fyrir nokkrum dögum í máli Ör-
yrkjabandalagsins gegn Tryggingastofnun ríkis-
ins sýnir, að álitamálin eru mörg.
í forsendum dóms Hæstaréttar er býsna gott
yfirlit yfir þróun almannatryggingakerfisins frá
upphafi. Þar segir m.a.:
„Núgildandi lög um almannatryggingar eiga
rætur sínar að rekja til laga nr. 26/1936 um al-
þýðutryggingar, sem byggðust á frumvarpi, sem
flutt var á Alþingi árið 1935. Samkvæmt grein-
argerð, sem fýlgdi frumvarpinu var það aðaltil-
gangur laganna að þær fjárhagslegu byrðar, sem
þeim var ætlað að mæta yrðu engum borgara
þjóðfélagsins ofurefli. Ætlunin var samkvæmt
þessum lögum að framkvæma ehi- og örorku-
tryggingar á hreinum tryggingagrundvelli.
I gi'einargerð með frumvarpinu, sem varð að
lögum um almannatryggingar nr. 24/1956, sagði
að um væri að ræða tvær meginstefnur í al-
mannatryggingum og þar af leiðandi tvenns kon-
ar tryggingakerfi. Annars vegar væri kerfi, sem
byggðist á tryggingasjónarmiði, þannig að ið-
gjaldagreiðslur hinna tryggðu sköpuðu rétt til
bóta að uppfylltum ákveðnum skilyrðum og væru
bætur samkvæmt því þá háðar iðgjaldagreiðslum
fyrir ákveðið tímabil. Hins vegar væri kerfi, sem
byggðist að meira eða minna leyti á framfærslu-
sjónarmiðum, þar sem þörf hinna tryggðu til bóta
hefði áhrif á bótagreiðslur og iðgjaldagreiðslur
væru að jafnaði ekki skilyrði fyrir bótarétti.
Fyrmefnda kerfið byggðist á myndun sjóða til
þess að standa straum af kostnaði við trygging-
arnar og krefðist þess að gildi þeirra peninga,
sem iðgjöldin væru greidd með, væri hið sama og
gildi þeirra peninga, sem bæturnar væru greidd-
ar með, oft áratugum eftir að iðgjöldin eða veru-
legur hluti þeirra væri greiddur. Var í greinar-
gerðinni ekki talið að á Islandi væru skilyrði til
þess að halda uppi almennum tryggingum á þess-
um grundvelli. Því hefði verið farið bil beggja
með almannatryggingalögum nr. 50/1946 en sam-
kvæmt þeim væri ætlast til að lífeyrir væri
greiddur án tillits til tekna. Þó væri með bráða-
birgðaákvæði, sem gilti enn árið 1956, ákveðið að
skerða lífeyrinn, ef aðrar tekjur færu fram úr
vissu marki...Frá upphafi almannatrygginga hef-
ur við úthlutun örorkulífeyris verið höfð hliðsjón
af eignum og tekjum umsækjanda og maka hans.
Þá var almenn heimild til skerðingar ellilífeyris
vegna tekna í lögum um alþýðutryggingar og síð-
an í lögum um almannatryggingar frá upphafi til
1960.“
Af þessu stutta yfirliti um upphaf almanna-
trygginga og þau sjónarmið sem að baki lágu er
ljóst að strax í byrjun hafa þau tvö meginsjón-
armið sem lýst var hér að framan verið til staðar í
umræðum um almannatryggingar. Það er skilj-
anlegt. Hvers vegna ætti að greiða peninga úr op-
inberum sjóðum til þeirra sem ekki þurfa á þeim
að halda?
1 upphafi þessa ára-
Ölmusa eða eðli- tusar urðu töluvert
Ipo-ar mildar umræður um
legar oærur. bótagreiðslur al-
mannatrygginga og þá var tekjutenging mjög til
umræðu. A þeim tíma mælti Morgunblaðið mjög
með tekjutengingu í almannatryggingakerfinu
og var m.a. hér í Reykjavíkurbréfum ítrekað vís-
að til frumkvæðis og reynslu Nýsjálendinga í
þessum efnum. Meginástæðan fyrir víðtækum
umræðum um þetta mál þá var sú, að ríkissjóður
stóð mjög höllum fæti enda gekk þjóðin í gegnum
eina mestu efnahagslægð á öldinni. Þá reyndi
mjög á getu ríkissjóðs til þess að standið við bakið
á þeim sem minnst máttu sín og taldi Morgun-
blaðið óeðlilegt með öllu, að bolmagn hins op-
inbera til þess væri skert með greiðslum til fólks
sem sannanlega þyrfti ekki á þeim að halda.
A þessum árum var tekin upp víðtækari tekju-
tenging en áður hafði tíðkazt, þótt Ijóst sé af ofan-
greindri tilvitnun í forsendur dóms Hæstaréttar
að tekjutenging hefur verið til staðar í almanna-
ti-yggingakerfinu með einhverjum hætti frá upp-
hafi og þarf engum að koma á óvart.
Alþýðuflokkurinn, sem taldi sig jafnan vera
höfund alþýðutrygginga á íslandi, var alveg fram
í byrjun þessa áratugar andvígur frekari tekju-
tengingu í tryggingakerfinu. Meginrök flokksins
á þeim tíma voru þau, að ef um verulega mis-
munun væri að ræða, þar sem bætur væru
greiddar til sumra en ekki annarra, myndu bóta-
greiðslur almannatrygginga fá á sig svip ölmusu
til þeirra sem minna mættu sín. Alþýðuflokkur-
inn féll þó smátt og smátt frá þessum sjónarmið-
um enda má segja, að þau hafi átt rætur í fortíð,
sem ekki var lengur í neinum tengslum við veru-
leika samtímans, og bar hann fulla ábyrgð á laga-
setningu um þessi efni á árinu 1993.
Þótt flestir, ef ekki allir, geti tekið undir það
grundvallarsjónarmið, sem liggur að baki tekju-
tengingu, að ekki sé ástæða til að greiða peninga
úr opinberum sjóðum til þeirra sem ekki þurfa á
þeim að halda, kom fljótt í ljós, að framkvæmd
tekjutengingar var gagnrýnd mjög. Meginástæð-
an var sú, að í viðleitni til þess að ná fram nauð-
synlegum spamaðí í ríkiskerfinu, fóru stjóm-
málamennirnir svo langt niður tekjustigann,
þegar kom að skerðingu bóta, að gagnrýnin á
framkvæmdina varð stöðugt háværari.
Sú ákvörðun að fara svo langt niður tekjustig-
ann sem raun bar vitni var skiljanleg vegna efna-
hagsaðstæðna á þeim tíma. En þær skiljanlegu
ástæður breyttu hins vegar engu um það, að með
því var smátt og smátt komið óorði á tekjuteng-
ingu.
I stað þess að líta svo á, að tekjutenging í al-
mannatryggingakerfinu væri sanngjörn aðferð
til þess að jafna metin á milli þeirra sem höfðu
nóg, og sumir meira en nóg, og hinna sem höfðu
of lítið var í vaxandi mæli farið að líta á tekjuteng-
ingu sem ósanngjaraa aðferð af hálfu ríkissjóð til
þess að komast hjá því að greiða eðlilegar trygg-
ingabætur. Jafnframt sögðu margir sem svo: við
emm tilbúin til að fallast á tekjutengingu til þess
að hægt sé að hækka bætur til þeirra sem þurfa
meira á þeim að halda, en sjást þess einhver
merki, að sparnaðurinn, sem kemur niður á okk-
ur, skili sér í hærri greiðslum til hinna?
Þess vegna brá svo undarlega við, að þótt hugs-
unin á baki við tekjutengingu í tryggingakerfinu
væri réttlát, sanngjöm og eðlileg, upplifði al-
menningur þetta fyrirkomulag sem óréttlátt,
ósanngjarnt og óeðlilegt.
Þegar fólk er spurt í dag hvort það telji í raun
og vem eðlilegt að stóreignamenn og hátekju-
menn fái fullar bætur úr tryggingakerfinu til
jafns við öryrkja er svarið gjaman, að þeir séu
svo fáir, að það skipti engu máli í útgjöldum hins
opinbera þótt þeir fái að fljóta með.
Það er sjaldgæft, að stefna, sem augljóslega
byggist á réttlátri og sanngjarnri hugsun, fái
slíka útreið í almenningsálitinu, sem tekjuteng-
ing hefur fengið, en sú útreið er staðreynd sem
horfast verður í augu við.
Með dómi Hæstarétt-
Jafnrétti og ar í máli Öryrkja-
tpkiiitpmríncr bandalagsins gegn
TeKJUtenging Tryggingastofnun
ríksins er nýr þáttur kominn inn í þessar umræð-
ur, sem lítið hefur farið fyrir en það er spurningin
um jafna stöðu og jafnan rétt karla og kvenna.
í dómi Hæstaréttar segir: „Samkvæmt 12. gr.
almannatryggingalaga skerðist örorkulífeyrir
vegna búsetu og tekna öryrkjans sjálfs. Tekjur
maka skerða ekki örorkulífeyri, svo sem að fram-
an greinir. Tekjur maka, hvort sem er í hjúskap
eða sambúð, skerða hins vegar tekjutryggingu
örorkulífeyrisþega...Tekjur maka skipta ekki
máli við greiðslur til dæmis slysatrygginga,
sjúkratrygginga, atvinnuleysistrygginga og fæð-
ingarstyrks. Verðm- að telja það aðalreglu ís-
lenzks réttar að réttur einstaklinga til greiðslna
úr opinberum sjóðum skuli vera án tillits til tekna
maka. Er það í samræmi við þá stefnumörkun,
sem liggur að baki íslenzkri löggjöf um jafna
stöðu og jafnan rétt kvenna og karla....“
Síðan segir meirihluti 5 manna dóms Hæsta-
réttar: „Svo sem áður greinir verður að telja, að í
1. mgr. 76. gr. stjórnarskrárinnar felist ákveðin
lágmarksréttindi, sem miðuð séu við einstakling.
Þrátt fyrir svigrúm almenna löggjafans til mats á
því, hvernig þessi lágmai'ksréttindi skuli ákvörð-
uð, geta dómstólar ekki vikið sér undan því að
taka afstöðu til þess, hvort það mat samrýmist
grundvallarreglum stjórnarski'árinnar. Þegar lit-
ið er til skipulags réttinda örorkulífeyrisþega
samkvæmt almannatryggingalögum og þeirra af-
leiðinga, sem í raun geta af því leitt fyrir ein-
staklinga, verður þetta skipulag ekki talið