Norðanfari - 13.02.1865, Blaðsíða 2

og rjettorMr sögumonnn eptiilæti Islendinga.
Af pessnm kvæöa- og sagna-sjóbi l'ær&u þeir
í letur hinar nafnfrægu sngur vorar, sem ílest-
ar eru enn til. þessar sögur bera þessljósan
vott hvab fjölfróbir Isiendingar voru og vand-
virknir, hversu þeir virtu frægh, manr.dáb og
rjettindi, en hötufu ódrengskap og áþján. þa;r
vitua um þafe hversu annt íslendingnm var þá
um a& vita sem mest af vifcburBum heimsins,
og alit sem rjettast aö kostur var aö fá, þær
vitna um snilii þeirra í ijðsum og einföldum
htigsunum og máli. þetta var á frelsisöldutn
Islendinga áönr land kom undir konuug og
áöur enn klerkavaldiö katólskunnar kúgaÖi and-
legt og líkamlegt frelsi þeirra.
þ(5 mikiÖ væri þá eirinig til af hjátrúar-
sögum, var minnst af þcim fært í letur, því
íslendingar vii tu þá mest, þaö sem þeir trúöu
væri satt.
þegar Hák'on gamli Noregskonungur haföi
dregiö fslendinga undir sig og merkustu og ,
menntuöustu ættir þeirra höföu drepist af eitri
drottnunargirninnar og tvídrægninnar, sem liann
8áöi meöal þeirra. þá dofnaöi yfir sögu-and-
anum og hann tdk aö breytast eptir því sem
landsmenn rnisstu sjálfsforræöi sitt. Ef Islcnd-
ingar heföi ekki rnisst fre'si sitt, er líklegt
þeir befÖi haldiö áfram aÖ rita sarinar sögur,
ekki einasta nm alla viöburÖi hjá sjer heldur
og meöal erlcndra þjúöa, þá sem þeir gátu
fengiö fregnir um, svo vjer hefÖum nú átt
epfir þá eina hina beztu sögu miöaldanna, sjer
í lagi um örlög og belztu athafnir þjúöanna í
noiöurálfu og kririgum MiÖjarÖarhaf, ef ka-
túiskan hefti þá ekki fært alla frjálsa anda
ofan í galdramyrkur blindrar hjátrdar og
heimsku,
Hákon gamli, hinn óþjúÖIegasti maöur og
mesti útlendinga ganti, sem nokkurn tíma bar
kórónu í Noregi, byrjaÖi á því aö láta snara
á norrænn snÖrænum ýkjn- og lygasögum Og
tókti þær bráöuni aö þykja hin bczta skemmt-
un. Konungarnir fóru ítö veröa fr.ábitnir þjóö-
Iegum fræöum; og eptir þeim breyttu höfÖ-
ingjar þeirra og síöan hinir smærri menn. þá
var þaö og snemma aö höfÖingjar í Noi cgi
fórn aö meta of lítils tungu feÖra sinna. Sást
þess til aÖ mynda vottur þegar einn af þeim
fjekk Laurentius bróÖur, er seinna varÖ bisk-
upp á Hólum, til aö rita á Iatínu biö-
Hsbrjef frændkontt konungsins, eins og nor-
rænan væri henni ekki boöleg.
fetta sama sögubragö og skortur á virö-
irtgu fyrir móöurmálinu færöist brátt út hing-
aö. Mcnn hættu aö rita saunar sögur, en
færöu heldur f Ictur eitthvaö, sem ftillt var af
hjátrú og ýkjutn.
þ>á rituöu munkar sögur um helga meun,
kraptaverk þeirra og kynja viöburöi, afskræmdu
máliö og fylltu þaö meö tilgjörö og apalegri
sjervizku.
Konungsvaldiö norræna og sögustefnan
þar, klerkavald og klaustraþvættirigur hjer á
lundi og hjátrtíarvilla, breyttu nú algjörlega
seinast á 13. öld og á næstu öldum eptir
sögubragöi íslendinga og máli til hins verra.
Iliö fagra og einfalda móöurmál þeirra tók ab
blendast, menn gieymdu aö viröa mest sann-
ar sögur og einfaldleik tungunnar. Sannindi,
manndáö og hrevsti flýöi aÖ mestu af landi
eptir því sem áþjánin jókst og laridsmenn
hættu aÖ hugsa lengur unt sjálfsforræÖi sitt.
þ>ó voru enn ritaöar sögur og ekki all-
lítiö, söguástin Iiföi, en andi hinnar fögru og
sönnu sögu var þegar koniinn í útlegÖ. þ>aö
voru helzt lyga- og kynja sögur, scnt þá voru
færöar í letur, miinnnm til skemmtunar, eins
og lýöurinn bseri eigi lengur skyn á hvaÖ fag-
urt væri og satt. Enn voru samt í Iandinu
gevmdar og líklega lesnar meöfram hinar fögru
fornsögur, og hefir þaö án efa veriÖ þvi aö
I þakka, aÖ þó klaustramcnn rituöu flostir herfi-
legar hjátrúarsögur á hraklegu máli, þá ritnÖu
nokkrir alþýöu menn á 14. og 15. öld'skemmti-
sögur meö lornaldar blæ og skipulegri íslenzku,
cins og til aö mynda sögurnar af Örvar-Oddi
Hrólfi Gautrekssyni og fleiri. Allt af hnignaöi
sögu-andanum og ntálinu, eptir því sem Is-
lendingar gleymdu meira sjálfum sjer, rjett-
indum sfnum og máli; og á 16. og 17. öld
mun varla nokkur saga hafa veriö frumrituö
á Islandi. þ>á munu hafa veriÖ íslenzkaöar
hinar hraklegu lygasögur, sem enn flækjast
víöa svo sem af Vilhjálmi Sjóö, Bjefusi og
Jósevæn og þvílíkar, sem sýna hvaÖ illa þá
var komiÖ sögu andanum og málinu. Fræöi-
menn, sem þá voru uppi stunduÖu flestir ann-
aö en sagnafræÖi og rjett máh,
þá nálgaöist helreiö hinna íslenzku sagna-
fræÖa og rnáls. Kvaö svo ramt aö deyfb og
dauöa sögn-andans hjá oss sneniina á næst-
IiÖinni öld, ab landsmcnn lietu viögangast, aö
hjeÖan væri flutt suöur f Danmörku rænt og
ruplaö nálega allt sögu og fornrita-safn, sem
var til hjer á landi frá fyrri tíöum og lög-
maöurinn sjálfur Sveinn Sölvason fann svo
lítiö bragö aÖ fornu og fögru máli íslendinga,
aö hann ámælir fræöirnönnunum, sem þá voru
uppi, fyrir þaÖ aÖ þeir „hángi svo fast viö
sitt antiqvitet® og telur sjálfsagt aö mál vort
eigi aÖ veröa aö dönskum þvættingi. „Svo
sem vor efni í flestum hlutum dependera af
þeim dönsku, því má þá ekki einnig vort
tungumál vera söinu forlögum undirorpiÖ“ seg-
ir hann í formálanum fyrir Týró júris. Slík
örlög illra og erlendra norna voru þá komin
yíir sögulíf og turigu vor íslendinga. Vjer
eigum aö líta yfir þessi illu örlög í spegli
söguunar, gremjast þeiin og varast sjálfskap-
arvíti þeirra, sem_^yrir urfu.
Langa stund hafbi höggum oröiö fegin
hönd hinna illu vætta og #suddadrunga daufra
anda, setn drógust gegnum íslandsIopt“ en nú
leiÖ aö dómsdegi þeirra.
A sömu öld er sögu og máls nrenjar
gullaldar íslcndinga voru herleiddar, á sömu
ökl og örvænt var um lengra líf tungu
vorrar, þá brá upp Ijósgeislum í myrkri, svo
einstöku menn fóru aÖ sjá „blygöun vors fat-
leysis“. Eggeit frægi Olafsson kvaö og ritaÖi
á fegra máli en þá var altítt, þó þaö væri
nokltuö blendiö og ekki tilgjöröarlaust. Hann
orti sögukvæöl Islands til aö vekja eptirtekt
manna á prýði og lýtnm fornaldarinnar; hann
orti kýmnis kvæöi um sótt og dauöa Islen?k-
unnar og spáir þar etidurlífgun hennar. þaö
helir og rætzt. Nokkrir ágætismenn tóltu þá
samtffis og síbar í sama strenginn aö rjetta
viÖ heiöur liintiar fögru sögufræöi Islendinga
og laga máliö. Og þaö vildi til hamingju aö
einstöku menn geymdu en merijar af sannri
söguást og allur fjöldi manna í sveitum talaöi
enn móöurmá! vort iiiö forna og fagra lítiö
bjagaö. J>aö voru einkum hinir bóklæröu og
heldri menn, sem töluöu og rituöu hraklegast.
þab voru þeir sem einkum færöu inn í málib
útlend orö, málsgreinir og hugsanir, og fá-
vitrir búöaglópar hjálpuöu þeim til. því lengi
var þaö, aÖ þeim sem þóttust alþýÖu fremri,
þótti fremd í ng málskrúÖ aö blanda máliö
útlendum glósum, eins og þeim fyndist þaö
of alþýölegt ab tala þctta sveitamál. Margir
af þeim kynntust og tíöura Dönum, sem lengi
fyrirlitu oss og allt íslenzkt. Og þctta álit
haföi læöst inn í huga þeirra og varö þar aö
banvænu eitri voru þjóöerni.
Á seinni hluta næstu aldar var fariö aö
rita fjölda af fornsögum vorum, svo allir gátu
Icsiö þær og sjeö hvernig máliö var oröiÖ
bjagaÖ. Undir aldamótin og síöan tóku bók-
vísir menn aö rita frásagnir um helztu viö-
burÖi raeöal annara þjóöa. þetta færöi aptur
lífsmörk í sögu-anda vorn og vakti nokkrar
hugsanir um hag vorn og rjettindi.
Hinn víöfrægi útlendingur Iíasmus Rask
efldi í byrjun þessarar aldar manna mest heiÖ-
ur vorrar lungu, svo flestir inenntaöir landar
vorir fóru aö fiuna til þess, aö þaö var minnk-
un aö tala og rita jafn illa og áÖur. Sögur
og mál vort hiö fagra komst í nresta álit er-
lendis og hvorutveggju var þegar runninn upp
lrjer í landi morgunroÖi endurlífgunar dagsins.
Á þessari öld hafa flestar fornsögur vor-
ar og fræöi veriö prentaö, frjettir ritaöar og
sögur nrerkra manna og máliÖ á hinu nýritaÖa
optar vandaö síöan franun á leiö þessa öld.
Nú eigum vjer því núkiö sögusafn, sem kost-
ur er á aö lesa sjer til skemmtunar og fróö-
leiks. Sögu-andinn er Iifnaöur viö og virö-
ingin fyrir því, sem satt er og fagurt í sögu
og rnáli. þó er þessi endurlifnun alls ekki
almenn orÖin, sögu og fióöleiksástin ekki lík
því setn hún var aÖ fornu. þá seildust fræÖi-
mennirnir eptir sögum út um öll lönd, frá
öllu því sem þar haföi boriö til, sögöu lönd-
um sínum frá því og færöu þaö í letur.
Nú eru liöin 100 ár síöan lýsti af end-
buröar deigi sögunnar og málsins lijá oss, og
þó hefir enginn af fræöiraönnum vorum oröiö
til þess enn aÖ rita oss eina sögubók um
merkustu atburöi mannkynsins um öll lönd
þó nóg föng væri nú til þess, lijer í landi og
erlendis; því síöur aö nokkur maÖur hafi
ráöist í aÖ semja sögu vorrar þjóöar frá land-
náma tíö. Erlendis hafa fræöimennirnir keppst
hverjir viö aöra aÖ rita slíkar bækur. Hafa
sumar af þeim, hinar fáoröustu, verib lesnar í
skólanum hjer á iandi, en á útlendri tungu
eios og tlestar aÖrar kennslubækur skólans1.
Aö vísu varö einn af fræÖimönnum vorum
hcrra Páil MelsteÖ til þess nú fyrir 20 árum
aö rita oss stutt ágrip af mannkynssögunni
eptir danskri bók og leysti þaÖ loflega af bendi.
En hagurinn bannaöi honum aÖ bafa þaö nema
stutt ágrip. þó liefir þessi lilla bók oröib
mörgum til skcmmtunar og fróöieiks. Nú er
hún orÖin torgæf; enda hefir þessi litla saga
aldrei getaö náö miklu áliti hjá þcim scms
betri sögur þekktu, því þar er sagt frá of lau,
fljótt farib yfir allt og lítiö raktar orsakir og
aíleiöingar atburÖanna. En dáöst hafa menn
aö því hvaÖ máliö er sögulegt og fagurt. þaö
sýndi aö þessi maöur var ub því leyti liarla vel
fær um aö semja oss veraldarsögu,_sem fræddi
menn um fleira og yndi væri aö lesa.
þó nokkrir fræÖimenn vorir virÖist hafa
átt hægra mefe, en þessi maöur, a& semja oss
góöa og gilda veraldarsögu á voru máli, eptir
sögum erlendra sagnafræÖinga, þá hefir eng-
inn þeirra ráöist í þaÖ. Nú hefir einmitt
sami maöur og áöur, byrjaö aö rita oss nýja
veraldarsögu ekki alllítiö mál eptir heztu
bókum, sem hann gat fengiö. Höfum vjer
sjeö og lesiö fornaldarsöguna eptir hann
prentaÖa í Reykjavík á þessu ári. þessi fyrsti
parttir veraldarsögunnar sýnir aö hjer byrjar
alltnikil og fróöleg mannkynssaga, sem veröur
aÖ líkindum sexfalt meira mál, en þessi partur
sem út er kominn. En þaö er ekki aöalkostur
þessa parts veraldarsögunnar eptir Pái Mel-
steÖ, aÖ hann er allinikiö mál og frá morgu
1) þaö er einn sorglegur vottur I>e*s hvaö ósjálfrátt
oss hefir veriö og áhuginn lítill, aö efla hjer í landi
lieiöiir vorrar tnngn, aÖ danskan skuli hafa veriö drottn-
ing skóla vors nú nm langan tírna, danskan þossi (nauö)
Ijóta og ianngetna dúítir hinuar forna Ganta- og Dana
tungn. þaö v«r þó nokkru nær, sem áÖur var, ao latíu-
an væri drottning skólans. Húu var þú hetjumál forn-
aldarinnar fagurt og tignarlegt, líkt og vort moöutmál, þt»
þaö sje heniii I mörgu fromra.