Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1912, Page 51

Forn kaleikur og patína frá Skálholti.
Síðasta Árbók Fornleifafélagsins flutti myndir ogjýsingu af ein-
um hinna fáu merkisgripa, sem enn eru til frá dómkirkjunni á Hói-
um, kantarakápunni gömlu; nú fylgja hér myndir og stutt lýsing af
tveim hinna fornu dýrgripa, sem til voru í hinni annari dómkirkju
vorri, »kaleiknum góða« og patínunni frá Skálholti.
Helgust og þýðingarmest af öllum hinum heilögu kerum kirkj-
unnar eru kaleikurinn og patínan, þar eð þau eru notuð beinlínis við
helgun og útdeilingu vínsins og brauðsins í altarissakramentinu, og
þau eru í flestum kirkjum hér á landi nú hin einu heilögu ker
kirkjunnar — þar sem svo stendur á, að hvorki er til messuvíns-
kanna né bakstursbaukur. Frá því á fyrstu öldum kristninnar hefir
ekki annað þótt hlýða en að þessi ker væru úr dýrum málmi, og
snemma á öldum tókst upp sá siður, að skreyta þau með ýmsu móti,
stundum af mestu list. Um það leyti er kristni komst á hér á landi
voru þessi heilögu ker kirkjunnar víðast hvar einungis úr silfri, lík-
lega venjulegu gylt, sumstaðar úr gulli. Frá síðari öldum eru til
hér á landi kaleikar úr ódýrum málmi, t. d. tini. Á Þjóðmenja-
safninu er fallegur kaleikur frá ögur-kirkju (nr. 3436), gjörður í
gotneskum stýl, og er stéttin og miðkaflinn á honum úr eir, en al-
gylt; slíkt var leyfilegt fátækum kirkjum. Gylt eirpatína forn er
og til enn í einni kirkju hér á landi, og i nokkurum kirknamáldög-
um eru nefnd slík áhöld; í kirkjunum á Urðum í Svarfaðardal og
Draflastöðum í Fnjóskadal er getið um glerkaleika á 14. öldinni1).
Aftur á móti voru hér í nokkrum kirkjum gullkaleikar. Þeirra
allra mestur var hinn ágæti dýrgripur Hóladómkirkju, gullkaleikur-
inn mikli, sem Gottskálk biskup Nikulásson fékk Jóni Arasyni
9 merkur gulls til að láta smíða í Noregi, og sem »ríkisfólkið
') Hinn anðvirðilegasti kirkjnkaleiknr og þar með fylgjandi patina, er eg hefi
fnndið i islenzkum kirkjum, ern í kirkju einni i Þingeyjarsýsln; kaleikurinn er vindla-
bikar og patinan ösknbakki, bæði harla ókirkjuleg að efni og ntliti sem von er til.
Þessi „heilögn ker“ kirkjunnar voru gefin benni fyrir allmörgum árum af dönskum
kaupmanni, — máske i skiftum fyrir fomhelg silfurker,