Heimskringla - 01.01.1941, Blaðsíða 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 1. JANÚAR 1941
Wfúmsktin$\u
(Stotnu/S lSSt)
Kemur út A hverjum miOvikudegt.
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
•53 og SSS Sargent Avenue, Wtnnipeg
Talsímis 86 S37
VerO blaCslns er $3.00 árgangurlnn borglst
tyrirfram. Allar borganlr sendlst:
THE VIKING PRESS LTD.
011 viðskifta brél blaðlnu aðlútandl sendlst:
Manager J. B. SKAPTASON
853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFÁN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
853 Sargent Ave., Winnipeg
“Helmskrlngla” ls publlshed
and printed by
THE VIKItlG PRESS LTD.
SS3-SSS Sargent Avenue, Winnipeg Man.
Telephone: 86 637
WINNIPEG, 1. JANÚAR 1941
ÁRAMÓT
Heimskringla óskar að gömlum qg
góðum sið gleðilegs nýs árs.
já — gamall er siðurinn. Rómverjar
héldu nýár fyrir kristni í minningu um
goð sín (Janus, Marz). Eitthvað sex
öldum eftir fæðingu Krists, er fyrst far-
ið að halda nýár sem kristna hátíð. Þá
mun og byrjað að halda það á þeim tíma,
sem það er nú haldið.
En áður voru áraskifti á ýmsum tím-
um. Gyðingar og Sýrlendingar héldu
sitt nýár til forna að haustinu. Róm-
verjar töldu það lengi frá byggingu
Rómaborgar og héldu það að vorinu.
Grikkir töldu eftir kapphlaupum þeim,
sem haldin voru við Olympia og byrjaði
árið hjá þeim um sumarsólstöður. Á Is-
landi byrjaði það einnig um miðsumars-
leytið, í byrjun heyanna mánaðar. Má
til sönnunar því færa, að næsti mánuður
eftir hann, er nefndur tvímánuður, sem
hlýtur að hafa verið annar mánuður árs.
Hann byrjaði eiphverntíma eftir miðjan
ágústmánuð. En út í þetta skal ekki
farið lengra.
Á íslandi var á kalþólsku tímunum ný-
ársdagurinn nefndur átta-dagur. Dróg
hann nafnið af því að hann var áttundi
dagur frá jólum og haldinn helgur. Stór-
hátíðir kaþólskra voru þá haldnar helgar
í átta daga og var fagnaðurinn og
glaumurinn mestur oft síðasta daginn.
Fyrst eftir að nýár var tekið upp á átt-
undadegi jóla, var árið og aldur manna
oft talinn frá jólum. Á Islandi var það
gert á kaþólsku tímunum. Menn sögð-
ust hafa lifað svo og svo margar jóla-
nætur í stað ára. Vaninn er önnur nátt-
úra mannsins, eins og sagt er, enda hefir
það verið óspart notað til stuðnings ýms-
um stefnum og málefnum ekki sízt
trúnni til viðhalds. Enda er hún oft
ekki mikið annað en vani.
Þannig er nú nýársdagurinn til vor
kominn. 1 sjálfu sér er hann ekkert
annað og meira, en hver annar nýr dag-
ur. Heitin, sem menn í orði kveðnu þá
oft vinna, yæru eins góð, ef gerð væru,
hvern annan morgun dags sem væri, af
364 dögum ársins. Það, að ætla sér að
gera betur á næsta ári, en því liðna, fara
skynsamlegar að ráði sínu, vera elju-
samari, ákveðnari, gera meira gott,
syndga minna, eru heitstrengingar, sem
oftar þyrfti að gera, en einu sinni á ári,
því mönnum hættir nú orðið við að
gleyma þessháttar á styttri tíma en það
í flaumi lífsins. Til forna stigu menn á
stokk og strengdu heit, og efndu, eða
láu dauðir ella. Ef Islendingar stæðu
við áform sín nú eins og í þá gömul góðu
daga, væru nýársheitin til einhvers. En
þar, sem í svo mörgu öðru, höfum við
mist sjónir á því, sem íslenzkt er og
erum lakari menn fyrir, en ekki betri.
Á liðnu ári lék stríðið fjölda þjóðá
mjög illa. Þessi þjóð, þó í stríði sé, hefir
ekki mikið af því enn að segja, sem
betur fer. Hver þjóðin af annari var
rúin óðali sínu og frelsi, og á nú við kúg-
un og þrældóm að búa. Sumar þeirra eru
dauðvona og hafa fylstu ástæðu til að
örvænta um tilveru sína, undir nýja
fyrirkomulaginu, sem Hitler þykist hafa
í pokahorni sinu til að gæða heiminum
á. Að stíga á stokk og strengja þess
heit, að kveða slikan böðulskap niður,
ætti að vera fyrsta heitstrenging hvers
frjálsborins manns á þessu nýári. Það
er hin helgasta skylda gagnvart öllu
mannkyni. Ræða Roosevelts forseta,
sú er hann flutti s. 1. sunnudag, má heita
bezta heitstrenging í þessa átt; hún
lýsir mjög eindregið þörfinni á að beita
sér í þágu lýðræðisins og frelsisins í
heiminum, og að leiðin til þess sé aðeins
ein, sú að Bandaríkjaþjóðin og allar
sannfrjálsar þjóðir styðji Breta með ráði
og dáð í yfirstandandi stríði.
Þetta er það sem í hugum manna býr
efst þar sem siðmennig öll er ekki enn
fótum troðin. Og yér finnum ekki önnur
orð betri, en þau er Roosevelt forseti
mælti í þessari ræðu til að heilsa ný-
árinu með.
ÞAR SÁST ALDREI SOLDÁT FYR
(Eftirfarandi frásaga birtist nýléga í
vikuritinu Saturday Evening Post, með
vilja og vitund canadiskra herforingja,
og sögð skrifuð í Reykjavík af Leslie
Roberts).
ísland tekið hernámi af Canada-
mönnum eftir tíu friðar aldir.
Miklar, stálgráar búlka bússur lágu í
höfn á austurströnd Canada, léttu akker-
um, lestuðu sig, héldu út um sund, víg-
ásum varið gegn kafbátum og stefndu
til hafs. Skömmu síðar slógust önnur
minni skip í förina, hlaðin vopnum, sem
mest mátti, bæði undir þiljum og á; þeim
fylgdu herskip; hvert tók þá stöðu sem
því var ætluð og hélt henni er flotinn
gæddi rásina. Leiðangur var á ferð
kominn frá Canada, einn af mörgum.
Allir sem horfðu á flotann fara og
nálega allir leiðangursmenn hugðu ferð-
inni heitið þangað sem orustan brezka
lætur hæst af vábrestum og vígabraki,
en þangað voru áður margir farnir frá
Canada. Að þessu sinni lögðu Canada-
menn til hafs að verja þá ey, þar sem
fyrst skal viðnám veita ef herferð er
hafin til meginlands Norður-Ameríku.
Að viku liðinni brunaði floti þessi inn á
stórskipalegu Reykjavíkur, og við her-
liði frá meginlandi Ameríku blöstu
brattir og berir tindar Islands fjalla,
vaðandi í þoku. Áður en þar kom grun-
aði flesta að þeim var ekki ætluð vist í
skútum og skjólum gegn lofthernaði á
Englandi, sumir kunnu átta skil, sumir
urðu vísir af kvisi sem jafnan sveimar
innan borða, og því að öllum voru fengn-
ar flíkur umfram venju. En sama sem
enginn vissi hvað við tók.
1 maímánuði 1940 fundust engar byss-
ur á Islandi nema nokkrar sem veiði-
menn áttu. Landið er álíka stórt og
Pennsylvanía, en enginn soldáti fyrir-
fanst í því landi. Engin hersnekkja var
til að verja þess víkur og voga. Engin
herfluga sveimaði yfir þess hraunbreið-
um. Danir, bandaþjóð íslands, voru
sviftir sjálfræði og þá varð sá mikli
hólmi fyrsti áfangastaður í Atlantshafi
norðan til, ekki eingöngu elzta menning
vestan Evrópu, heldur varnarlaust um-
fram öll önnur lönd í víðri veröld.
Þar næst settist þar Bretaveldi, óboð-
ið. Vestan frá Canada, suðaustan frá
Bretlands eyjum brunuðu knerrir,
hlaðnir hermönnum inn á Reykjavikur
höfn, þúsundir ungra manna í mórauð-
um kastflíkum (sem Bretar kalla her-
klæði) stukku út af borðstokkum í
kugga sem fluttu þá til lands. Frá smá-
um hafskipum — þau ein sem rista
minna en seytján fet geta lagst við
hafnarbakkann — var þungi hegraður
á land: stórbyssur, stáli varðar kerrur,
skotvopn gegn herflugum með virkjum,
búlka bílar, hreyflum knúin hjól, skot-
birgðir, matbirgðir. Niður á hafnar-
bakka þyrptust ófrýnir ísl. karlmenn og
þeirra fríðu konur og horfðu á her-
skara ganga á land í fyrsta sinn frá því
landnám hófust, en síðan eru tæpar
ellefu aldir liðnar. Það fólk lét ekki á
sjá,. hvort því líkaði betur eða ver. Is-
lendingar voru ráðnir til að bíða hlut-
lausir í volki þeirrar veraldar sem var
aldeilis gengin af göflunum. Hvað tjóar?
Hvað geta Islendingar að gert? Þetta
virtist mega lesa út úr þeim alvarlegu
andlitum.
Friðsamlegt hernóm
Fylkingar fóru gangandi, skotbákn og
búlka bilar runnu á hjólum um stræti
staðarins og út um sveitir til fjarða sem
mætastir þóttu til varnar. Skömmu síð-
ar var Hótel Borg krökt af hermönnum
í bláum foringjaklæðum sjóliða og mó-
rauðum herliða búningi, að kaupa skota-
koll (skozkt brennivín með dropa af gos-
vatni) sem þeir fengu að vild í þeim
greiða skála með nýjasta sniði. Hersveit-
ir fóru fylkingum eftir sveitabrautum,
syngjandi gantalega bragi með nýstár-
legum lögum. Áður en margir dagar
iðu hurfu sumir aftur til borgar, byltu
sér í sundpolli staðarins, skrefuðu um
stræti, stóðu við á gatnamótum og
rýndu á orðabók soldáta, hina islenzku,
sem segir að orðin: “Eg vil glas af öli’’,
framborin á réttum stað, muni leiða
bjórkollu í Ijós. Þeir sem voru enn
framari og snjallari til að beita hugarins
kröftum, röktu leiðina til kvikmynda-
skála, en það voru þeir einu staðir ofan
jarðar í borginni, þar sem myrkur var að
finna um Jónsmessu leytið. Fáeinir
yfirburða menn til andlegrar hreysti
höfðu laglegar stúlkur íslenzkar við hlið
sér, er þeir fetuðu að miða gati. Þetta
var byrjunin á björtum vordegi árið 1940.
Nú er það sægirta land sem liggur
norðan við sjóleiðir Norður Atlants hafs,
tveggja daga ferð frá Bretlands eyjum,
fimm frá meginlandi N. Ameríku, vígi
grátt fyrir járnum með gínandi skot-
vopnum. Skotbákn mæna til hafs og
gægjast niður hlíðar til f jarða. Meðfram
ströndum jarðborgir og skotgarðar. '■—
Skotvirki gegn herflugum og hermenn
hjá. Virki á vegamótum og.hermenn á
verði. Fylkingar fótgönguliða tamdar
til áhlaupa. Herskálar, spítalar, vista-
skálar í hverfum þar sem háskans þykir
helst von. Frá þeim miðstöðvum
breiðist útvarða stöðvar líkt og rif i
blöku. I helztu stöðunum er mikill f jöldi
liðs til taks samstundis og við þarf. Háir
staksteinar steyptir ná frá fjörumáli til
fjalla, til að hefta för brynjaðra vagna.
ísland var vanbúið til hernaðar í þúsund
ár, skifti þá skyndilega um, gerðist víg-
búið og ramvirkjað á stuttri stund.
Alt þetta er annað en lítils virði fyrir
Canada. Ef óvinir búa um sig á íslandi,
þá er nærri hálfsótt hafið til austur-
strandar, svo sem Labrador. Kafbátar
og aðrir spellvirkjar á sjó, ef athvarf
hefðu t. a. m. í Reykjavík, gætu gert
ódæma spellvirki á sjóleiðum í Atlants-
hafi. Eyjan liggur þar á hnettinum, að
þaðan mætti herja sædrekum á hið
vestræna meginland. Bretum þætti
þröngt fyrir dyrum ef ísland væri í óvina
höndum, vís voði viðskiftum sínum og
vöruflutningum af hálfu kafbáta er það-
an herjuðu. Þeir voru búnir að missa
Rawalpindi á þessum slóðum. Ekki
ýkjalangt suður þaðan brunuðu leið-
angrar þeirra með vopn og varning frá
Canada og Bandaríkjunum. Bretar sáu
ekki annað betra en taka til sinna ráða.
Svo þeir frá Bretlandi og Canada gerðu
sig heimakomna og bjuggu þar um sig.
íslendingar vildu alls ekki skifta sér
neitt af annara áflogum, sem vonlegt
var að hlutleysis hugarfar stafi frá frið-
samlegu lífi í þúsund ár. Þeim fór sem
Belgíu, Hollandi, Noregi og félögum
þeirra Dönum, beiddust einskis nema að
þeir væru látnir í friði. En sá var mun-
urinn, að hinar smáþjóðirnar í Evrópu
höfðu verið í nábýli við aðrar stórar og
oft áleitnar þjóðir, svo öldum skifti, en
Island gnæfði í tignarlegri einveru við
norðurskauts baug, óáreitt og óháð
nema samskiftum við Danmörk.
Þeim brezka og canadiska her varð
fyrst fyrir, að fá íslendinga til að
treysta því, að þeim stafaði hvorki voði
né vandi af hernáminu, og lítil óþægindi.
Engin viðleitni hefir verið sýnd til að
taka ráðin af þeim stjórnarvöldum sem
fyrir voru. Umferð hefir ekki tept verið
nema á helztu hervarnar svæðum. Ekki
hefir nein tyllistjórn verið sett á lagg-
irnar. Engir brezkir Viðkunnar hafa
gerst til að reyna að teygja neina af
landsins þegnum frá þjóðar hollustu.
Formaður stjórnarinnar er skipaður af
Dana konungi, sem er einnig konungur
íslendinga. Bretar hafa sendiherra vel
séðan hjá stjórninni í Reykjavík.
Herliðið stundar það sem því er ætlað
og lítur varla upp úr. Ef hermönnum er
hleypt til borgar, er aginn sá, að heima-
fólkið hafi altaf rétt fyrir sér, og fram-
ferði sínu skuli þeir haga eftir þvi. Þetta
hefir gefist vel. 'Þegar hausta fór og
nótt fór að lengja, var svo komið að
hermenn og heimafólki kom vel saman.
Unga fólkið kom riðandi á hestum og
hjólum víðs vegar að, til að hlusta á
hljóðfæraslátt í herbúðunum. 1 kaup-
túnum hópuðu sig íslenzkar stúlkur og
canadiskir piltar, tvö og tvö saman, til.
að leita gamans. Gildir borgarar buðu
aðkomumönnum heim. - Þyrkingur og
tortryggni fyrirfanst um Jónsmessu leyt-
ið en um vetrarnætur þýðlegt viðmót og
vinsemd. Vitaskuld, um tvo kosti var
að velja, hinn var ekki frýnilegri: Hvað
gerðist í Danmörk, gleymum ekki því.
1 byrjuninni kom ýmislegt fyrir. —
Fyrstu vikuna komu hávær mótmæli út
af því, að herforingi hafði látið reisa
tjöld hersveitar sinnar á grösugri grund,
skamt frá höfuðstaðnum, en
eigandi þess grængresis hafði
ræktað hvert strá á þeirri
grænku með ást og umhyggju.
Á milli fóru rygileg orð. Hers-
ins herrar voru seinir til að
skilja, af hverju allur sá hávaði
spratt og handleggja sláttur.
Alstaðar er grasið, er ekki svo?
Þannig reiddi rökræðuna fram
og aftur og ekki flýtti það fyrir
niðurstöðu, að hvorugir skildu
andsvör hinna. Á endanum
rann skært skilningsljós í vit-
und þeirra borðalögðu: að gras
væri fágætt og kostbært á Is-
landi, hvernig í ósköpunum
sem á því stæði. Nú, jæja, úr
því svo var, þá skyldi flytja
tjöldin og soldátarnir sofa á
klöppunum í kring, mjúkum,
mátulega svölum, og byrja
strax í kvöld. Gestunum hafði
sézt yfir, að hey er sá gróður
jarðar, sem íslendingar rækta
með mestri umhyggju, af þeirri
gildu ástæðu að það er næsta
torræktað og mikils þarf með
af því. Þeir hafa sauðabú stór
og hrossahjarðir, þau eru harð-
gerð þó smá séu og nauðsynleg
til reiðar og flutninga.
Sœttargerð um grœngresi
Fám dögum síðar steig her-
foringi á land í Reykjavík, af
heldra tagi, af gulli glitrandi.
Þann sama dag gekk hann á
fund með auðkýfingum nær-
sveitanna. Hann var kominn,
sagði hann, að tilhlutun her-
ráðaneytis, til að athuga þetta
með grasið. Ætlaði hann að
borga? Alveg sjálfsagt. Auð-
kýfingar urðu alveg hissa. —
Þann sama dag var því máli
ráðið til lykta eftir því sem
graseigendur vildu vera láta.
Þessi atburður tjáist hafa
sannfært eyjarskeggja um
sannsýni gesta sinna, umfram
alt annað sem gerst hefir fyr
eða síðar. En soldátar frá Can-
ada, upp og niður, munu aldrei
skilja í því fólki sem forðast að
setjast í hlaðbrekkuna hjá sér,
dauðhrætt við að bæla grasið.
Fleira hefir stutt að sátt crg
samkomulagi heldur en góð-
vild og hrein viðskifti þeirra
aðkomnu. Löngu áður en her-
skipin brunuðu inn á skipalegu
Reykjavikur, voru viðskifti við
útlönd þrotin. Fiskur, két, ull,
æðardúnn frá íslandi seldist til
Danmerkur, landanna við Mið-
jarðarhaf og Eystrasalt. Flutn-
ingabannið tók fyrir þá sölu.
Viðskifti íslendinga virtust
komin í vanda og hagráð þorr-
in. Þá bauðst Bretland til að
kaupa fisk og két við góðu
verði, sem var alls ekki miðað
við, að sá krókur var seljend-
um nauðbeygður. Ennfremur
þegar mörg þúsund hermenn
komu í land, sem horfði fram
á harðan skort og hungur, þá
fylgdi mörg blessun komu
þeirra. Canada geldur sínum
hermönnum ríflega, þó Bretum
fari öðruvísi, og jafnframt eru
| þeir ungu menn fulltrúar þeirr-
| ar skoðunar að þeir skildingar
| séu glataðir, sem er ekki snar-
að í umferð undir eins. Það er
ekki gott að giska á, hve mikið
af canadiskum dollurum og
enskum pundum lendir í vösum
kaupmgfhna og annara sem
versla með mat og drykk, mán-
aðarlega. Þar á ofan kaupa
brytar beggja herja miklar
birgðir matar víðsvegár um
land, með þeim árangri, að
hagráð landsmanna tóku
skyndilegum bata. Nú má
heita að eini óleysti vandinn sé,
hvað gera skuli við æðardún.
Flestir af þeim æskumönn-
um sem voru ferjaðir til lands í
Reykjavík, hugðu fyrir sér
liggja álíka æfi og Byrd og
hans félagar eiga; þein höfðu
hjálma eða hettur til að verja
eyrif, nef og kjálka fyrir kólg-
unni. Ef soldáti hafði fengið
færri en sex rekkjóðir í sinn
hlut, eða sjö, þá var hann full-
viss um að líf sitt væri í hættu.
En ekki lentu þeir canadisku
soldátar á jökli, heldur í 40
þús. íbúa borg, með rafljósum,
vatni í húsum, straumrendum,
þægindum, laglegum stúlkum,
kvikmyndum, gaskerrum og
því sem nefnast má: bllum
heimilis þægindum. Þeir sem
komu frá sléttunum í Saskat-
chewan, þeim víðu grundum,
eða frá skógarhöggi í Quebec,
um þá er óhætt að segja, að
þeir höfðu aldrei komið nærri
svo hraðvaxandi og hraðfara
bæ, á sinni æfi, í sínu heima-
landi. Aðeins fátt skorti af því
sem í Norður Ameríku gerist
og gengur. Járnbrautir eru
j engar. Trjávöxtur enginn með
■ ströndum fram, sem gæti kall-
ast því nafni. I Reykjavík eða
.Hafnarfirði gat að líta stöku
blómabeð, og kálgarða með
kartöfllum, róum eða ribsberja
blöðum, en hvergi hávaxið
korn, engin blóma gerði skart-
andi mörgum litum og fögrum,
landareign býlanna er ekki
stór, oft milli fjöruborðs og
hrauns. Að öðru leyti er
Reykjavík áþekk hverjum ný-
tízku bæ álíka stórum í Can-
ada eða Bandaríkjunum.
Talsíma og ritsíma strengir
eru alstaðar. Soldátar hvílast
milli varða við útvarpsklið frá
Ameríku, sem þeir vilja helzt
kjósa. Tvö þúsund bílar,
stakra eign, renna eftir vegum
sem duga til þægilegra ferða-
laga. Stjórnin annast úthlut-
un á bjór, sem má kallast
sæmilegur, en áfengir drykk-
ir eru þunglega skattaðir, svo
að staupið kostar um 75 cents.
Heimagert brugg forðast her-
inn að miklu leyti, sem er hent-
ugt ef náttúra fylgir nafni, en
sá lögur heitir: svarti dauði.
Búðargluggar í kaupstöðum
eru fullir af varningi frá Ame-
ríku og Evrópu. Stúlkurnar
eru hýreygar og ganga vel í
augu karlmanna. Ekki eru þær
allar ljóshærðár, þó svo megi
virðast í fljótu bragði. Lokka-
liðun vanrækja þær ekki né
farða. Ef þær hafa allar eitt
sameiginlegt einkenni, þá er
það svipur kringum augun,
sem venjulega sér á sjómönn-
um og öðrum sem eru oft úti í
roki.
Herforingjanna hagur er á
borð við það sem gerist í öðr-
um löndum. Á verði hjá þeim
stóru strandvarna byssum þola
þeir sömu þrautir og þeirra
undirmenn. En á miðstöðvum
eru þeir vel hýstir við góðar
veitingar. Canadiskir herfor-
ingjar hafa sezt fyrir á Hótel
Borg, til samneytis og um-
gengni sín á milli og við aðra.
Á Borg eru bráðir bríaðar á
ameríska vísu, mjöður bland-
aðar og mungát sem í Ameríku,
þar dunar dansinn með nýjustu
sveiflum en slættinum stýrir
ungur maður frá Bandaríkj-
unum.
Á verði við sjó
En fleira verður að gera en
gott þykir til að vígvirkja fs-
land. Milli fjarðanna eru f jöll
brött og gróðurlaus. ’Stríðir
vindar standa af hafi og berja
þá slyddu sem standa við byss-
urnar, og kaldri rifningu. —
Skjól er hvergi, því að stór-
byssum verður að velja setur á
hæstu höfðum og sem sléttust-
um, en þar er rokið hvassast.
Byssunum verður að halda
volgum, svo að tiltækar séu á
hverju augabragði. Samband
má aldrei slitna við miðstöð
sem ræður skotum, við varð-
stöðvar til og frá og við þær
sveitir sem búnar eru til at-
lögu, hvenær sem við þarf. Sú
árvekni má aldrei slakna. Og
helzta skylda herforingja er að
vinna sífeldlega sem rösklegast
á móti því, að árvekni dvíni.
hjá mönnum sem hafa ekkert
annað að gera en bíða eftir á-
hlaupi sem aldrei hefir orðið
af, sem kannske aldrei verður
af, getur þó skollið yfir fyrir-
varalaust.