Vísir - 04.07.1961, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 4. júlí 1961
VISIR
BÆKUROG HOFUNDARl
r r \\
Fræðimenn eru ekki
sérlega veglyndur hópur
manna. Þegar þeir gagn-
rýna verk hver annars,
má næstum heyra skrjáf-
ið í þurru skinni, um leið
og þeir núa saman hönd
unum yfir vanmætti
starfsbróðurins til að rök
styðja kenningu, að hafa
notað rangt ártal, óáreið
anlegar heimildir, að
ekki sé sagt falskar.
Sagnfræðingurinn Arnold
Toynbee hefur ekki farið
varhluta af þessari tegund á-
sakana. Á honum voru að
Arnold Toynbee.
sakanir eða játningar. Hann
játar að ganga stundum feti
of langt í skýringum^sínum,
að treysta á þjóðsagnir í
stað sögulegra staðreynda,
en biður ekki afsökunar á
því, vegna þess að um leið
hefur honum opnast ný inn-
sýn í heim sögunnar. En
hann játar mistök, sem
snerta grundvallaratriði í
sagnaritun hans: Að það hafi
verið mistölc að nota hell-
ensku menninguna til hlið-
sjónar, þegar hann fjallar
um hnignun annarra menn-
ingarskeiði. Þetta kostar
hann ítarlega endurskoðun
uppruna hinna „æðri trúar-
bragða“. Það stenzt ekki
Toynbee teknr sjállan
sig í karphúsii.
minnsta kosti tveir veikir
blettir, eftir að hið mikla
ritverk hans, tíu binda man-
kynssagan, Study of History,
kom út: Verkið varð víð-
lesnasta sagnfræðirit síðari
tíma og vinsældir hata
fræðimenn jafnmikið í orði
og þeir þrá slíka viðurkenn-
ingu á borði. Toynbee hafði
reynt að rísa upp yfir hina
svokölluðu „smásmugulegu“
sagnfræðirannsóknir og
skipa sögunni eftir menning-
arskeiðum og síðar, voldug-
um trúarbrögðum. Þar sagði
Toynbee: Æðsta takmark
mannsins er ekkert minna
en Guð.
ffnissvið hans var svo gíf-
urlega víðfeðmt, að mis
tök voru óhjákvæmileg.
Jafnvel hin undraverða
þekking hans gat ekki bjarg-
að honum frá þeim, og
starfsbræður hans læstu
klónum í þær með upphróp-
unum, sem lýstu andsvörum
allt frá lærðri fyrirlitningu
til einfaldrar ánægju. Hann
hefir verið sakaður um fá-
fræði, að sulla í dulfræði á
kostnað sannfræðinnar, að
snúa út úr staðreyndum til
að byggja upp falskar kenn-
ingar, að rita prósaljóð, að
afla sér menntunar með því
að rita bækur. Sannleikur-
er sá, að mikið af þessarri
gagnrýni má telja á rökum
reista. Það var einnig stað-
reynd að Study of History,
með alla sína galla, var
merkasta og djarfasta til-
raun nútímasagnfræðings
til að kortleggja krókótta
leið mannsins frá frumstæðu
fenjalífi til samfélags við
Guð og menn.
Gagnrýnin kom illa við
Toynbee, óhætt ér að se'gja,
mjög illa. Sönnunina er að
finna í nýrri bók Toynbees,
„Reconsiderations“, Endur
athuganir, sem er efnismikil
endurskoðun á öllum fyrri
skoðunum hans og um leið
eftirtektarverð viðurkenning
á mistökum og göllum. Á
sama tíma gefur bók hans
Intent of Toynbee’s History,
Tilgangurinn með sögu Toyn
bees, gagnrýnendum hans ný
tækifæri til að ráðast á löngu
gagnrýnt verk. En svipa
gagnrýnendanna fellur ekki
jafnótt og títt og óður. Satt
er að David M. Robinson,
sérfræðingur í eftirlætisefni
Toynbees, sögu grískrar
gullaldar, reynir ekki að
breiða yfir þá sannfæringu
sína að Toynbee sé einstak-
lega fáfróður um sumar
heimildir í þessari eftirlætis-
grein sinni. Bandaríski pró-
fessorinn Mathew A. T.
Fitzsimmons segir aðdráttar-
laust, að meðferð Toynbees
á Bandaríkjunum sé „óná-
kvæm og röng, ónóg og ó-
ákveðin“. Engu að síður lýsa
þessir sérfræðingar aðdáun
sinni á yfirsýn Toynbees,
dirfsku hans og taumhaldi á
efninu. En eiginlega má
segja að tíminn hafi verið
Toynbee • hliðhollur. Árið
1935 var farið ólíkt harðari
orðum um verk hans en gert
er í dag.
JJn Toynbee er jafnvel enn
harðari við sjálfan sig.
Bók hans Reconsiderations,
er á köflum auðmjúkar af-
lengur að segja að þau séu
sprottin upp í „einvígi“
milli tveggja menningarafla.
Þau eru í rauninni ekki orð-
c.fjq n; niJJQ'ia?
ín til í umþrþtum menning-
arafla, heldur sjálfur grund-
völlurinn, sem menningin
hvílir á.
Nákvæmum lesanda hinn-
ar miklu sögu eftir Toyn-
bee kann að virðast sem
þetta jafngildi því að segja
að verkið þarfnist endur-
skoðunar. Toynbee sýnist nú
jafnvel nauðsynlegt að end-
urskoða menningarkerfi
sitt, eitt af lykilatriðum
mikils verks og á einum
stað játar hann undan-
bragðalaust að „hafa hætt
við fyrri skipun mína á
þremur aðgreindum menn-
ingarskeiðum.“
En það sem er jafnvel enn
þá furðulegra í augum
margra er tilraun Toynbees
til að skýra persónulega
galla. Hann segir að latínu-
leg enska hans sé sprottin
af klassískri menntun hans.
Hann gerir einnig 'þá játn-
ingu, sem hljómar kátlega í
munni sagnfræðings, að
hann sé „næstum algerlega
þekkingarlaus á vestrænum
uppgötvunum síðan frá 17.
öld og fram á okkar daga,
bæði á sviði stærðfræðinnar
og eðlisfræðinnar. Þetta er
vissulega stórt gat .... „í
þekkingu minni á menning-
arskeiðum öðrum en hell-
enskum og æðri trúarbrögð-
um eru furðulegar eyður
Og þannig heldur
hann áfram — þekkingar-
skortur í fornfræði, landa-
6
—r
Larcdsbanki
75 ára.
1. júlí voru 75 ár liðin síðan
Landsbanki íslands hóf starf-
semi sína. Var hann fyrsti
banki, sem stofnsettur var á
íslandi, og er hann langelzta
bankastofnun, sem nú er starf-'
andi í landinu. Landsbankinn
var stofnsettur með lögum frá
18. sept. 1885. Starfsfé sitt
fékk bankinn með þeim hæti,
að landssjóður gaf út 500 þús-
und krónur í seðlum og afhenti
þá upphæð bankanum til ráð-
stöfunar, og var hér um að ræða
fyrstu seðlaútgáfu á íslandi.
Starfsemi bankans hófst svo
á næsta ári eða nánar tiltekið
1. júlí 1886, og var fyrsti fram-
kvæmdastjóri bankans skipað-
ur Lárus Sveinbjörnsson, yfir-
dómari. Starfsemi bankans var
að sjálfsögðu lítil framan af,
enda var þá atvinnulíf í land-
inu fábreytt og peningavið-
skipti lítil, og hafði bankinn
ekki opið nema tvisvar í viku
og þá tvo tíma í senn.
Árið 1887 sameinaðist Spari-
sjóður Reykjavíkur Lands-
bankanum, en sparisjóðurinn
var stofnaður 1872, og mp því
rekja þann þátt í starfsemi
bankans til þess.
Starfsemi Landsbankans
jókst ár frá ári, en þó má segjg,
að þá fyrst hafi komið veruleg-
ur skriður á þróun hans, er
Tryggvi Gunnarsson varð
bankastjóri árið 1893. Því fór
þó fjarri, að Landsbankinn
gæti, er fram liðu stundir, ann-
að sívaxandi fjárþörf atvinnu-
veganna, enda hófst á þessu
tímabili gagnger bylting í
sjávarútvegi. Til þess að leysa
úr lánsfjárskortinum varð það
loks að ráði að leyfa stofnun
nýs banka með erlendu fjár-
magni, en það var íslands-
fræði, áhugaleysi um efna-
hagsleg og tæknileg atriði.
egar svo er komið kann
lesandinn að spyrja sig
hvort Toynbee hafi ekki af-
skrifað sjálfan sig sem höf-
und bókarinnar Study of
History. Svarið verður nei-
kvætt. Hver sem lesið hef-
ur verkið veit að hann fer
of hörðum orðum um sjálfan
sig. Fáfræðin, sem hann á-
sakar sjálfan sig fyrir er
afstæður þáttur: Hvaða
sagnfræðingur annar býr
yfir jafnmikilli þekkingu1 og
hann og hefur notað þessa
þekkingu sína með jafn
fljúgandi ímyndunarafli?
Toynbee tekur sjálfan sig
harkalega í karphúsið og ár-
angurinn er nokkur álits-
hnekkur en ekki stórvægi-
legur. En þegar allt kemur
til alls er Study of History
enn þá til, og verkið er
minnismerki um Toynbee.
Islands
banki, er hóf starfsemi sína
1904. Fékk hann rétt til að gefa
út seðla og varð brátt mikið
afl í fjármálum þjóðarinnar,
svo að Landsbankinn féll um
tíma í skugga hans.
Nýtt uppgangsskeið Lands-
bankans hófst í lok stríðsins, og
þegar komið var fram um 1923,
var hann enn á ný orðinn
stærsti banki þjóðarinnar.
Eftir 1920 áttu sér stað mikl-
ar umræður um skipulag
bankamála hér á landi, og varð
niðurstaða þeirra sú, að sett
voru árið 1927 ný lög um
Landsbankann, þar sem hon-
um var falinn seðlaútgáfurétt-
urinn, en bankinn skyldi starfa
í þremur bókhaldslega aðskild-
um deildum: Seðlabanka, spari-
sjóðdeild og veðdeild. Hélzt
þetta skipulag óbreytt til árs-
ins 1957, en þá var bankanum
skipt í tvær megindeildir með
sjálfstæðri stjórn: Seðlabanka
og Viðskiptabanka. Loks voru
svo samþykkt lög á síðasta Al-
þingi, þar sem Seðlabankinn
var algjörlega greindur frá
Landsbankanum, sem nú er ein-
göngu viðskiptabanki, en starf-
rækir jafnframt veðdeild og
annast lán til húsbygginga.
Landsbanki íslands hefur vax
ið mjög ört á undanförnum ár-
um, og nemur nú heildarupp-
hæð efnahagsreiknings hans um
2.500 milljónum króna. Þar af
eru innstæður á sparisjóði um
830 milljónir og innstæður á
hlaupareikningi 490 milljónir.
Heildarútlán bankans nema
rúmum 2.000 milljónum króna,
og er þá veðdeildin ekki með
talin. Gjaldeyrisviðskipti eru
stór þáttur í starfsemi Lands-
bankans, og annast hann um %
af gjaldeyrisviðskiptum við al-
menning. Bankinn rekur nú
fjögur útibú utan Reykjavíkur:
á ísafirði, Akureyri, Eskifirði
og Selfossi, en auk þess útibú
á þremur stöðum í Reykjavík.
FMK heldur
aöulfund.
Aðalfundur Félags matvöru-
kaupmanna var haldinn í
Tjarnarcafé fyrir nokkru.
Fundarstjóri var kjörinn
Bernharð Arnar, hinn ötuli for-
maður ávaxtanefndarinnar, og
Reynir Eyjólfsson fundarritari.
Guðmundur Ingimundarson
var endurkjörinn formaður fé-
lagsins og meðstjórnendur þeir
Einar Eyjólfsson og Reynir
Eyjólfsson. Fyrir í stjórn voru
Lúðvík Þorgeirsson og Sigur-
liði Kristjánsson.
Fulltrúi félagsins í stjórn
Kaupmannasamtakanna var
endurkjörinn Sigurliði Krist-
jánsson, sömuleiðis varamaður,
Guðmundur Ingimundarson.