Vísir - 15.05.1964, Blaðsíða 5

5

^w-’^'JOÍIÆSí* XV
~ SliðBBBSCií* 5.' BJBBHK
Hindra verðsir
t gær birti Seðlabankinn árs-
skýrslu sína. í ræðu við það tæki-
færi gerði formaður stjómar Seðla-
bankans, dr Jóhannes Nordal,
grein fyrir efnahagsþróuninni á síð-
asta ári i mjög skilmerkilegri
ræðu og ræddi um það á hvern
hátt væri unnt að koma i veg
fyrir verðbólguþróunina og
tryggja jafnvægi i þjóðarbúskapn-
um.
Fara meginkaflar ræðu dr. Jó-
hannesar hér á eftir:
Tjegar bankastjórnin lagði fram
skýrslu sína fyrir ári var á
það bent, að útlit væri fyrir, að
greiðslujöfnuðurinn við útlönd á
árinu 1963 yrði óhagstæðari en
verið hafði undanfarin tvö ár. Jafn-
framt var látinn í ljós uggur vegna
vaxandi þenslu eftirspurnar og ó-
vissu í kaupgjaldsmálum. Hins veg-
ar stóðu þá vonir til þess, að með
sæmilegu aðhaldi í þessum efnum
gæti tekizt að halda þolanlegu
jafnvægi út á við og á vinnu-
markaðinum á árinu 1963 þrátt
fyrir þær miklu framkvæmdir, sem
fyrirsjáanlegar voru bæði hjá
einkaaðilum og innan framkvæmda-
áætlunar ríkisins. Að því er varð
ar greiðslujöfnuðinn við útlönd virð
ist þróunin ekki hafa orðið að
neinu verulegu marki óhagstæðari
en við var búizt, en að því er
varðar þensluna innanlands og
þróunina í kaupgjalds- og verð-
lagsmálum, reyndist vera um mjög
alvarleg umskipti til hins verra
að ræða á árinu.
Óeðlileg hækkun
fasteigna
Eftir því, sem á árið leið kom skýr
ar f ljós, að aukning eftirspurnar
yrði meiri og örari en áætlað hafði
verið og birtist það í stóraukn-
um innflutningi, vinnuaflsskorti og
óeðlilegri hækkun fasteignaverðs.
Áframhaldandi launahækkanir og
mikil lánsfjárþensla átti hvort
tveggja þátt í þessari þróun. Við
þetta bættist svo vaxandi ótti við
Sframhaldandi hækkanir kaup-
gjalds og verðlags. Þenslan jókst
þannig stig af stigi fyrir áhrif tekju-
aukningar annars vegar, en vax-
andi vantrúar á framtíðargildi pen-
inga hins vegar. Jók þetta mjög á
spennuna á vinnumarkaðinum og
ýtti undir fjárfestingu einkaaði'.a.
Nauðsynlegar ráðstafanir voru
ekki gerðar í peningamálum til
þess að hamla á móti þessari þró-
un fyrri helming ársins 1963. Næg-
ilegt fjármagn var því fyrir hendi
til þess, að eftirspurnarþenslan
gæti þróazt ört. Staða bankakerf-
isins gagnvart Seðlabankanum var
hagstæð og sparifjáraukning mikil
framan af árinu, og ýtti þetta
hvort tveggja undir mikla útlána-
aukningu viðskiptabanka og spari-
sjóða. Auk þess var lausafjárstaða
fyrirtækja og almennings óvenju-
lega rúm fyrri helming ársins
vegna mikillar aukningar banka-
innstæðna á undanförnum árum.
Við þetta bættist svo stóraukin
notkun greiðslufrests erlendis sam-
fara auknum innflutningi. Þegar
verðbólguóttinn fór að grípa um
sig, voru því framan af nægir
fjármunir fyrir hendi til þess, að
eftirspurnin gæti aukizt hröðum
skrefum. Þetta fór hins vegar að
smábreytast, eftir að komið var
fram yfir mitt árið, og kom þar
bæði til hin almenna þróun á pen-
ingamarkaðinum og nýjar aðgerðir
í peningamálum.
Þegar kom fram í september, var
af hálfu Seðlabankans og ríkis-
stjórnarinnar gerð tilraun til þess
að hamla nokkuð á móti þensl-
unni með peningalegum aðgerð-
um. Samkomulag var gert milli
Seðlabankans og viðskiptabank-
anna um aðhald í útlánum, en jafn-
framt var vaxtakjörum þeim, sem
viðskiptabankarnir búa við hjá
Seð'.abankanu, breytt í því skyni
að skapa meira aðhald í þessum
efnum. Ennfremur voru settar
strangari reglur um notkun greiðslu
frests erlendis vegna innfluttra
vara. Hinn vaxandi lánsfjárskortur
sem fór að setja svip sinn á efna-
hagsstarfsemina þegar á árið leið,
átti þó aðrar djúptækari orsakir.
Hin mikla þensla samfara síhækk-
andi kaupgja'.di þrengdi æ meir að
greiðslugetu fyrirtækja. Mörg
þeirra festu rekstrarfé sitt að veru
legu leyti í ógætilegum fjárfest-
ingum af ótta við áframhaldandi
verðhækkanir, en jafnframt hækk-
aði rekstrarkostnaður, svo að það
rekstrarfé, sem eftir var, hökk
skemmra en áður. Samtímis
þrengdi að í viðskiptabönkunum,
en staða þeirra gagnvart Seðla-
bankanum versnaði mjög í
júnímánuði og hélzt síðan erfið
árið út. Átti stöðvun innlánsaukn-
ingar meginþátt í vaxandi þreng-
ingum á lánsfjármarkaðinum, en
aukning innlána frá maílokum til
áramóta var innan við fjórða hluta
þess, sem hún hafði verið á sama
tímabili árið áður. Síðast á árinu
urðu svo enn miklar kauphækk-
anir, sem juku þá rekstrarfjárörð-
ugleika, sem áður voru farnir að
segja til sín.
Stóraukin
þ j óðarf ramleið sla
Þetta breytta ástand á peninga-
markaðinum átti tvímælalaust þátt
í því, að það fór að draga úr
aukningu innflutningsins síðustu
mánuði ársins, svo að greiðslujöfn-
uðurinn varð ekki óhagstæðari en
áætlað hafði verið í upphafi ársins.
Mikilvægara var þó hitt, að aukn-
ing þjóðarframleiðslunnar á árinu
1963 virðist hafa orðið allmiklu
meiri en gert hafði verið ráð fyrir.
Samkvæmt bráðabirgðaáætlunum
Efnahagsstofnunarinnar er talið,
að aukning þjóðarframleiðslunnar
á árinu hafi numið nærri 7%, en
árið 1962 varð aukningin 8%. Er
tæp 12%, en þó lækkuðu birgðir út-
fiutningsafurða í landinu ekki um
meira en 53 miiij. kr. Innflutning-
urinn jókst hins vegar miklu ör.ar
eða um 879 millj. kr., sem er tæp-
lega 23% aukning. Mikil aukning
innflutnings á skipum átti þó
nokkurn þátt í þeseari aukningu,
en séu skip fiugvélar undantek-
in, jókst hdfldarverðmæti innflutn-
ings á árinu 1963 um 19%.
Enn sem komið er liggja aðeins
fyrir frumáætlanir um greiðslujöfn-
uðinn við útlönd á árinu 1963, en
Dr. Jóhannes Nordal.
samkvæmt þeim hefur viðskipta-
jöfnúður á vörum og þjónustu ver-
’ið óhagstæður á árinu um nálægt
250 miílj. kr. og er það miklu
lakari afkoma en á árinu 1962, en
þá reyndist greiðslujöfnuðurinn
samkvæmt lokaskýrslum hagstæð-
ur um 355 millj. kr., svo að í heild
sýnir samanburður þessara tveggja
ára um 600 millj. kr. versnandi af-
komu út á við. Er þá lokið því
stutta tímabili hagstæðs greiðslu-
jafnaðar, sem íslendingar áttu við
að búa á árunum 1961 og 1962.
Þessi miklu umskipti til hins
verra í greiðslujöfnuðinum við út-
lönd komu þó ekki fram í rýrnun
gjaldeyrisstöðunnar á árinu 1963.
Þvert á móti batnaði gjaldeyris-
staðan um 160 millj. kr., og na;n
nettógjaldeyriseign bankanna I lok
Sparifjársöfnumn
minnkar
Þróun peningamála á árinu 1963
varð mun óhagstæðari en tvö ár-
in á undan og einkenndist hún af
hinni miklu þenslu innanlands ann-
ars vegar, en hins vegar af versn-
andi greiðslustöðu við útlönd.
Aukning innlána varð nú mun
minni en árið áður samfara því,
sem heildarútlán jukust mjög mikið
Mikill munur var á þróuninni fyrra
og síðara misseri. Fram um mitt ár
jukust bæði innlán og útlán mjög
ört. Þegar kom fram á haustið,
fór mjög að þrengja að, aukning
innlána og útlána stöðvaðist, og
þrengdi að um greiðslugetu banka
og fyrirtækja.
Aukning spariinnlána í bönkum
og sparisjóðum á árinu 1963 nam
samtals 724 millj. kr. á móti 772
millj. kr. aukningu árið áður. Um-
skiptin urðu þó raunveru’.ega
skarpari en þessar tölur bera með
sér, því að fyrra helmiig ársins
1963 var aukning spariinnlána mun
meiri en árið áður, en síðara helm
ing ársins skipti mjög til hins
verra, svo að aukningin stöðvaðist
svo að segja alveg frá því í ágúst,
ef frá er talin hækkun vegna vaxta
greiðslna í desember. Hlið-
stæða sögu er að segja um velti-
innlánin, en þau jukust mjög mikið
fram í lok maí, en lækkuðu síðan
og voru í árslok 64. millj. kr.
lægri en í upphafi ársins. Er þetta
glöggt merki minnkandi greiðslu-
getu, enda jókst peningamagn í
heild, þe.a.s. veltiinnlán og seðla-
velta, að heita má ekkert á árinu.
Otlánaaukning banka og spari-
sjóða á árinu 1963 nam 762 millj.
kr., en það er tæplega 15% aukn-
ing. Aftur á móti jukust heildar-
innstæður aðeins um 660 millj. kr.,
svo að útlánaaukningin var 102
millj. meiri en aukning innlána. Er
þetta miklu óhagstæðari útkoma
en árin tvö á undan, en þá var
aukning innlána veruleg umfram
útlánaaukningu, og speglaðist sú
þróun í batnandi stöðu bankakerf-
isins gagnvart Seðlabankanum og
vaxandi gjaldeyrisforða.
Þetta stutta yfirlit um þróun
peninga- og gjaldeyrismála á árinu
1963, sýnir ljóslega hin miklu um-
skipti til hins verra í efnahags-
• Úr ræðu formonns stjórnor
Seðlubunkuns, dr. Jóhonnesar Nordul
aukning þjóðarframleiðslunnar
þessi tvö ár langt yfir meðalaukn-
ingu þjóðarframleiðslunnar undan-
farinn áratug. Sú mikla breyting
varð hins vegar á árinu 1963, að
aukning framleiðslunnar átti þá
ekki rót sína að rekja til aukinn-
ar útflutningsframleiðslu, eins og
árin tvö á undan, heldur fyrst og
fremst til aukinnar byggingar-
starfsemi og annarrar framleiðslu
fyrir innlendan markað. Er áætlað
að framleiðsluaukning í byggingar-
iðnaðinum einum hafi numið nærri
25% á árinu og komu þar fram á-
hrif vaxandi fjárfestingar og þenslu
í þjóðarbúskapnum. Hlýtur slík
þróun að sjálfsögðu að skapa vax-
andi örðugleika fram á við.
Þótt útflutningsframleiðslan yk-
ist hægar en á árunum 1961 og
1962, verður ekki annað sagt en
að árið 1963 hafi einnig að þessu
leyti verið hagstætt. Heildarverð-
mæti útflutningsins jókst um 418
millj. miðað við árið áður eða um
ársins 1.311 millj. kr. Mismunur-
inn 1 þróun gjaldeyrisstöðunnar
annars vegar og greiðslujafnaðarins
hins vegar nam nærri 400 millj. kr.
og stafaði hann af því, hve mikið
kom inn af Iánsfé á árinu umfram
afborganir. Alls námu erlendar lán-
tökur á árinu 783 millj. kr., en af-
borganir 391 millj. kr., svo að
skuldir þjóðarbúsins til langs tíma
erlendis hækkuðu um 392 millj. kr.
Fór hér saman, að opinberar lán
tökur voru óvenjumiklar á árinu,
en jafnfram jukust lántökur einka-
aðila einnig stórlega, einkum
vegna skipakaupa. Stutt erlend
vörukaupalán hækkuðu einnig ört
fram yfir mitt árið, en frá því
í september dró úr vexti þeirra,
enda vou settar strangari reglur
ur notkun þeirra í því skyni að
draga úr áhrifum þeirra innan-
lands. Heildarhækkun slíkra lána
á árinu nam 78 millj. kr., en það
var mun minni aukning en á ár-
inu 1962.
málum þjóðarinnar á árinu. Þrátt
fyrir þessa erfiðleika og hinn
versnandi greiðslujöfnuð, sem
þeim var samfara, er staða þjóðar-
búsins út á við þó enn sterk, og
tekizt hefur að varðveita gjaldeyr-
isvarasjóð þjóðarinnar óskertan
ásmt því viðskiptafrelsi, sem áunn-
izt hafði. Hitt dylst hins vegar
ekki neinum, sem kunnugur er ís-
lenzkum efnahagsmálúm, hve a'-
varleg þau vandamál eru, sem skap
azt hafa vegna hinnar stórkostlegu
röskunar kaupgjalds og verðlags
á árinu 1963.
Traustið á framtíðinni
rýrt
I fyrsta lagj hefur þessi þróun
eyðiiagt mikið af því, sem áunnizt
hafði á árunum 1960-1962 í þá
átt að efla fjármagnsmyndun í
landinu, er yrði undirstaða traustr-
ar og heilbrigðrar uppbyggingar at-
vinnuveganna. Hinar miklu verð-
hækkanir undanfarins árs hafa
dregið úr sparifjármyndun, eytt
rekstrarfé fyrirtækja og rýrt verð-
gildi fjárfestingarsjóða og hvers
konar sparnaðar og kippt þannig
fótunum undan framkvæmdum og
uppbyggingu.’ Þannig er á skömm-
um tíma gerð að engu margra ára
viðleitni einstaklinga, fyrirtækja og
félagsheilda til þess að búa betur
í haginn fyrir framtíðina og af-
leiðingarnar hljóta að koma fram
í hægara framgangi fjölda mála, er
til framfara horfa.
í öðru lagi eru áhrif hins stór-
hækkaða framlpiðslukostnaðar á
samkeppnishæfni atvinnuveganna
út á við. Þótt ekki hafi enn kom-
ið til stóráfalla af þessum sökum
fyrir sjávarútveginn vegna verð-
hækkana útf'.utningsafurða annars
vegar og beinna uppbóta úr ríkis-
sjóði hins vegar, fer því vafalaust
fjarri, að íslenzkir atvinnuvegir
hafi nú þá samkeppnisaðstöðu, sem
æskileg væri fyrir heilbrigða þró-
un þjóðarbúskaparins. Á þetta
ekki eingöngu við um sjávarútveg-
inn heldur einnig aðrar atvinnu-
greinar, svo sem í iðnaði og sam-
göngum, sem eru í beinastri sam-
keppni við erlendar vörur og þjón-
ustu. Reynslan er sú, að öll he’ztu
framfaraskeið í íslenzkum þjóðar-
búskap hafi grundvallazt á örum
vexti útflutningsframleiðslunnar í
víðustu merkingu þess orðs. Það
er því óneitanlega hættulegt á-
framhaldandi hagvexti, ef um of
þrengir að þeim atvinnuvegum,
sem keppa á heimsmörkuðum og
mesta möguleika hafa til afkasta-
aukningar, en mannafli og fjár-
munir þjóðarinnar leiti f bygging-
ar og hvers konar aðra verndaða
framleiðslustarfsemi.
Alvarlegasta afleiðing verðhækk-
ananna undanfarið ár hefur þó ver-
ið sú, að kippt hefur verið fót-
um undan því trausti til framtíð-
arinnar, sem menn voru farnir
að öðlast, en verðbólguóttinn I stað
þess náð tökum á hug alls almenn-
ings. Almennt traust á hinu sam-
eiginlega verðmæti, sem peningarn-
I ir eru, er undirstaða allra efna-
J hagslegra samskipta á hliðstæðan
; hátt og lög eru undirstaða al-
mennra samskipta manna í sam-
félagi. Þegar menn glata trúnni á
framtíðarverðgildi peninganna og
verða sannfærðir um, að víxl-
hækkanir kaupgjalds og verðlags
hljóti að halda áfram, liggur nærri,
að upplausnarástand skapist í efna-
hagsmálum. Hver hrifsar til sín
það, sem hann getur og reynir að
forða verðmætum sínum úr eldi
verðbólgunnar. í stað skipulegra
áætlana kemur því fljótræði og
fum, spákaupmennska í stað um-
hugsunar um eðlilega arðsemi.
Langir samningar verða ekki gerð-
ir, nema með afarkostum, þar sem
allir óttast óvissuna, sem fram-
tíðin ber í skauti sér. Þegar að
þessum mörkum er komið, hlýtur
öllum að verða það ljóst, að eina
úrræðið er, að spyrna við fótum
og nema algerlega staðar.
Margt bendir nú til þess, að
betra tækifæri gefist en um langt
skeið undanfarið til þess að snúa
við og sameinast um algera stöðv
un verðlags og kaupgjalds um hæfi-
legan tíma. — Ef samningar
eiga að takast um þetta, verður að
skapa leiðir til þess að endurvekja
það traust, sem glatazt hefur, en
er óhjákvæmileg undirstaða langra
samninga. Hefur að undanförnu
mjög verið rætt um það, hvort
unnt væri að taka upp á ný verð-
tryggir.gu kaupgjalds i þessu skyru.
Liklega er hér um einu færu ieið-
ina að ræða, eiiis og komið er.
Framh. á bls 6

a