Dagur - 06.11.1999, Blaðsíða 19

LAUGARDAGUR 6. NÓVEMBER 1999 - 35
Fyrsta september
1942 kom út bókin
Hrafnkatla og
reyndist þar á
ferðinni vera
Hrafnkelssaga
Freysgoða færð til
nútíma stafsetn-
ingar og með for-
mála eftir Halldór Kiljan Lax-
ness. Yfirvöld brugðust
ókvæða við, enda með í hönd-
unum ný lög sem veittu ríkinu
einkarétt á að gefa út íslensk
rit eldri en frá árinu 1400.
Friðrik Þón
Guðmundsson
skrifar
Jakob Möller dómsmálaráðherra (og fyrr-
um ritstjóri Vísis), fyrir hönd minnihluta-
ríkisstjórnar Olafs Thors og annarra fyrir-
manna sem þótti að sér vegið, fyrirskipaði
málssókn gegn útgefendunum, sem töld-
ust vera Einar Ragnar Jónsson forstjóri,
Stefán Ögmundsson prentari og Halldór
Kiljan Laxness rithöfundur. Töldust þeir
hafa brotið aðeins nokkurra mánaða
gömul lög um rithöfundarétt og pentrétt
(lög nr. 27/1941). Þar var íslenska ríkinu
sem fyrr segir áskilinn einkaréttur til að
gefa út íslensk rit, sem samin eru fyrir
1400.
Lögin veittu þó ráðuneyti kennslumála
heimild til að leyfa öðrum slíka útgáfu
gegn því skilyrði „að fylgt sé samræmdri
stafsetningu fornri". Þremenningarnir
höfðu ekkert slíkt leyfi og það sem meira
er: Hrafkatla var gefin út með nútíma
stafsetningu, þótt sagan væri með örfáum
undantekningum prentuð samkvæmt út-
gáfu Konráðs Gíslasonar í Kaupmanna-
höfn 1847.
Til verndar andlegu frelsi
Einar og Stefán kostuðu útgáfuna og sáu
um sölu bókarinnar, en Halldór bjó bók-
ina undir prentun. Þeir félagarnir vörðu
rétt sinn af alefli og notuðu tækifærið til
að berjast fyrir málfrelsinu. Halldór
kvaðst ekkert fá fyrir sinn snúð og að ef
einhver ágóði yrði af útgáfunni „skyldi
hann renna í sjóð til verndar andlegu
frelsi Islenskra rithöfunda".
Hinir kærðu töldu að lögin frá 1941
hrytu í bága við ákvæði stjórnarskrárinnar
Jakob Möller var dómsmálaráðherra og fyrirskip-
adi málsskókn gegn útgefendum Hrafnkötlu. Árs-
gömul lög dugðu ekki til sigurs.
Halldór Kiljan Laxness nútímavæddi hinn forna
texta og skrifaði formála. Og stóð uppi sem sig-
urvegari.
Hrafnkatla
um prentfrelsi, en því var undirréttar-
dómarinn Valdimar Stefánsson ósam-
mála. Hann sagði í niðurstöðum sínum:
„Réttur manna samkvæmt stjórnar-
skránni til birtingar á prenti er takmark-
aður á ýmsa lund, m.a. af þeim reglum,
sem á hverjum tíma gilda um eignarrétt á
ritverkum og um útgáfurétt, en slíkar
reglur er almenna löggjafanum ætlað að
setja. Sé brotið gegn gildandi réttarregl-
um á þessu sviði, verður hlutaðeigandi
samkvæmt ákvæðum stjórnarskrárinnar,
að sæta ábyrgð fyrir dómi. Með setningu
umræddra laga hefur löggjafinn sett regl-
ur um útgáfurétt tiltekinna rita, og verð-
ur ekki séð, að með því sé farið inn á það
svið, sem ákvæði stjórnarskrárinnar um
prentfrelsi vernda."
Valdimar sakfelldi þremenningana og
dæmdi að þeir skyldu hver um sig greiða
1.000 króna sekt í ríkissjóð, en sitja 45
daga í fangelsi ef sektin yrði ekki greidd.
Aðeins smávægilegar breytingar
Niðurstöðunni var áfrýjað til Hæstaréttar.
Lengin var umsögn kennara Heimspeki-
deildar Háskólans um meðferð efnis og
máls í bókinni. Lagt var til grundvallar að
Hrafnkelssaga Lreysgoða væri samin (ý rir
1400 - það var einróma álit fræðimanna
að hún væri jafnvel frá því fyrir 1300.
Hins vegar þótti sýnt að aðeins á örfáum
stöðum hefði verið vikið frá orðalagi
handrita „og í smávægilegum atriðum, en
reyndar að þarflausu". Sagan sé „að efni
allsendis óbreytt í útgáfunni og ekki
breytt að meðferð né málblæ, svo að
neinu sldpti, nema að því er til áður-
nefndra orðabreytinga, málmynda og
stafsetningar kemur."
1 fyrstu grein laganna frá 1941 var lagt
bann við að birta rit höfundar breytt að
efni, meðferð eða málblæ, eða sleppa
kafla úr riti og tilgangurinn að vernda
þjóðleg verðmæti. Hæstaréttardómararn-
ir, Þórður Eyjólfsson, Isleifur Arnason og
Gizur Bergsteinsson, voru sammála um
að hinir kærðu hefðu ekki breytt þessari
fyrstu grein laganna, með því að breyting-
arnar voru taldar lítilvægar.
Hins vegar skyldu leiðir þeirra þegar
kom að spurningunni um hvort stjórnar-
skráin verndaði hina kærðu og þá að
einkaréttur ríkisins til útgáfu fornrita
bryti í bága við stjórnarskrána, þar sem
segir að ritskoðun og aðrar tálmanir fyrir
pentfrelsi megi aldrei í lög leiða.
Verndun þjóðlegra verðmæta
Niðurstaða Þórðar og Isleifs og þar með
meirihluta Hæstaréttar var hvað þetta
varðar skýr: „Með þvi að áskilja ríkinu
einkarétt til birtingar [fornrita] og
banna á þann hátt öðrum birtingu
þeirra, nema að fengnu leyfi stjórn-
valda, hefur verið lögð fyrirfarandi tálm-
un á útgáfu ritanna, sem óheimil verður
að teljast samkvæmt 67. gr. stjórnar-
skrárinnar.
Meirihlutinn sýknaði því þremenning-
ana algjörlega, en Gizur var ósammála
og skilaði séráliti. Hann taldi augljóst
að lögin frá 1941 hefðu þann tilgang að
vernda þjóðleg verðmæti og að almenn-
ingur „skuli fá fornritin í hendur til
lestrar í góðum útgáfum og svo lítið
breytt sem unnt er“. Sú ákvörðun hand-
hafa ríkisvaldsins að binda útgáfurétt-
inn við Hið fslenska fornritafélag, nema
með sérstöku leyfi, verði „alls ekki jafn-
að til ritskoðunar og áþekkra tálmana".
Enda hefði ríkisvaldið ekkert gert til að
ritskoða bókina.
Gizur taldi stjórnarskrána ekki fela í
sér heimild til að fella lögin frá 1941 úr
gildi. „Dómstólar geta ekki virt að
vettugi lög, sem almenni löggjafinn hef-
ur sett, nema stjórnarskráin sjálf veiti
ótvíræða heimild til þess.“
Sýknaðir af meirihlutanum
Þá benti Gizur á að hinir ákærðu hefðu
ekki aflað sér leyfis til að standa fyrir út-
gáfu nefnds rits og því væri ekki hjá því
komist að láta þá sæta ábyrgð. Var það
niðurstaða hans að þremenningarnir
ættu hver um sig að greiða 400 króna
sekt í ríkissjóð en sitja 1 5 daga í fangelsi
ella.
En meirihlutinn réði og þremenning-
arnir voru sýknaðir. Með þeirri niður-
stöðu voru lögin frá 1941 í raun felld úr
gildi. Og sem kunnugt er hefur mikið af
Islendingasögunum komið út á prenti
sfðan með nútíma stafsetningu. Hvort
Hið íslenska fornritafélag hefði farið út í
slíka útgáfu burt séð frá þessu máli skal
ósagt látið, en óneitanlega hefur „nú-
tímavæðingin“ á þessu lesefni gert það
aðgengilegra lyrir alþýðu manna. Enda
segja fróðir menn að framsetningarmáti
hins forna texta hafi tekið mið af því að
spara þurfti plásið á skinnunum og staf-
setning og frásögn borið þess merki.
Varaþingmenn. Fjórirvaraþingmeni
tóku sæti á Alþingi í fyrsta sinn í vik-
unni og sjást þeir hér á myndinni, þe
eru frá vinstri talið; Gunnar Ólafsson
Páll Magnússon, Vilhjálmur Þ. Vil-
hjálmsson og Björgvin G. Sigurðssor
Fyrir hvaða stjórnmálaflokka sitja þe
á þingi?
Skáldið úr Kötlum. Um þessar
mundir er þess minnst að hundrað ár
eru liðin frá fæðingu Jóhannesar
skálds úr Kötlum. Hvert var Ijóðið sem
hann samdi og vann til verðlauna sem
stofnað var til í tilefni lýðveldisstofnun-
arinnar árið 1944?
Forsetinn fær Biblíu. í síðustu viku
varforseta jslands gefið fyrsta ein-
takið af nýrri útgáfu Biblíunnar, sem
Hið íslenska biblíufélag gefur út. I hve
mörgum tölusettum eintökum kemur
þessi útgáfa hinnar helgu bókar út?
Við sjávarsíðuna. Hvervar hinn
gamli lokadagur vetrarvertíðar meðan
hún var í sjósókn landsmanna til sem
ákveðið afmarkað veiðitímabil?
Atli. j vikunni var gengið frá ráðningu
Atla Eðvaldssonar sem þjálfara ís-
lenska landsliðsins í knattspyrnu.
Hvert er líftryggingafélagið þýska sem
Atli hefur haft umboð fyrir hér á landi
undanfarin ár?
LAI\ID OG
ÞJÓÐ
1. Hver er stjórnarformaður Eimskipafé-
lags íslands?
2. Um síðustu mánaðamót tók gildi
sameining tveggja tryggingafélaga und-
ir nafni annars þeirra. Hver eru félögin
sem hér um ræðir?
3. Spurt er um sveitarfélag á lands-
byggðinni, en það þykir í frásögur fær-
andi að um þriðjungur 950 íbúa þess er
innan sextán ára aldurs. Hvert er sveit-
arfélag þetta?
4. Hver er staðarhaldari í Viðey?
5. Hverjir eru þremenningarnir sem
lengst af hafa myndað Ríó-Tríóið?
6. Hvað heitir húsið á Akureyri þar sem
sr. Matthías Jochumsson bjó, sem nú
hefur verið gert að miðstöð rítlistar í
bænum undir nafninu Hús skáldsins?
7. Bræðurnir í Grashaga, Óskin er
hættuleg, Turninn og teningurínn, Bróðir
minn Húni, Járnblómið og Húsið. Hvaða
ríthöfundur skrífaði þessar bækur?
8. Hvað heitir þar sem ný verslunarmið-
stöð í Kópavogi, sem framkvæmdir hefj-
ast við á næstunni, mun rísa?
9. Síðumúli, Fróðastaðir, Þorgautsstaðir,
Háafell, Sámsstaðir, Haukagil og
Hvammur. Hvar á landinu eru þessir
bæir?
10. Hver er elsti starfandi bamaskóli
landsins?
u/f9si(>iois e uinuB|0J|SBUJBq jnpBUjBUJBs uinjassjUJ uinjj(j(ou ju/fj jba
us 'ZQ8 L PP? jnpsujois jba uubjj B>|j(BqjBj/f3 b J9 su(spuB| ||o>(SBUJBq (puBpsis qs|3 oi jpjjpBBjog j npjsjBijAH t? nja jjæq jjssaq 6 pjpæAS jjijá'q pu||EJBUis ’8 'Jnqæq jbss9c( jpBjjjqs UJ9S uoss|9Jubq jnpunujpng jba psq L 'Jjpæqjn6js '9 'uos
-JBpjpq JnjB|Q 60 uossjnjgg j6|9h 'uosbdv Jsn6y 'S /9p!A J JJBpiBqjepejs jg ujbs uusugqdgjs jjjoc) 'js J9 psq y jnpjofpBpunjg :ij9ASJej/íg J9 Biiuq •£ ,-sujs6b|9j Bpujgujepjs jujbu jjpun ísnpnujguJBS ujbs jq ujppispjUJB6u|66% 60 'jq 6uj66Ajx
njoA peq z 'uossuibas íqjpougg '( uin pnds jg'jgq luss p!6b|0jb6u!66Ajuj| Ja zubjuv , 'JBuj 'u uin6up| jba uujjnÖBpBqoq , 'jpuB|S| b ujq9i6p| jba juisjjq uepjs njg ujjb 6o 6jouj ujb[ Bp9 ‘qpiujg U9sn|pi OOO'Z 10 bujo>| jeuunjiqjg njeéin ijb
-ss9tj jv , 'jnpoj sujui spueq J9 uin pnds jg jgq ujbs pjpofq , 'Bun6u!>(|Ajiues jjjAj uosspjnöjs '0 ujAÖjpfg 6o uujqqoijsjpæisjiefs JjjÁj’uossLUBfqiJA 'q jnuielqiJA 'uujqqoipeuqpsiuejj juAj uossnu6B|Aj ||Bcj 'gA J!J^J >6u;c| b jnqs uossjbiq jeuung ,
:joas

go innuínöjlzi'EI s '.nniríiörí