Dagblaðið Vísir - DV - 07.05.1988, Blaðsíða 36
48
LAUGARDAGUR 7. MAÍ 1988.
Ekki sjaldan heyrast raddir um að nú sé „ís-
öld“ að dynjayfir mannkynið. Sveiílur í
veðurfari eru oft metnar sem viðvarandi
ástand. Sumir telja siggeta spáðum veður
mánuðieðaárframítímann. Oftar enekki
er um hreinan hugarspuna að ræða. Það eina
sem við ættum að slá föstu, áður en við leggjum
eyrun við stóradómi um veðurfarið, er að
margs konar og mislangar sveiflur hafa átt sér
stað í veðurfarinu, veðrið er síbreytilegt.
Eldgos geta valdið því að veðurfar breytist um tíma, staðbundið. Athuganir benda til að Skaftáreldar hafi
valdið köldum árum 1783 og 1784.
ísöldin
Riljum upp nokkur atriði við
hina eiginlegu ísöld. Það hugtak
má helst ekki nota um kólnandi
veðurfar einhvers staðar í heimin-
um um þessar mundir.
ísöld er heiti sem notað er um
tiltekið tímabil í jarðsögunni. Það
hófst fyrir um 3 milljónum ára hér
á norðurhveli jarðar (aldur jarðar
er um 4500 milíj. ára). Þá hafði loft-
slag kólnað hægt og bítandi í
nokkrar milljónir ára að því er
virðist. Svo kom að því að jöklar
höfðu stækkað svo mikið að lífríki
og umhverfi stórra landssvæða
breytti afgerandi um svip. Jarðlög
frá þessum tíma einkennast til
dæmis af miklu afjökulættuðu seti.
Ætla má að stórir hlutar íslands
hafi verið huldir jökli skömmu eft-
ir að ísöld hófst. Tímabilið nefnist
jökulskeið. Ekki er vitað hve langt
það var en líkur eru á að það hafi
varað í tugþúsundir ára. Þegar
hlýnaði minnkuðu stóijöklarnir
mjög eða hurfu og hlýskeið tók við
af jökulskeiðinu. Lengd þess kann
að vera svipuð og lengd fyrsta jök-
ulskeiðsins. Svo kólnaði á ný og
jökulhvelin risu aftur. Þannig gekk
á víxl í hátt á þriðju milljón ára,-
sum jökulskeiðin voru ef til vill
aUt að 100-200 þúsund ára löng og
heildarfjöldinn 20-30. Á íslandi má
finna menjar um a.m.k. 10 jökul-
skeið en þess ber að gæta að jöklar'
eins skeiðs eyða miklu af jarð-
myndunum eldri skeiða. Á hlý-
skeiðunum var loftslag hér í ætt
við það sem við nú þekkjum en á
jökulskeiðunum líklega meira í ætt
við loftslag á eyjunum vestan
Grænlands og norðan Kanada. Síð-
astliðna jökulskeiðið hófst fyrir um
70 þús. árum og stóð með litlum
breytingum þar til fyrir um 20 þús.
árum en þá fór að hlýna veruiega.
Venjulega er miðað við að síðasti
ísaldaxjökull hafi verið horfinn að
mestu eða öllu leyti fyrir 8 til 10
þús. árum. Þaðan í frá heitir nútími
(10 þús. ár) og verðum við áð líta á
hann sem upphaf hlýskeiðs sem
ekki sér fyrir endann á. Og veit
raunar enginn hvort ísakuldunum
sé í raun lokið eða ekki. Svo gæti
farið, eftir nokkur þúsund eða tug-
. þúsundir ára, að enn eitt jökul-
skeiðið gengi í garð. Slíkt ætti sér
langan aðdraganda.
Til eru nokkrar tilgátur um or-
sakir ísaldarinnar. Þar hefur til
dæmis breytt afstaða landa (vegna
plötuskriðs/landreks) verið nefnd
til, breytingar á sjávarstraumum,
ferð sólkerfisins í gegnum geimský
er deyfa sólargeislunina sem tU
okkar berst og sveiflur í útgeislun
sólar. Flestir telja síðustu tilgátuna
líklegasta og á hún þá einnig að
skýra fyrri ísaidir sem menjar eru
um í mjög gömlum jarðlögum.
Rannsóknir á nálægum sólum í
vetrarbrautinni sýna að til eru
margar gerðir sólna með breytilegu
ljósmagni 1 rás tímans. Sveiflumar
eiga sér flestar eðlifræðilegar skýr-
ingar í iðrum stjamanna þar sem
kjamasammni á sér stað, en hann
„kyndir" sólimar.
itz
Á íslandi hafa miklar veðurfars-
sveiflur átt sér stað. Sumar voru
mjög langæjar og ná 2 til 3 milljón-
ir ára aftur i timann. Aðrar eru
skammvinnar og hafa áhrif á dag-
legt lif okkar.
2500 ára sveiflan
Lítið er vitað um loftslagssveifl-
ur á jökulskeiðunum og hlýskeið-
um þar á milli. Öðru máli gegnir
um undangengin 10-20 þús. ár.
Menn vita til dæmis að afturkippur
kom tvisvar í bráðnun síðasta ís-
aldarjökulsins. í fyrra sinnið gengu
jökuljaðrar fram í kuldakasti sem
náði hámarki fyrir um þaö bil
12-13000 árum. Svo hlýnaði en
kólnaði enn á ný eitt til tvö þúsund
ámm síðar og náöi seinna kuldak-
astið hámarki fyrir um 10- 11000
ámm. Svipaðar sveiflur urðu loks
á næstu 10 þús. ámm. Má skipta
þeim (og líklega lokahluta jökul-
skeiðsins á undan) í 2000 til 2500
ára tímabil. Þau em köld og hlý á
víxl. í hlýindunum á nútíma
minnkuðu mýrar, birkiskógar
stækkuðu og væntanlega vom vet-
ur kaldir en þurrir og sumur
fremur hiý og ekki úrkomusöm.
Kuldaskeiðin einkenndust af svöl-
um sumrum og aukinni úrkomu
með tilheyrandi breytingum á
mýrlendi og skógum. Við lifum ein-
mitt á svona skeiði sem hófst fyrir
rúmum 2000 árum, mörgum öldum
áður en landið var numið.
Ef til vill dregur nú nær lokum
þess, sé miðað við 2500 ára sveiflu.
Það eru meðal annars menjar í ís-
lenskum mýrum sem sýna
umræddar 2500 ára veðurfars-
sveiflur. Oftast eru tvö lög úr
fúnum birkilurkum í mýrunum en
þykk mólög í mifli. Á undanfömum
árum hefur ný vitneskja rennt
stoðum undir þessar sveiflur. Það
eru upplýsingar um eins konar árs-
meðalhita sem lesa má úr greining-
um á borkjömum úr Grænland-
sjökfl. Kemur þar fram 2500 ára
Jöklar eru næmir fyrir veöurfars-
sveiflum. Skriðjökulssporðar á
íslandi hopuðu allhratt frá þvi
mælingar hófust um 1930 og þar
til á 8. áratugnum. Undanfarin ár
hafa sumir sporðanna tekið að
ganga fram á ný.
hitasveifla langt aftur í tímann. ís-
lendingurinn Sigfús Johnsen hefur
tekið þátt í þessum rannsóknum.
Helsta skýringin á umræddum
breytingum er s'em áður sveiflur
(púlsar) í útgeilsun sólar, eins kon-
ar langæ hitabylgja með 2000 til
2500 ára millibili.
Veðurfar eítir landnám
Þegar landnámsmenn komu
hingað var veðurfar þegar tekið
að kólna, ef miðað er við síðara
hlýja skeiðið á nútímanum. Það
hófst fyrir um 5000 árum og því
lauk nokkrum öldum fyrir okkar
tímatal. En þrátt fyrir kólnunina
var tiltölulega skammt liðið á nú-
verandi kuldaskeið og gróður í
landinu mun meiri en síðar varð.
Einkum var birki útbreiddara en
nú og gróið heiðaland víðáttumikið
á afréttum og hálendissvæðum sem
nú eru örfoka. í þessu sambandi
er rétt að minna á að staðhæfmgar
um að 2/3 hlutar landsins hafi ve-
rið grónir við landnám eiga ekki
við þann tíma heldur upphaf kulda-
skeiðsins meira en 1000 árum þar
á undan. Á landnámsöld hlýtur
land þegar að hafa verið búið að
láta á sjá miðað við upphaflegu 60
hundraðshluta gróins lands því
undangengnu 1000 árin hijóta að
hafa tekið sinn toll. Síðar kom svo
til ræktun, skógarhögg og beit á
vegum landnemanna. Af upp-
greftri fornminja og lestri forn-
bókmennta má ráða að veðurfar
fram á miðaldir hafi engu að síður
verið hlýrra og úrkomuminna en
nú. Frjókorn þeirra tíma jurta í
mýrum segja svipaða sögu að því
er virðist. Til dæmis var komrækt
allútbreidd. En svo seig á ógæfu-
hliðina. Á15. öld var veðurfar orðið
kaldara og líklega úrkomusamara
en áður. Svonefnd „litla ísöld“ var
hafin. Auðvitað var ekki um eigin-
lega ísöld að ræða eins og útskýr-
ingamar hér að framan bera með
sér, heldur enn ein veðurfarssvei-
flan. Næstu aídir einkenndust af
kuldum, þótt þar á væm undan-
tekningar. Ritaðar heimildir og
athuganir sýna að gróðri hrakaði
enn, uppblástur jókst til muna og
jöklar stækkuðu. Taflð er að kuld-
amir hafi náð hámarki á 18. öld.
og að ekki hafi komið langur hlý-
indakafli fyrr en upp úr 1920. Öldin
átjánda varð íslendingum þung í
skauti. Mörg og öflug eldgos
hrelldu fólk, hafís var þrálátur og
veðurfar var oft afleitt. í nýlegri
grein í tímaritinu Jökli kemst
breskur vísindamaður að þeirri
niðurstöðu (Ogilvie/Jökull 1986) að
hafís hafi náð hér ströndum tólf
sinnum á 20 ámm (1741-1760) sem
reyndar voru flest köld. Fyrsti ára-
tugur aldarinnar segir hann að
hafi verið mildari en síðar varð um
miðbik aldarinnar en árin fyrir og
Staður Ársúrkoma í mm Ársmeðaltöl hitastigs í °C
1901-’30 ’30-’70 ’61-’70 1901-’30 ’31-’60 ’ 61-70
Reykjavík 904 805 764 4,5 5,0 4,6
Suöureyri 902 1082 1021 3,3 4,1 3,5
Akureyri 465 474 446 3,0 3,9 3,0
Grimsstaðir 465 366 351 0,5 1,2 -0,1
Teigarhorn 1256 1293 1105 3,8 4,4 3,6
Vik 2093 2256 2221 5,0 5,7 5,3
Ársúrkoma og meðalhiti nokkurra árabila á okkar öld í öllum lands-
flórðungum. Til samanburðar má geta þess að sömu tölur fyrir Vasa,
er liggur á svipaðri breiddargráðu og Reykjavík í Finnlandi, eru 530
mm og 3,5°C. (Tekið eftir Náttúru íslands 1981, 240-241).