Þjóðviljinn - 17.04.1963, Blaðsíða 7

r •
Miðvikudagur 17. apríl 1963
HðamiiNN
SÍÐA 7
ANNA BORG
leikkona
IN MEMORIAM
Okkur fslendinga setti
hljóða er við fréttum andlát
Önnu Borg, hinnar margfrægu
og dáðu listakonu, langt fyrir
aldur fram — aldrei eru
strandhögg dauðans eins ó-
bærileg, óskiljanleg og sár og
þegar hann beitir ljánum með
skjótum og sviplegum hætti.
Önnu Borg auðnaðist að
bregða_ sikírum Ijóma yfir
nafn íslands á framandi slóð-
um, hún er löndum sínum
mikill harmdauði.
Þó að frægðarsaga hinnar
iátnu leikkonu sé öllum kunn,
skal uppruna hennar, listferils
og ævi stuttlega minnzt, en
raunar af algerum vanefnum.
Anna Borg fæddist í' Reykjavík
þann 30. júlí 1903, dóttir Borg-
þórs Jóseíssonar bæjargjald-
kera og konu hans brautryðj-
andans Stefaníu Guðmunds-
dóttur, mikilhœfustu leikkonu
sem fslarid hefur alið, og mun
kornung hafa strengt Þess
heit að feta dyggilega í fót-
spor móður sinnar, verða mikjl
listakona eins og hún; eignað-
ist snemma þá köliun sem hún
aldrei brást. Það er vart í
frásögur færandi þótt hún
vendist sviðinu allt frá fyrstu
bernsku og léki smábörn í
frægum sjónleikjum og verk-
um við barna hæfi — hún
var ósvjkið leikhússbarn allt
frá upphafi. þrátt fyrir fá-
tækt og fábreytni íslenzkra
leikmennta þeirra tíma. Hvort
nokkur hefuí trúað því að hin' *
fallega og gáfaða smámey
ætti eftir að vinna fágæta
leiksigra og stóra veit ég ekki,
en vorið 1925 var danski leik-
arinn frægi Adam Poulsen
gestur Leikfélags Reykjavikur,
hann lék kóngssoninn í ,.Einu
sinni var —“ og skipaði Önnu
Borg í sæti kóngsdótturinnar,
og þá varð það lýðum ljóst að
hin unga töfrandi stúlka væri
auðugum leikgáfum búin, þótt
ekki dyldist eðlilegur skortur
hennar á listrænum þroska og
reynslu. Það var meðal annars
fyrir atbeina Adams Poulsen
að hún réðst skömmu síðar til
náms í skóla Konunglega leik-
hússins í Kaupmannahöfn sem
átti eftir að verða starfssvið
hennar og annað heimili lengst
ævinnar; annar fslendingur
stundaði þar leiknám um sama
leyti, Haraldur Björnsson.
Námsárin í hinni erlendu stór-
borg urðu henni tími baráttu
og beiskrar en hollrar reynslu.
hún mun tæpast hafa litið
björtum augum á framtíðina á
, þeim árum. Torveldast þótti
henni að læra til nægrar hlít-
ar framandi og gerólíkt mál-
far og losna undan ofurvaldi
móðurmálsins, en svo mavk-
viss og sigursæl var barátta
hinnar ísilenzku námsmeyjar
að framsögn henpar oig fram-
burður á danskri tungu varð
víðkunnur að glæsileika og lif-
andi þrótti og öðrum til sannr-
ar fyrirmyndar. Hugurinn leit-
aði heim til fslnnds, en henni
var vonum hráðar boðin föst
staða við þjóðleikhúsið dauska
og tók því boði. Frumraun
sína taldi hún jafnan Maríu
í „Gálgamanninum" eftir Run-
ar Schildt þann 22. marz 1929,
en innilegri. fagurri og hreinni
túlkun hennar á sálarstriði
hinnar urigu ráðskonu fengum
við fslendingar að kynnast
góðu heilli; og sízt skal því
gleymt að meðleikari hennar
var enginn annar en s'nilling-
urinn Poul Reumert sem ver-
ið hafði kennari hennar um
aðra fram. Sigurganga Önnu
Borg var hafin, en fullnaðar-
sigur vanri hún sem ógleyman-
leg Gréta í ,,Fást“ árið 1931,
en í því stóra en lítt leik-
ræna meistaraverki þótti hún
bera af þjóðkunnum og marg-
reyndum samleikurum sínum,
búin ómótstæðilegri æskufeg-
urð og kvenlegum yndisþokka,
verulega stórbrotjn bæði í
gleði og harmi, túlkunin hóg-
lát, þelhlý og jnnileg. Ári áður
hafði hún unnið mikið afrek
heima í ættborg sinni og þá
leit ég Önnu Borg í íyrsta
sinn á sviði, en hún lék Höl’u
í hátíðarsýningunni á „Fjalla-
Eyvindi“ og hreif allra hugi,
glæsileg og stórmannleg í hin-
um fyrri þáttum, átakanleg og
sönn í hinum harmi þrungna
lokaþætti; hún lék þá sem
gestur i heimalandi sínu og
jafnan síðan. Hún giftist Poul
Reumert sumarið 1932, þvi
stórmenni sem ber höfuð .vfir
leikara og raunar alla lista-
menn í landi sínu, enda löngu
orðinn dönsk þjóðhetja. Einka-
líf og langt hjónaband hinna
ástsælu listamanna þekki ég
ekki, en þori að fullyrða að
það hafi verið óvenjulega far-
sælt og einkenni þess gagn-
kvæm aðdáun og ást, virðing
og traust; Reumcrtshjónin
hafa reynzt hvort öðru ómiss-
andi, stutt hvort annað með
ráðum og dáð. Eins ber að
geta: Anna Borg var svo sér-
stæð og mikil listakona að
hún þurfti ekki um of að
treysta á leiðsögn manns síns
og því siður standa í skugga
• hana. . hún> leit ýafnan. á hlut-
ilia eigin aMjgtimv var hún
sjálf í fyllsta skilningi orðs-
mt afNt m vtt, /m rtffiwi amm
Það yrði fánýtt verk og hé-
gómlegt af minni hálfu að telja
upp mikil og margvísleg hlut-
verk önnu Borg í Danmörku
og reyna að vega þau og meta,
afrek sem ég íékk aldrei aug-
um litið; í annan stað eru þau
orðin snar þáttur danskrar leik-
sögu. Hún starfaði urn skeið ut-
an Konunglega leikhússins, en
hvarf þangað aftur til fulls ár-
ið 1938, og vakti verðskuldaða
athygli hvar sem hún fór. Þó
er mér næst að halda að henni
hafi verið fengin of svipiík
hlutverk fyrsta áratuginn eða
lengur, og af þeim sökum virzt
stórum einhæfari leikkona en
hún var í raun og veru, en það
er annað en fátítt að virðuleg
leikhús og fræg vilji ekki
leggja neitt á hættu. Sann-
gildi og glæsileika kvenlýsinga
hennar hlutu allir að viður-
kenna, djúpa skarpskyggni leik-
konunnar, óvenjulega hlýju og
ástúð og næman sálfræðilegan
skilning, en viðíangsefnin voru
að jafnaði saklausar, indælar og
gæfusnauðar stúlkur sem verða
fyrir æmu ranglæti og beisk-
um ástarraunum, eigi sízt í
rómantískum söguleikjum þjóð-
skáldsins gamla Adams Oehl-
enschláger, og verða hén ekki
talin; en oft tókst henni með
sannri innlifun og snilli að
gæða þau furðulegu lífi. Á
örfá merk hlutverk úr meist-
aralegum nútímaverkum hlýt
ég að minna, stórbrotnar og
frumlegar kvenlýsingar sem
færðu leikkonunni annálsverða
sigra. Á meðal þeirra er dóttir
Indra í „Draumleik" Strind-
bergs, sönn guðsdóttir og
draumkona og talin. snjöllust
túlkun leikendanna allra. Og
hún var ómótstæðileg og töfr-
andi' Hilda í „Sólness húsa-
meistara" eftir Ibsen, ógleym-
anlega tilkomumikil Klytaimn-
estra í „Flugunum" eftir Jean-
Paul Sartre, og vann einn af
stórsigrum sínum sem ástar-
gyðjan Afdródíta í „Dögum á
skýi“ eftir Kjell Abell árið 1947
Þegar þá var komið sögu hafði
Anna Borg reyndar að fullu
rofið þann þrönga hring sem
áður var getið — mikilli fjöl-
hæfni og listrænu víöfeðmi
hinnar snjöllu listakonu fengu
íslenzkir áhorfendur ljóslega að
kynnast á kærkomnum gest-
komum hennar til móðurlands-
ins á síðari árum.
Anna Borg og Poul Reumert
fluttu reykvískum leikgesturn
meðal annars háa list sína vor-
ið 1938 og hlutu að sjálfsögðu
almannalof; ég dvaldi erlendis
um þær mundir. Tiu árum síð-
ar komu þau enn færandi
hendi, og þeirrar heimsóknar
hljóta allir sem nutu að minn-
Þjóðlcikhúsið sýndi leikrit Bernhards Shaws „Heilaga Jóhönnu"
árið 1951 og lék fni Anna Borg aðalhlutverkið.
Sjðtta skák

Hver skák í keppninni
geymir í samþjöppuðu formi
skákreynslu margra kynslóða.
Stöðurnar endurtaka sig ekki,
og í þeim skilningi á skák sér
engin takmörk, en hliðstæðar
hugmyndir koma ósjald-
an fram í skákum sem tefld-
ar eru með áratuga millibili.
1 sjöttu skák tókst Petrosjan
að koma upp stöðu sem Capa-
blanca notaði oft með góðum
árangri. Hann kom peðum
sínum fyrir á svörtum reitum
og setti þannig úr leik svart-
Hnubiskup hvíts. Og þegar um
20. leik álitu sérfræðingar að
staða Botvinniks væri háska-
,leg.
Botvinnik hafði lelkið ridd-
ara óvarlega og leyft Petros-
jan að ráðast á þennan ridd-
ara með peðum sínum og
skapa „girðingu" kringum
hvíta biskupinn.
Petrosjan fylgdi nákvæm-
lega eftir áætlun sinni um að
efla menn sína og ráðast á
hvítu peðin — en rakst á vel
hugsaða vöm heimsmeistar-
ans.
Með nokkrum leikjum, sem
óumdeilanlegir hljóta að telj-
ast, hratt Botvinnik af sér
beinum ógnunum og bjó um
leið allt undir að flytja bisk-
up sinn úr umsátri svartra
peða. Þegar Petrosjan hafði
sannfæzt um að hann hefði
engin tök á því að styrkja
stöðu sína bauð hann jafn-
tefli og Botvinnik sá enga á-
stæðu að hafna því boði.
DROTTNINGARGAMBÍTUR
Botvinnik Petrosjan
1. d4 d5 2. c4 dxc 3. Rf3
Rf6 4. e3 e6 5. Bxc4 c5 6.
0—0 a6 7. a4 Rc6 8. De2 Be7
(Fram að þessum leik endur-
tóku keppinautarnir nákvæm-
lega aðra skák sína — en þö
náði Botvinnik greinilegum
stöðumun. Þá lék Petrosjan 8.
-----cxd4 og eftir 9. Hdl
Be7 10. exd 0—0 11. Bg5 og
lenti í nokkrum vandræðum.
Þess vegna hafnar hann þeirri
hugmynd að láta hvít eignast
einangrað peð í miðju en kýs
heldur að missa „tempó“ til
að opna hróknum ekki e-lín-
una og biskupnum línuna cl—
h6).
9. dxc Bxc5 10. e4 Rg4! 11.
Bf4 DÍ6 (Svartur hindrar
hreyfingu e4—e5).
ast með einlægu þakklæti og
djúpri hrifningu. Þá fengum
við að kynnast Poul Reumert
sem Edgar höfuðsmanni i
„Dauðadansi" Strindbergs, einu
af snilldarlegustu afrekum hins-
mikla listamanns og mögnuðu
nærri yfirnáttúrulegri kynngi
Túlkun önnu Borg á hlutverki
Regínu Giddens í „Refunum"
hinni beinskeyttu ádeilu Lilli-
an Hellman, var líka ofar mínu
lofi — illmennska, taumlaus á-
girnd, klækir og síngimi hinn-
ar tígulegu og fögru eitur-
nöðru varð svo áhrifamikil og
afli þrungin að ekki gleymist
þeim sem heyrðu og sáu. Hafi
nökkur áður dregið sanna snilli
leikkonunnar i vafa, hlgtu þær
efasemdir að hverfa sem dögg
fyrir sólu.
Loks var Anna Borg gestur
Islendinga árið 1951 og í það
skipti ein síns liðs, hún túlk-
aði tvö mikil og gerólík hlut-
verk sem frægt er orðið. Heil-
aga Jóhönnu Bemards Shaw
og Toinette i „lmyndunar\'eiki“
Moliére, og lék á íslenzku sem
hafði ekki verið sviðsmál henn-
ar frá því í æsku. Þeim minnis-
verðu afrekum hef ég áður
12. Bg3 Rge5 13. Rxe5 Rxe5
14. Rd2 (Það hefði verið betra
að láta biskupinn ganga til c3
— eftir að hafa fært biskup-
inn áður af c4).
14.------0—0 15. Hadl b6
16. Dh5 Rxc4 17. Rxc4 a5 18.
Re5 (1 anda stöðunnar hefði
verið bgtra að leika 18. Be5
De7 19. Bd6 Bxd6 20. Rxd6 og
varðveitist , þá enn nokkur
reynt að lýsa að nokkru og
ætla ekki að endurtaka hér,
hárri list sem varð Þjóðleik-
húsinu nýja ómetanleg stoð á
örðugu bemzkuskeiði, en sum-
ir Reykvíkingar virtust því
miður ekki kunna að meta að
verðleikum. Ég frétti ekkj fyrr
en síðar að leikkonan hefði
túlkað hin kröfuhörðu hlutverk
sárþjáð mörg kvöldin, haldin
illvígum sjúkdómi, en svo mik-
il var skyldurækni hennar, at-
orka og fómfýsi að hún lét
enga sýningu niður falla, leik-
kvöldin urðu þvert á móti
nokkm fleiri en urn var sam-
ið í fyrstu vegna óvenju mik-
illar aðsóknar. Á næstu árum
; átti Anna Borg við langvinn
og mjög þungbær veikindi að
stríða, en komst aftur til
heilsu að nokkru, og tók þeg-
ar til óspilltra málanna, vann
stóran leiksigur sem Elísabet
drottning i „Maríu Stúart“,
hinu stórbrotna drama Schill-
ers, var ráðin kennari við
skóla Konunglega leikhússins
og fastur leikstjóri og setti á
svið ófáar óperur og sjónleiki
við ærinn orðstír og sæmd; í
hinum nýju störfum birtust
enn sjálfsagi hennar og vilja-
þrek, auðugar og fjölhæfar gáf-
ur, listræn einbeitni og snilli.
Við sem að blaði þessu stönd-
um vottum eiginmanni önnu
Borg, sonum og systkinum
djúpa samúð á sorgarstundu.
Anna Borg vann háleitt lífs-
starf sitt í öðru landi og var
sú kona íslenzk sem með glæsi-
legustum hætti hefur haldið á
lofti hróðri þjóðar sinnar fyrr
og síðar. Hún vildi jafnan veg
Islands sem mestan og gengi
og þroska íslenzkrar leiklistar,
hún var tengd ættborg sinni
og fósturmold böndum svo
sterkum að ekkert fékk slitið
nema dauðinn einn. Á.Hj,
Tónleikar
Sameiginlegur kórsöngur
Kór Kvennadeildar Slysa-
vamafélagsins í Rvík. og Karlakór
Keflavíkur efndu til samsöngs
nú um mánaðamótin. Efnisskrá
var nokkuð óvenjuleg, sem sé
ejngöngu þættir úr óperum og
óperettum, og má segja, að
hún hafi að því leyti verið
nokkuð einhæf, þó að annars
sé ekki nema gott um það að
segja, að tilraun sé gerð með
slíka söngskrá á svo sena ein-
um tónleikum.
Herbert Hriberschek Ágústs-
son stjórnar báðum kórunum
og er þvi einkar eðlilegt, að
efint sé til samvinnu þeirra og
gerður úr þeim samkór, þó að á
því séu annars talsverðir fram-
kvæmdaörðugleikar, þar sem
annar kórinn á heima í Reykja-
vík, en hinn í Keflavik. Sá
góðj árangur, sem náðst hefur
og fram kom á söngskemmtun
þessarj, ber ljóst vitni um elju
og áhuga kórfólksins og hins
ágæta stjómanda Herberts
Ágústssonar.
Með kómum komu fram
nokkrir kunnir einsöngvarar,
þau Eygló Viktorsdóttir, Þórunn
Ólafsdóttir, Erlingur Vigfússon,
Vincenzo Demetz og Hjálmar
Kjartansson, og fóru þau öll
prýðisvel með sín hlutverk, svo
Sem vænta mátti. Þórunn Ólafs-
dóttir hljóp hér j skarðið fyrir
Snæbjörgu Snæbjarnardóttur,
sem hafði forfallazt, Þórunn
mun ekki hafa komið fram op-
inberlega á tónleikum nema
einu sinni áður, og gaf söngur
hennar þá ágæt fyrirheit. Eftir
frammistöðu hennar að þessu
sinni ætti að mega spá henni
mikilli framtíð sem söngkonu.
Tveir félagar karlakórsins,
Böðvar Pálsson og Haukur
Þórðarson, fóru vel með minni
háttar einsöngshlutverk.
Framhald á 10. síðu.
þrýstingur á stöðu svarts).
18. — — De7 19. Hd2 Í8
20. Rd3 e5 21. Rxc5 Dxc5 22.
Ddl Be6 23. Hel Hac8 24. h3.
Db4 25. He 3 Hc4 26. b3 Hc6
27, Kh2 b5. (Hvítur hefði get-
að leikið f2 — f3 og biskup-
inn fengið möguleika til að
ganga í leikinn — en það
styrkir enn jöfnuð keppinaut-
anna). — Jafntefli.

Sjöunda skák
Petrosjan tekur forystuna
Áður var mikið um skákir
í einvigjum um heimsmeist-
aratitilinn sem byrjuöu á þvi
að kóngspeði var leikið. En
nú er það ekki fátítt að fyrír
komi ný meðferð á byrjunum.
Ég á við þá nútímaaðferð þeg-
ar mennirnir eru virktir ró-
lega, þegar hver andstæðing-
anna byggir virki um kóng
sinn án þess að leggja beint
til atlögu við lið andstæðings-
ins. Þetta gerðist einmitt í
sjöundu skákinni — eftir 13.
leik skipti „einskis manns
land“ liðum hvíts og svarts:
á fjórðu og fimmtu línu var
aðeins eitt peð.
Petrosjan byggði vandlega
upp nokkra yfirburði og not-
aði sér ágætlega auðn og tóm
á drottningararmi svarts og
gerði afdrifaríka peðaárás.
Botvinnik vildi forðast að
opna línur og fórnaði peði,
en hefur ekki tekið eftir
snyrtilegri taktískri atlögu
sem á eftir kom og neyddi
hann til að láta hrók fyrir
biskup.
ENSK BYRJUN
Petrosjan Botvinnik
1. c4 g6 2. Rf3 Bg7 3. Rc3
e5 4. g3 Re7 5. Bg2 0—0 6.
d4 exd.
7, Rxd4 Rbc6 8. Rxc6 Rxc6.
9. 0—0 d6 10, Bd2 (Það
hefði verið hægt að koma
hróknum betur fyrir á löngu
skálínunni með því að leika
Dd2, b3 og Bb2).
10 — — Bg4 11. h3 Be6
12 b3 Dd7 13. Kh2 Hae8 14.
Hcl f5.
5. Rd5 Kh8 16, Be3 Bg8
17, Dd2. (Hvítur hefur allt
reiðubúið — Hcl Rd5 Bg2 og
Be3 — til að hefja sókn á
drottningararm).
17.-----Rd8 18. Hfdl Re6
19. Rf4 Rxf4 20. Bxf4 Dc8 21.
h4 He7 22. Bf3 Bf7 23. Da5
Be8 24. c5 d5 25. Bd6 Dd7
26. Bxe7 Dxe7 27. Hxd5.
27, -----f4 28, Dd2 Bc6.
29. Hd3 Bb5 30. Hd4 fxg6t
fxg6 Bxd4 32. Dxd4t 33. Dxg7t
Kxg7 34. Hc2 He8 35. Kg2 Kf6
36. Kf2 Bc6 37. Bxc6 bxc6 38.
Hc4 Ke5 39. Ha4 Ha8 40.
Ha6 Kd5.
Hér fór skákin í þið.
Petrosjan notfærði sér
möguleika sína eins og bezt
varð á kosið — hann reyndi
ekki að ná nýjurp yfirburðum
í mannskap heldur kom sér
upp frípeði í nokkurri fjar-
lægð og hlaut Botvinnik að
gefast upp:
41. b4 Kc4 42 a3 Kb5 43. ||
Ha5t Kc4 44. Ke3 a6 45. Kf4 1
Kd5 46. Kg5 He8 47. Hxa6
Hxe2 48, Ha7 He5t 49. Kf4
He7 50. Hb7 Ke6 51, a4 Kd7
52. Hb8. Svartur gafst upp.
!
!
i
é
0