Þjóðviljinn - 13.07.1974, Blaðsíða 4

4 SÍÐA — ÞJ6ÐVILJINN Laugardagur 13. júH 1974.
Slðari helmingaskiptastjórnin undir forsæti ólafs Thors.
Fyrsta vinstri stjórnin 1956—58 undir forsæti Hermanns Jónassonar.
Erfið fœðing
hjá helminga-
skiptastjórn
i fyrstu greininni um
stjórnarmyndanir s.l. 30 ár
var gerö grein fyrir utan-
þingsstjórninni/ nýsköp-
unarstjórninni og stjórn
Stefáns Jóhanns.
í þessari grein verður
fjallaö um stjórnarmynd-
anir eftir inngöngu íslands
í Atlantshafsbandalagið og
þá m.a. um hinar frægu
helmingaskiptastjórnir i-
halds og framsóknar sem
sátu frá 1950—56.
Rikisstjórn Stefáns Jóhanns
sem kom til valda I febr. 1947 sat
traust i sessi fram á árið 1949.
Nokkur ágreiningur kom þá upp
um stefnuna í efnahagsmálum og
var Alþýðuflokkurinn á öndverð-
um meiöi við Sjálfstæðisflokkinn
og Framsóknarflokkinn. Haustið
1949 fóru fram alþingiskosningar,
dagana 23.-25. okt. 1 þeim vann
Framsóknarflokkurinn á, en bæði
Alþýðuflokkurinn og Sósialista-
flokkurinn töpuðu þingsætum.
Sjálfstæðisflokkurinn hélt ó-
breyttri þingmannatölu. Orslit
kosninganna uröu þess valdandi
að Stefán Jóhann baðst lausnar
fyrir ráðuneyti sitt, en áður eða
rétt fyrir kosningar höfðu ráð-
herrar framsóknar beðist lausn-
ar en aö ekki verið borið undir
forseta fyrir kosningar. Stefánia
fór þvi frá völdum 2. nóv. en
gegndi störfum i mánaðartima
eða þar til ný stjórn tók við völd-
um.
Ólafur Thors myndar
minnihlutastjórn
Litið var gert i þvi að mynda
rikisstjórn fyrsta hálfa mánuðinn
eða þar til þing kom saman 14.
nóv. Þá hélt forsetinn ræðu og
lagði þá áherslu á að mynda yrði
þingræðisstjórn fyrir mánaðamót
nóv./des. Hann fól fyrst Her
manni Jónassyni formanni
framsóknar að gera tilraun til
stjórnarmyndunar, enda sá
flokkur unnið mest á i kosningun-
um. Þann 20. nóv. gafst Hermann
upp við stjórnarmyndun vegna
þess að undir þeim kringumstæð-
um og eftir þessi „loðnu svör Al-
þýðuflokksins og Sjálfstæðis-
flokksins kom ekki til mála að
eyða lengri tima til þessarar
rannsóknar, þar sem von um ár-
angur var íitil og helst enginn”
segir i skýrslu Hermanns i Tim-
anum 23. nóv. 1949.
Forseti snéri sér þá til Ólafs
Thors og fól honum að mynda
stjórn. Eftir nokkra athugun
myndaði hann minnihlutastjórn
Sjálfstæðisflokksins, en hafði ekki
tryggt sér hlutleysi eða stuðning
frá öðrum flokkum og var þvi við-
búið að fljótlega kæmi fram van-
traust á stjórn hans. Hins vegar
urðu þá þeir sem slikt vantraust
fluttu að hafa tök á myndun nýrr-
ar stjórnar. ólafia kom til valda
6. des. 1949 og sat aðeins til 14.
mars 1950 eða i aðeins rúma þrjá
mánuði. Þann 1. mars var sam-
þykkt vantraust á stjórnina með
33 atkvæðum gegn 18 og var það i
fyrsta sinn á alþingi siðan 1911 að
vantrauststillaga á rikisstjórn
eða ráðherra hlaut samþykki.
Vantrauststillagan kom i kjölfar
tillögu rikisstjórnarinnar um
launabreytingar, gengislækkun,
framleiðslugjöld og stóreigna-
skatt, sem Framsóknarflokkur-
inn gat ekki fallist á að Ólfia sæi
um framkvæmd á.
Fyrsta
helmingaskiptastjórnin
Eftir samþykkt vantraustsins
ræddi forseti við formenn þing
flokka og sneri sér siðan til Her-
manns Jónassonar þar eð hann
hafði haft frumkvæði að flutningi
vantraustsstillögunnar. Hermann
tók sér frest, en eftir viðræður við
Sjálfstæðifslokkinn þá tilkynnti
hann forseta 6. mars að hann sæi
sér ekki fært að reyna stjórnar-
myndun, þvi Sjálfstæðisflokkur-
inn gæti ekki fallist á tillögur
framsóknar i efnahagsmálum.
Forseti sneri sér þá 7. mars til
Vilhjálms Þórs forstjóra og bað
hann að kanna möguleika á
blandaðri stjórn skipaðri innan-
og utanþingsmönnum. Þann 11.
mars svaraði Vilhjálmur tilmæl-
um forseta og lýsti sig reiðubúinn
til að mynda stjórn, en stóru
flokkarnir tveir hófu hins vegar
fyrir alvöru samningaviðræður
þegar hætta var á myndun utan-
þingsstjórnar. Náðist samkomu-
lag milli framsóknar og Sjálf
stæöisflokksins aðkvöldi 12. mars
og stjórn mynduð undir forsæti
forseta Sameinaðs þings, Stein-
grims Steinþórssonar, og voru
þrír ráðherrar frá hvorum flokki i
stjórninni, þar á meðal formenn
beggja.Hermann og Ólafur. Þetta
var sterk þingræðisstjórn, þvi
hún hafði stuðning 36 þingmanna
af 52. Ekki veitti heldur af, þvi i
hönd fóru stórviðburöir eins og
landganga Bandarikjahers I mai
1951. Stjórn Steingrims sat að
völdum til haustsins 1953.
Önnur
helmingaskiptastjórn
Sumarið 1953 fóru fram al-
þingiskosningar og vann þá Sjálf-
stæðisflokkurinn tvö þingsæti en
framsókn tapaði einu. I júli þing-
uöu framsóknarmenn um úrslit-
in og ákváðu, að eðlilegt væri að
stjórnin ætti að biðjast lausnar og
semja skyldi siöan um nýja stjórn
flokkanna tveggja. Þó voru uppi
hugmyndir hjá framsóknar-
mönnum að taka ætti kratana
með i stjórn. 30. júli tilkynnti
Steingrimur forsætisráðherra
forseta Islands, Asgeiri Asgeirs-
syni, að hann myndi innan
skamms biðjast lausnar. Forseti
fór fram á, aðstjórnin bæðist ekki
lausnar fyrr en ný stjórn hefði
verið mynduð og varð það úr.
Sjálfstæðismenn reyndust alger-
lega andvigir þvi að taka Alþýðu-
flokkinn i samstarfið og varð þvi
úr að ný helmingaskiptastjórn
var mynduð undir forsæti ólafs
Thors. Var þetta fjórða ráðuneyt-
ið sem hann veitti forsæti. Þessi
stjórn tók við völdum 11. sept.
1953 en skömmu áður sama dag
hafði stjórn Steingrims Stein-
þórssonar beðist lausnar.
Þessi stjórn Ólafs Thors fór
með völd fram til ársins 1956, en
þá var komin upp deila innan
hennar og framsókn farin að
hugleiða að snúa sér til vinstri. t
þá tið var Alþýðuflokkurinn
vinstra megin við Framsókn og
komu þar upp hugmyndir um, að
rétt væri að koma á kosninga-
bandalagi milli framsóknar og
krata. Aður hafði verkalýðs-
hreyfingin staðið i 6 vikna verk-
falli 1955 og unniö mikinn sigur.
Hafði stjórn ASl hvatt til sam-
starfs milli verkalýðsflokkanna
en kratabroddarnir svarað með
þvi að reka Hannibal úr flokkn-
um. A flokksþingi Framsóknar-
flokksins I mars var ályktað að
ekki væri hægt að leysa vanda
efnahagsmálanna i samvinnu við
Sjálfstæðisflokkinn og einnig
samþykkt að beita sér fyrir
endurskoðun „varnarsamnings-
ins”. Lögðu kratar og fram-
sóknarmenn fram tillögu þar að
lútandi fyrir Alþingi og hún sam-
þykkt þann 28. mars 1956. Daginn
áður hafði Ólafur Thors lagt fram
lausnarbeiðni fyrir stjórn sina.
Var ákveðið að rjúfa þing og
kosningar látnar fara fram 24.
júni. Stjórnin sat hins vegar þar
til vinstri stjórn var mynduð.
Vinstri stjórnin
1956—58
t kosningunum 1956 var sér-
staklega tekist á um herstöðva-
málið. Hræðslubandalag fram-
sóknar og krata reyndi að hag-
nýta sér óréttl. kjördæmaskipan
til að ná meirihluta á Alþingi með
tæpum 40% atkvæða, en sú til-
raun mistókst og þvi urðu þessir
flokkar að leita til Alþýöubanda-
lagsins til myndunar stjórnar.
Fimm dögum eftir kosningar hóf-
ust viðræður milli „Hræðslu-
bandalagsins” og Alþýðubanda-
lagsins um stjórnarmyndun.
Fyrst var reynt að fá Alþýðu-
bandalagið til að veita stjórn
krata og framsóknar hlutleysi, en
þvi hafnaði Alþýðubandalagið.
Var mikil tregða af krata hálfu að
taka „kommúnista” i stjórn,
enda höfðu forystumenn flokksins
m.a. Haraldur Guðmundsson,for-
maður Alþýðuflokksins,lýst þvi
yfir fyrir kosningar, að slikt
myndi aldrei ske, það væri ekki
hægt að vinna með „kommúnist-
um”. Alþýðuflokkurinn leysti
málið með þvi að gera Harald að
sendiherra i Osló og fóru þeir
Gylfi og Guðmundur l.sem ráð-
herrar til samstarfs við „vonda
kommúnista”. Náðist samkomu-
lag milli flokkanna þriggja 21. júli
og hafði Hermann Jónasson haft
forgöngu um viðræður. Var hon-
um falið að mynda stjórn og var
stjórnin skipuð 24. júli eða mán-
uði eftir alþingiskosningar. Þessi
fyrsta vinstri stjórn var við völd
þar til i desember 1958. Þá var
kominn upp ágreiningur um lausn
efnahagsmála. Forsætisráðherra
Hermann Jónasson fór á ASl-þing
biðjandi þar um kauplækkun,
sem ekki var samþykkt af eðli-
legum ástæðum,og þá hljóp Her-
mann til og lýsti yfir eins og frægt
er orðið,að ekkert samkomulag
væri um úrræði og þvi yrði hann
að biðjast lausnar. En ekki óraði
framsókn fyrir þvi, að þessi
krafa þeirra um kauplækkun ætti
eftir að útiloka þá frá rikisstjórn i
12 löng ár.
(Niðurlag næst)
Þetta fór i
áfengiskaup
innanlands á
fyrri hluta
ársins
tslendingar eyddu rúmlega 50
prósentum meira af fé I áfengis-
kaup hér á landi á fyrra misseri
þessa árs en á sama tima I fyrra.
Þetta kemur fram I skýrslu
Afengisvarnarráðs sem er svo-
hljóðandi:
Heildarsala:
Reykjavik . kr. 577.681.747,00
Akureyri . kr. 74.874.950,00
Isafj .kr. 24.074.490,00
Siglufj . kr. 11.879.270,00
Seyðisfj . kr. 20.420.195,00
Keflavik . kr. 37.459.380,00
Vestm.eyjar .. . kr. 16.164.580,00
Kr. 762.554.612,00
Sömu mánuði 1973 var salan
sem hér segir:
Reykjavik . kr. 398.917.917,00
Akureyri . kr. 47.555.865,00
Isafj 15.246.375,00
Siglufj . kr. 6.374.285,00
Seyðisfj . kr. 12.099.460,00
Keflavik . kr. 27.733.935,00
Kr. 507.927.837,00
Söluaukning, miðað viö sama
tima 1973, er 50,1%. Þess ber að
geta, aö nokkrar verðhækkanir
hafa orðið á áfengi.
Tilkynning til
söluskattsgreiðenda
Athygli söluskattsgreiðenda skal vakin á
þvi að gjalddagi söluskatts fyrir júni-mán-
uð er 15. júli. Ber þá að skila skattinum til
innheimtumanna rikissjóðs ásamt sölu-
skattsskýrslu i þrirriti.
Fjármálaráðuneytið
10. júli 1974.
Hvernig hefur gengið að
mynda ríkisstjórnir?
ÖNNUR GREIN