Þjóðviljinn - 17.11.1974, Blaðsíða 5

Sunnudagur 11. nóvember 1974 ÞJÓDVILJINN — StÐA 5
UM
SJÁVAR-
PLÁSS
Fyrst kom maöur inn og spilaði á
flygil.
Siðan kom annar og jafnhattaði
flygilinn.
Magnús Jónsson.
Fiskur undir steini hefur vakið
upp sterkari ástriður en nokkuð
annað filmukyns á íslandi. Margt
er vatn i þeirri ræðu, sérstaklega
dólgslegar athugasemdir um inn-
ræti höfundanna. Stórmikill hluti
af ásökunum sem þeir fá yfir sig
er byggður á þeirri snarvitlausu
forsendu (sem viðkomandi aðilar
gera sér þvi miður ekki grein fyr-
ir sjálfir) að islensk kvikmynd
eigi fyrst og siðast að vera eins-
konar landkynning, héraðskynn-
ing eða plásskynning, tekin i
glampandi sól af faHegum hver-
um,fallegum stúlkum, alúðlegum
öldungum, flottum einbýlishúsum
og fallegum þorski. Menn hafa
sætt sig nokkurnveginn við að fé-
lagsleg rýni sé stunduð i skáld-
sögum (enda lesa þær miklu færri
en þeir sem horfa á sjónvarp). En
i hugum firnamargra á kvik-
myndin að vera einskonar þjóð-
hátið á Þingvöllum og verða frið-
arspillar fjarlægðir miskunnar-
laust.
Mér finnst alveg ljóst á hama-
gangi Morgunblaðs og fleiri aðila
i þessu máli, að þessa fordóma
eigi að fullnýta til að koma i veg
fyrir fleiri tilraunir i þessa veru
— hamra það i gegn að hin sjálf-
umglaða túristastefna skuli ráða i
ræmugerð i bráð og lengd. Þvi
fimbulfamba menn þeim mun
fleira um hjörtun og nýrun 1 Ólafi
Hauki og Þorsteini sem þeir tala
færra um menningarástand sjáv-
arplássa.
Hið sýnilega
En hvað er þá þetta menn-
ingarástand? Þvi er ekki auð-
svarað, menning er allt mögu-
legt: tónleikar, dansiböll, handa-
vinna, postulinshundar, lestrar-
venjur og handbolti. Félagsstarf
um þetta og annað, hlutföll á
milli, afstaða til þessara fyrir-
bæra. Menningarneysla i einu
plássi er efni i stóran doðrant,
menningarlif einnar fjölskyldu er
i sjálfu sér æriö verkefni.
Reynum samt að búa til laus-
legt yfirlit, skema með lauslega
áætluðum meðaltölum og stórum
frávikum eftir stöðum, en yfirlit
samt, sem menn geta prófað sina
reynslu á ef til vill'.
Byrjum á þvi sýnilega, hlutun-
um i kringum fólk. I sjávarplássi
eru sjaldan myndsýningar at-
vinnulistamanna og ekki mikið
sóttar. Abstraktið náði hér ekki
fótfestu, er enn i dag sérviska og
briari. Landslagiö blifur. Stór-
meistarar málverksins, þeir sem
„hafa hlotið sina viðurkenningu”
eru virtir úr fjarska, en flestir
telja vist að þeir séu „ekki fyrir
mig”. Kannski á Bogesen eða
gamli presturinn eina mynd eftir
Kjarval eða Ásgrim. Heimamenn
sýna stundum. Þeir búa til mynd-
ir úr plássinu af bátum, naustum
eldri húsum. Þetta er vinsælt og
selst mikið, myndir laghents mál-
arameistara eða sundlaugar-
varðar eru fyrr en varir komnar
inn á gafl i öðru hverju húsi. En
oftast er málaða myndin i stof-
unni eftir einhvern samislenskan
Matthias eða Sigurð, sem gætu
breitt yfir meðalfjall með mynd-
um sinum, svo lúsiðnir eru þeir.
Nokkrar af eftirprentunum
Helgafells hafa slæðst með, oftast
þær sömu.
Húsin
Langflestir búa i einbýlishús-
um, og þar rikir almenn vorkunn-
semi i garð reykvikinga, sem
hafa svo margir lent i þeirri ó-
gæfu, að deila veggjum við aðra
menn. Þessi stóru hús fyllast
lygilega fljótt, mest af þvi sem
auglýsendur kalla gjafavörur.
Fólk virðist yfirleitt mjög ósjálf-
stætt gagnvart þvi sem er á boð-
stólum hjá Bogesen eða Kaupfé-
laginu. Það sem mest fer fyrir af
gjafavörum á hverjum tima, það
ratar blátt áfram inn i hvert hús
með næstu jólum og afmælum:
pagóðulampar, aflangir kera-
mikskildir, postulinsdrengir —
listinn lengist með hjúskaparár-
unum og það er ekki til siðs i litlu
plássi að móðga neinn með þvi að
fela hans gjöf. Þegar húsráðend-
ur eru sextugir kemst ekki meira
fyrir þótt þá ætti lifandi að drepa.
Heimili eru reyndar furðu keim-
lik og má hver sem vill draga af
þvi sinar ályktanir um áhrif
frjálsrar verslunar á persónuleg-
an smekk.
Fjölmiðlar og smá-
vegis um pólitik
Að þvi er varðar útvarp, sjón-
varp og Moggann er ekkert sér-
stakt um sjávarplássið að segja.
Kanasjónvarpið náði fyrst til
plássana suður með sjó og fór um
skeið langt með að afnema mann-
legan samgang utan vinnutlma.
Það hefur allar götur verið sterkt
þar siðan: þar má heyra dagfars-
prúðar og algáðar húsmæður láta
uppi sterkar óskir um að skella
undan menningarvitum (Sigurð-
ur A. Sigurði Lindal o.fl.) sem
hafa beitt sér fyrir lokun þessa
miöils. Kanaútvarpið er oftast i
fullum gangi i fiskvinnslustöðv-
um, verkstæðum og viða á sjopp-
um. Ef að kvikmyndahús er rek-
ið, er nokkuð vist að það heldur
sig viö lakasta hluta kvikmynda-
innflutningsins.
Ef að hægt er að koma út blaði i
plássinu, selst það tiltölulega vel
sama hvað i þvi er, og eins þótt
ekkert sé i þvi. Bæjarblað er mjög
varfærið og móðgar engan (ó-
flokksbundið) eða örfáa beina
andstæðinga (flokksbundið). Hið
bjartsýna viðhorf til tilverunnar,
sem er að mestu horfið nema i
auglýsingum, það lifir góðu lifi i
bæjarblaðinu. Meginefni þess er
það, að allir eru önnum kafnir við
að bæta þjónustuna. En sá sem
reynir að fletta ofan af hneyksli
(embættisvanrækslu, fjárdrætti,
skattsvikum) er talinn klikkaður
og verður það liklega i raun fyrr
en sfðar.
Annars er umburðarlyndi
plássins merkur kapituli út af
fyrir sig. Mórallinn er að hafa
drift og vinna mikiö, „koma sér
áfram”. En vandræðapabba-
drengjum er hent á milli einka-
fyrirtækja sem forstjórum og
gjaldkerum og siðan er þeim hol-
að niður i sömu störf hjá bænum
og fyrirgefið ailt, af þvi að pabbar
þeirra voru gegnir borgarar, þeir
voru seigir i kúlukasti þegar þeir
voru strákar og af þvi þeir eiga
bæði konu og börn. Slikir menn
eru heilagir. Auk þess þægilegir,
verk þeirra „sanna” að opinber
rekstur borgar sig ekki.
Það skal tekið fram hér, áður
en vikið er að öðrum félögum, að
verklýösfélagið er löngu dautt.
Það semur bara eftir á um það
kaup sem samið var um annars-
staðar. Það er talin mikil svi-
virða, ef einhver lætur sér detta
það i hug, að verklýðsfélagið f jalli
um pólitisk mál. Hinsvegar eru
tveir strákar, sem eiga að taka
við af þeim gömlu, sem stofnuðu
félagið með kreppuslagsmálum.
þeir hafa sótt Dale Carnegienám-
skeið I fundarsköpum, vinsældum
og áhrifum. Fyrsta mai var ekki
minnst um langan tima (nema
kannski með guðsþjónustu og
balli um kvöldið), en kannski
hafa yngri menn þó komið þvi til
leiðar nú, að þeim degi er sýndur
nokkur sómi.
Bækur og sérviska
Bókasafnið hefur stækkað og
fengið betra húsnæöi. Börn eru
mjög stór hluti viðskiptavina.
Þau eru aðallega komin til að fá
seriureyfara, en ef vel tekst til
með bókavörð og einn eða tvo
kennara getur bókasafnið orðið
mikils visir. Viðast hvar eru til
bækur, 20—150 innbundnar full-
orðinsbækur. ( Þar fyrir utan má
finna verulega góö heimilisbóka-
söfn i öllum plássum). Bækurnar
eru eins og sitt beiniö af hverri
tikinni, islendingasögur, spirit-
ismi, þjóðskáld og eldhúsreyfarar
i bland — eins og um allt land
reyndar.
Sérstaða sjávarplássins er
tengd miklum fjölda sjómanna-
bóka svokallaðra sem „hann” fær
á hverjum jólum. Hvernig bæk-
urnar eru lesnar veit enginn. Af-
þreyingarrit allskonar eru hins-
vegar oft á flakki i svefnher-
bergjunum, gjarna margra ára
gömul. En allavega eru yngri höf-
undar og nútimakveðskapur
sjaldséðir fuglar i plássinu. Ann-
aðhvort finnst mönnum að þessir
höfundar fari með óskilanlegt
rugl (getur vel verið) eða að þeir
eru ekki vissir i sinni sök, vilja
halla sér að þeim sem „hafa hlot-
ið sina viðurkenningu”. Stór-
meistarar njóta virðingar — úr
fjarska. Og Ólafur Kárason á ekki
eins erfitt uppdráttar i plássinu
og fyrir strið. Samfélagið er orðið
það rikt að það telur leti og rit-
verkastúss sliks pilts ekki lengur
hneykslunarefni. Það er meira að
segja talað með nokkurri virð-
ingu um þann sem er „alltaf að
grúska i einhverju”. Að öðru leyti
er mönnum sama um Ólaf þenna.
Og enginn vill bera kostnað af
sérvisku hans, nema þá móðir
hans.
Djöfuls aríur
Guðný Guðmundsdóttir kon-
sertmeistari segir frá þvi i viðtali
við Lesbók Mbl., að á tónleika
strokkvartettsins ísamer á Bol-
ungavik hafi enginn komið nema
prestshjónin. Svona dæmi eru
mörg. Einangrun, lýðskrum, öf-
ugt snobb og margt fleira hefur
skapað tortryggni i garð svo-
nefndrar „æðri menningar”, sem
kemur ekki hvað sist fram i tón-
listarmálum. Eða að minnsta
kosti skapað þá afstöðu að þetta
„er ekkert fyrir okkur”. Frá
sjávarplássinu hafa borist einna
harðorðust mótmæli gegn djöfuls
arium i útvarpinu. Tónlistin i
plássinu er annars vegar dægur-
músik hvers tima, hinsvegar
karlakórinn og sælar endurminn-
ingar um MA-kvartettinn. Karla-
kórinn getur reyndar verið býsna
duglegur og visað á ýmislegt ann-
að I músik. Viðhorfin hafa verið
að breytast mjög nýlega, einnig
með aukinni tónlistarfræðslu i
skólum.
Fyrir utan kóra er leikfélagið
einhver helsti mælikvarði á eigið
frumkvæði heimamanna.
Kannski lognast það út af á mestu
aflaárum, eða meðan kaninn hef-
ur sem mest umsvif (Suðurnes),
eöa meðan sjónvarpiö riður i
garð. En það getur rifið sig upp
aftur og oröið merkilegur vett-
vangur, einnig vegna þess að
undanfarin ár hefur æ oftar verið
farið út fyrir hinn þrönga hring
hávaðasamra alþjóðlegra farsa-
leikja sem áhugamannaflokkarn
ir voru rigbundnir við. Veikleiki
þessa sjálfstæða starfs (og ann-
ars hliðstæös) er sá, að grund-
völlurinn er i þrengsta lagi, mikið
veltur á einum manni eða tveim,
sveiflurnar eru stórar frá ári til
árs, samhengið getur rofnað.
Þorrablót
Annars eru félög, jafnvel i litlu
plássi, fleiri en talin verði. Þar
eru saumaklúbbar fyrir 'karl-
menn, Rótari, Læon, Kiwanis,
sem réttlæta tilveru sina með
fjársöfnun fyrir einhverju nyt-
sömu tæki, en magna að öðru
leyti hégóma i plássinu og eftir-
sókn eftir vindi. Þar er kvenfélag
og systrafélag, skátafélag og
kvenskátafélag, allt að tiu átt-
hagafélögum, ungmennafélag,
taflfélag og bridsfélag, starfs-
greinafélög, hestamannafélag,
björgunarsveit, skógræktarfélag,
fegrunarfélag, rjúpnaskyttufé-
lag, samtök reiðra vesturhverf-
inga og félag enn reiðari nýhverf-
inga. Vitanlega má telja margt
jákvætt upp um umsvif einstakra
félaga, en væri óðs manns æði
hér. En sjávarplássið á það sam-
merkt með öðrum landshlutum
að sjálft félagslifið er i engu sam-
ræmi við allan þennan félagasæg.
Það er eins vist að litill hópur
manna fari með stjórnarþræði i
þeim öllum og fari reyndar með
pólitikina i plássinu lika. Og
manni finnst einatt að það sé al-
gjör óþarfi að hafa svona mörg
form á tilefni til þess að spila
framsóknarvist eða bingó eða éta
þorramat.
Það er ekki gott að vita hvar
best er að hætta þessari romsu.
Dansiböll eru allsstaðar svipuð á
íslandi — svo hrikaleg að menn
eru hættir að tala um þau, beygja
sig undir staðreyndina eins og
hvert annað veðurfar. Hér er ekk-
ert minnst á skólamál — þau eru
kapituli út af fyrir sig. Iþróttir
eru vissulega mjög stór hluti af
öllu sem fellur undir félagslif i
plássinu. Það geta leikið margir
öflugir straumar um fótboltaliðið
i plássinu. En þá þarf það helst
að vera af stærri gerðinni, með
verkaskiptingu sem leysir nægi-
legan fjölda undan beinu likam-
legu erfiði, sjómenn og tækja-
menn hafa ekki tima til að keppa i
fyrstu deild. Ekki annarri heldur.
Vinna
Þvi það er sama hvort við höld-
um lengur eða skemur áfram I
upptalningunni: það er vinnan
sem mótar allt. Púlið sem skapar
útflutningsverðmæti, reisir
fabrikkur og einbýlishús, ris und-
ir jafnt heildsölum sjoppueigend-
um, skólagöngu og mikilli bila-
eign. Mikil vinna, eftirvinna, næt-
urvinna og helgidagavinna.
Vinna sem strekkir á taugum og
magnar þorsta i sjaldgæfum hlé-
um, lokar skólum öðru hvoru og
eyðir leiklistaráformum. Vinna
sem hefur þverstæðukenndar af-
leiðingar: Getur skapað lifs-
reynslu sljóvgað næmleika á
alít sem nýtt er og forvitilegt.
Getur treyst samkennd fólks þvi
að langflestir þekkja hana að
eigin raun — en sundrar einnig
mönnum, sem hver um sig sjá
aldrei út fyrir kröfur hinnar
mestu einkaneyslu, sem þeim eru
þeim mun lævisari sem þeim
verður aldrei fullnægt. Vinna sem
veldur þvi að menn nema ekki
staöar, lita ekki upp til að spyrja:
Hvar er ég, hvað getum við?
Arni Bergmann.