Þjóðviljinn - 03.06.1986, Blaðsíða 7

DJOÐVIUINN USTAHATJÐ
Við lifum
á gullöld
skáld-
sögunnar
Frá heimsókn rithöfundarins Doris
Lessing
Doris: og hugsið ykkur allar þær skáldsögur sem ekki hafa enn verið skrifaðar....
Menn segja, að nú séu vond ár
fyrir skáldsöguna, sífellt er mað-
ur að lesa greinar um að hún sé
dauð eða í andarslitunum. Og ég
spyr þá sjálfa mig: hvað hefur
þetta fólk verið að lesa? Satt að
segja stendur skáldsagan með
miklum blóma til dæmis hcima á
Englandi, kannski hefur aldrei
verið skrifað jafnmikið af góðum
skáldsögum og fjölbreytnin er
óendanleg.
Svo fórust Doris Lessing, rit-
höfundi og gesti Listahátíðar orð
við upphaf erindis sem hún flutti
á dagskrá um hana og verk henn-
ar í Iðnó á sunnudaginn.
Allt mögulegt
Skáldsagan lagar sig alltaf að
tímanum, sagði hún, vegna þess
að það eru engar reglur fyrir því
hvað skáldsagan er eða á að vera.
Satt að segja er hún allt mögu-
legt.
Hún minntist á þau undur úr
sögu skáldsögunnar, að til verður
eitthvað það sem ekki var áður:
súrrealísk ærsli í Tristram
Shandy, innsæið í Clarissu Ric-
hardsons og fleira þessu máli til
stuðnings. Og að því er varðar
samtíðina lofaði hún mjög vís-
indaskáldsögur (en hún hefur
skrifað nokkrar slíkar á undan-
förnum árum) - þær veita höf-
undinum mikið frelsi, sagði hún,
þær eru sneisafullar með hug-
myndir um mannlegt félag, fortíð
þess og möguleika. Jafnvel ruslið
í þessari oft vanvirtu bókmennta-
grein geymir einatt stórskemmti-
Iegar hugmyndir. Hún nefndi
kvennabókmenntirnar, skrifta-
mál einatt, sem væru í örri þróun í
ýmsar áttir. Hún nefndi þá upp-
sveiflu í skáldsagnasmíð sem ger-
ist í Afríku og enginn hefði séð
fyrir.
Menn gefa, sagði Doris Les-
sing, alltof lítinn gaum að því að
skáldsagan veitir upplýsingar um
margt. Það er hinum miklu skáld-
sögum Rússa á nítjándu öld að
þakka að við vitum, hvernig það
samfélag var. Ég á vin sem er
bissnessmaður og lítt bók-
menntahneigður - en þegar hann
er að kynna sér land eða hérað,
þá leggst hann ekki endilega í
hagskýrslur - hann fær sér skáld-
sögur um þetta svæði og fólk þess
til að komast að því, fyrir hverju
samfélagið gengur. Skáldsagan
er líka ráðgjafi - ég veit þess
dæmi, sagði hún, að sálfræðingur
hafi notað skáldsögu eftir Iris
Murdoch til þess að fá mann ofan
af þeirri meinloku, að kona sem
hann hafði elskað, þegar hún var
fimmtán ára, væri enn haldin of-
urást á honum áratugum síðar -
eins þótt sú sama væri í farsælu
hjónabandi. (Skáldsagan sagði
frá svipuðu dæmi og hörmulegri
útkomu þess).
Doris Lessing ræddi um við-
leitni enskra útgefenda til að fjöl-
ga lesendum skáldsagna (10%
þjóðarinnar les skáldsögur - og
eru þá með taldir bleikir sölu-
turnareyfarar). Þetta gera þeir
m.a. með verðlaunaveitingum
miklum, sem rithöfundar glotta
að - en viðurkenna um leið að
verðlaunin efla þá athygli sem
bækur fá.
Fyrir hverja?
Hún talaði líka um þær mörgu
bækur sem ekki hafa verið skrif-
aðar um þau svið sem vanrækt
eru, þrátt fyrir alla fjölbreytnina
sem við augum blasir. Það eru
ótal enskar skáldsögur til um
stríðið, en kannski ekki nema
tvær um það að vera venjulegur
hermaður og engin um konur í
herþjónustu. Það eru til margir
reyfarar um bisnessheiminn, en
varla nokkur góð skáldsaga - lík-
lega af þeirri einföldu ástæðu að
fáir rithöfundar þekkja þann
heim.
Doris Lessing vék einnig að því
sem hún kallaði „nýja átthagafj-
ötra“ skáldsögunnar („new regi-
onalism"). Skáldsögur höfða til
ákveðins lesendahóps, ákveðinn-
ar þjóðar, en gera ekki víðreist
um heiminn. Sumir telja þetta af-
leitt, skáldsagan á að hafa
sammannlegt gildi segja þeir. En
þessir „átthagafjötrar“ stafa blátt
áfram af því, að enginn getur
lengur fylgst vel með öllu því sem
er skrifað í heiminum. Hér áður
fyrr var til hugtakið menntaður
maður, sá hafði lesið gríska
harmleiki, vissa hluti í evrópskri
klassík, fyrir slíka menn var til
ákveðinn samnefnari. Hann er
ekki lengur til, hver verður að
velja og hafna. Og er nokkur
ástæða til að fárast yfir því, þótt
sumar góðar skáldsögur eigi erfitt
með að leggjast í flakk um heim-
inn?
Framtíðin og
uppeldið
Doris Lessing vék að ýmsum
þróunarmöguleikum skáldsögu-
nnar - skáldsögum sem byggðu á
heimi og tungutaki tölvumanna,
staðreyndaskáldsögum sem gefa
saman í hjúskap skýrslugerð og
skáldskap, vísindaskáldsöguna
og fleira. { spurningum og
svörum kom meðal annars fram
gagnrýni hennar á það hvernig
bókmenntir eru kenndar, hvern-
ig nemendur eru vandir á að van-
treysta eigin dómgreind um bók-
menntir með því að vísað er á
skoðanir sérfræðinga, hvernig
koma megi í veg fyrir að skóla-
ganga fæli lesendur frá bók-
menntum. Best væri, sagði hún,
að kenna bókmenntir í tengslum
við önnur fög. Það var spurt um
blaðamennsku: æsifregna-
mennska eins og sú, sem undir-
eins var búin að drepa 2000
manns í slysinu í Tsjernobyl, er
vitanlega afleit, sagði Doris Les-
sing, en hún er m.a. verðið sem
við greiðum fyrir að lifa í opnu
þjóðfélagi. Blaðamennska þarf
annars alls ekki að vera hættuleg
bókmenntum - blaðamennska
hefur oft nært bókmenntirnar,
það er afar algengt að rithöfund-
ur sér eitthvað stórfurðulegt í
dagblaði og fer að velta því fyrir
sér, hvaða saga gæti verið þar að
baki. Það var talað um hermdar-
verkamenn, um það fólk sem
blaðrar um að kála valds-
mönnum, og hvað gerist þegar
„tungutak hermdarverkanna“
eins og yfirtekur persónurnar og
þær gerast morðingjar.
Til hvers?
Spurning: í skáldsögunni The
Golden Notebook er Anna (sem
er rithöfundur) að lesa dagblöðin
og það sem hún les á hverjum
degi er svo skelfilegt, að hún segir
að ekkert það sem hún gæti skrif-
að skipta máli. Hefur þessi vandi
Önnu nokkurntíma verið yðar
vandi?
Vitanlega koma þær stundir að
rithöfundur spyr sig: til hvers er
þetta allt? sagði Doris Lessing.
Nítjándu aldar skáldsögurnar,
sem ég ólst upp við, voru að veru-
legu leyti andmælahróp gegn
ríkjandi aðstæðum - svo ólst ég
upp í Ródesíu við sama ranglæti í
nýju samhengi. Hafði nokkuð
breyst? En ef afstaða eins og sú
sem nefnd var nær tökum á
manni, þá er eins gott að gefa allt
upp á bátinn og þá ekki bara að
skrifa skáldsögur.
Sá sem ætlar að breyta heimin-
um með því að skrifa skáldsögu
hann mun að líkindum skrifa
slæma bók. Annað mál er að ým-
islegt merkilegt getur gerst, ef
eitthvað það sem máli skiptir
verður hjartans mál rithöfundar-
ins og leitar fram í sögur hans.
Húsfyllir var í Iðnó. Dagskráin
hófst með kynningarspjalli
Magdalenu Schram sem fjallaði
m.a. um „jafnvægi bölsýni og
vonar“ í verkum höfundarins.
Arnar Jónsson las upp úr nýrri
þýðingu Birgis Sigurðssonar á
fyrstu skáldsögu Doris Lessing,
Grasið syngur. Bríet Héðinsdótt-
ir las eigin þýðingu á einni af smá-
sögum hennar og Kristbjörg
Kjeld las úr þýðingu Hjartar
Pálssonar á „Endurminningar
einnar sem af komst". Forseti fs-
lands og menntamálaráðherra
voru meðal viðstaddra.
-ÁB
Verðbólgubætt verðlaun
Sveinbjörn I. Baldvinsson hlaut hin fyrstu
Sveinbjörn Ingi: fyrstu verðlaun.
Viö opnun Listahátíðar á laug-
ardaginn voru afhent verð-
laun í hinni viðamiklu smá-
sagnasamkeppni sem stjórn
hátíðarinnar efndi til. Alls bár-
ust370 smásögurfrájafnt
þekktum sem óþekktum á rit-
velli, en dómnefndin-Stefán
Baldursson, Þórdís Þorvalds-
dóttirog GuðbrandurGísla-
son - vissi að sjálfsögðu eng-
in deili á þátttakendum fyrr en
eftirá.
Það ríkti því mikil spenna á
Kjarvalsstöðum þegar rithöfund-
urinn og sérstakur gestur Lista-
hátíðar Doris Lessing reif upp
innsigluð umslögin og las með
nokkuð góðum íslenskum fram-
burði nöfn verðlaunahafanna:
Svenbjarnar I. Baldvinssonar
sem fékk fyrstu verðlaun (250
þúsund) fyrir sögu sína „Icemast-
er“, Guðmundar Andra Thors-
sonar sem hlaut önnur fyrir „Af-
mæli“ (100 þúsund) og Ulfs
Hjörvar sem fékk hin þriðju fyrir
söguna „Sunnudagur“ (50 þús-
und). Öll voru verðlaunin verð-
bólgubætt og einhver hin hæstu
sem hingað til hafa verið veitt í
bókmenntatengdri keppni hér-
lendis.
Sama dag kom út bók hjá Al-
menna bókafélaginu með þeim
14 sögum sem dómnefnd þóttu
bestar. Höfundar þeirra voru auk
verðlaunahafanna: Ólafur
Haukur Símonarson, Gunnar
Þorsteinn Haldórsson, Iðunn
Steinsdóttir, Helgi Már Barða-
son, Sveinn Einarsson, Svava
Jakobsdóttir, Steinunn Jóhann-
esdóttir, Hrafnhildur Valgarðs-
dóttir, Vilhelm Emilsson, Viktor
Amar Ingólfsson og Ómar Þ.
Halldórsson. -pv
Þriðjudagur 3. júní 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11