Þjóðviljinn - 23.12.1988, Blaðsíða 15

Sönn og stutt íslensk frásögn...
. .eldgangur úr lofti með miklu myrkri, ösku, logandiog glóandi steinum og bruna“
Nú þegar 70 ár eru liðin frá
síðasta Kötlugosi er vert að
minnast þess að það gos var
líklega í meðallagi hvað afl,
lengd og vatnsmagn hlaups
varðar. Tjón var auk þess
fremur lítið af gosinu þegar á
heildina er litið. í stórgosinu
1755 kom ekki einasta ógur-
legt hlaup, heldur féll víða
mikil aska á land. Talið er að
gjóskurúmmálið hafi náð ein-
um og hálfum rúmkílómetra
eða þrítugföldu gjóskumagni
Heimeyjargossins 1973.
Kötlugosið 1721 varlíkamikið
en gosið 1660 mun minna.
Eldbrestur líkt
og skrugga...
Ekkert Kötlugos á sögulegum
tíma eftir miðaldir hefur valdið
jafn miklu tjóni og fyrra gosið á
17. öldinni þegar frá eru talin um-
brotin 1755 sem áður var getið.
Gosið hófst 2. september 1625 og
því lauk 14. september. Gjóskan
barst aðallega til austurs frá Mýr-
dalsjökli og varð Skaftártunga
verst úti; þar fóru 18 jarðir í eyði,
sumar að vísu aðeins um sinn.
Besta heimildin um gos þetta
er frásögn Þorsteins Magnús-
sonar klausturhaldara Þykkva-
bæjarklausturs í Álftaveri og
einnig skýrsla hans en finna má
hvoru tveggja í riti Þorvaldar
Thoroddsens „Safn til sögu ís-
lands“ (4. bindi). En eina ritið
sem prentað var um þennan at-
burð kom út í Danmörku árið
að beit. Kýr og naut urðu
bœndur strax að taka ífjós og
gefa þeim hey og fóður.
Pann 4. september var
veður og vindur eins og daginn
áður og var allt líkt og fyrsta
daginn með skelfilegum þrum-
um, eldgangi, braki og ösku-
regni, svo sem frá hefur verið
sagt. Fjölmargir fuglar féllu úr
lofti og gátu ekki flogið, en
skriðu á jörðinni líkt og
ormar.8
Pann 5. og 6. september var
allt við það sama og báða dag-
ana féll svo mikill sandur og
aska, að myrkt varð um miðj-
an dag. Pá gat engin skepna
haft gagn af Ijósi sólar eða
dagsbirtu frekar en um miðja
nótt, nema þegar eldurinn
blossaði upp.
Pann 7. september snerist
vindur til útnorðurs með sorta
aföskufalli og varð svo dimmt
í klaustrinu, að enginn sá ann-
an þótt í hendur héldust. Á
þessu gekk frá því klukkan
átta um morguninn og til
kvölds með svo miklum brest-
um í loftinu, að vér heyrðum
varla hver annars kall, þótt ná-
lægt hver öðrum stæðum.9
Eldgangurinn var bæði yfir
höfðum vorum í loftinu og alls
staðar á jörðunni og allt í
kringum oss, svo að ætla mátti
að loftið og jörðin mundu
brenna upp.
Utan á höttum vorum og
klœðum virtist vera glóandi
eldur, þó hafði sá eldur ekki
sama lit og vor náttúrulegi
eldur, heldur svo að sjá í
myrkrinu sem bolur afgömlu
feysknu tré. Margir segja, að
þá hafi sviðið á höndum og í
andliti eftir að þessi eldur
snerti þá.
Áðurnefndur eldur var
stundum bjartari en nokkurt
veraldlegt Ijós gat skinið, að
1627 og er vísast til þýðing á meg-
inatriðum í skrifum Þorsteins.
Segir þar um upphaf gossins að
snemma morgun 2. september
hafi riðið yfir eldbrestur líkt og
skrugga.
Sandferdig oc
kort Iszland-
iske Relation ■ ■■
Ritið danska er fagurlega
prentað eins og mynd af titilsíðu
sýnir. Það var rímfræðingur Dan-
akonungs, Niels Heldvad, sem
bjó textann til prentunar. Lands-
bókasafnið mun hafa eignast ein-
tak af þessu sjáldgæfa riti fyrir
fáeinum árum. Handritin að
skýrslu og frásögn klausturhald-
arans austur í sveitum eru hins
vegar til í handröðum Árnasafns.
Haustið 1983 fengu nokkrir
heiðursmenn þá hugdettu að
þýða danska kverið og gefa út;
þeirra á meðal var Snær Jóhann-
esson sem lengi hefur útvegað
bókaormum rit í verslun sinni í
Reykjavík og svo Páll Jónsson
bókavörður sem var einnig kunn-
ur bókasafnari, ferðalangur og
Ijósmyndari. Páll lést 1985, áður
en þýðingin var prentuð. Kverið
sá svo dagsins ljós á íslensku í
fyrra. Leifur A. Símonarson,
jarðfræðingur, annaðist snörun-
ina yfir á móðurmálið og Lögberg
gaf ritið út í fáum eintökum í
minningu Páls Jónssonar.
Titillinn er langur: „Sandferdig
oc kort Iszlandiske Relation, Om
det forferdelige oc gruelige
JordskelfWsom skedde for Östen
undanteknu Ijósi sólar. Stund-
um var hann logarauður og
stundum gulur og grænn sem
regnbogi. Strax á eftir þessum
eldsloga fylgdu hin skelfileg-
ustu hljóð eins og brak eða
brestir, miklu skelfilegri en
þegar skotið er úr stóru fall-
stykki. Pessir eldbrestir eða
þrumuslög fóru ekki beint
áfram eða til hliðar og ekki
eftir því sem vindurinn blés,
heldurfram og aftur og upp og
niður eins og flugeldar. Skipt-
ust þeir í loftinu í tvo eða þrjá
hluta og hljóp hver hluti sína
leið og stundum hlupu þeir
saman aftur. Pegar þeir mætt-
ust gáfu þeir frá sér miklar
reiðarþrumur. Petta stóð allan
daginn og verður að teljast
furðulegt að heilar og höfuð
fólks skyldu þola þetta og
standast. Pá var svo dimmt að
kveikja varð Ijós um miðjan
dag, en um kvöldið birti aftur.
Sandur féll þá bæði grófur og
fínn, ásamt hnefastórum stein-
um, sem voru svo brunnir, að
þá mátti mylja milli fingranna.
Þennan dag féll svo þykkur
sandur að náði á miðjan legg á
sléttum velli, en hvergi vargras
að sjá.10
Þann 8. september var allt
eins, og féll þá nær þriggja-
handaþykkur sandur á þann
sem fyrir var.11 Eftir miðdegi
komu þvílikir brestir og skelfi-
leg hljóð frá áðurnefndu fjalli
eða jökli, að jörðin hreyfðist
öll og skalf og hélst svo lengi.
Þessi jarðskjálfti var ekki með
venjulegum hætti, því að jörð-
in gekk upp og niður eins og
hún væri að springa í loft upp.
Ekki gátum vér séð hvað gerð-
ist í þessum jarðskjálfta vegna
dimmviðris. Ætlan vor er, að
þessi langvarandi jarðskjálfti
hafi átt upptök sín í hinum
mörgu heitu hverum, sem síð-
paa Iszland/hoss Tyckeby
Kloster/forgangen Septembris,
met Torden oc Liunet/Ildens
nedfall aff Luften/met stort
Mörck/Aske/fyrige oc gloende
Stene oc Brande/Deszligeste it
forskreckeligt Vandfald oc Ex-
undation, aff det Bierg Jöckeien/
som varede fra den 2. ind til den
14. Sept. dag/aldrig tilforne ent-
en seet eller hört.“
Þetta útleggst í þýðingu Leifs:
„Sönn og stutt íslensk frásögn um
þann hræðilega og ógurlega jarð-
skjálfta sem varð umliðinn sept-
ember, hjá Þykkvabæjarklaustri í
austursveitum íslands. Honum
fylgdu þrumur og eldingar og eld-
gangur úr lofti með mikiu myrkri,
ösku, logandi og glóandi steinum
og bruna. Ennfremur kom úr
jöklinum hræðilegt vatnsflóð
með boðaföllum, sem stóð frá 2.
til 14. september, en slíkt höfðu
menn hvorki séð né heyrt áður.“
Á undan frásögninni af gosinu
er prentuð ritgerð Sigurðar Þór-
arinssonar úr Árbók Landsbóka-
safnsins 1975 þar sem hann bend-
ir á uppruna textans í kverinu og
an komu í Ijós í áðurnefndu
fjalli, og enginn hafði áður
orðið var við.12 Sumir ætla, að
þá hafi margir eldhverir opn-
ast, sem síðan spýttu upp reyk
og ösku.
Þann 9. september var
stormur og regn af útsuðri.
Allt var kyrrt og hljótt þar til
um nóttina, en þá heyrðust
dunur og dynkir til morguns.
Pann 10. september var
vindur vestanstæður og veður
heiðríkt.13 Þá heyrðust ekki
lengur brestir né dynkir, en
reykur og aska stóð þó í loft
upp frá fjallinu. Þetta var samt
ekki eins ógurlegt og áður.
Pegar líða tók á daginn gerði
hvassan vind með dimmu
sandfjúki og öskufoki. Allan
þann tíma urðu menn v'arir við
jarðskjálfta í öðrum sveitum. í
segir m.a. frá Þorsteini sem var
Eyfirðingur og langafabarn Jóns
biskups Arasonar; fæddur um
1570 en iátinn 1655. Á eftir frá-
sögninni eru ljósmyndir af öilum
síðum danska kversins.
Þarft framtak
Sigurður Þórarinsson líkir frá-
sögn hins fróma klausturhaldara
við klassíska lýsingu Pliníusar
yngra á gosinu í Vesúvi sem eyddi
bæði Herkúlaneum og Pompei 79
e. Kr. Og víst er bragð af henni og
mikill fengur bæði fyrir áhuga-
fólk um sögu og náttúru og fræði-
menn sem rannsaka eða fjalla um
eldvirkni.
Svona skrifar Þorsteinn um
gosið þann 7. september:
„...snerist vindur tii útnorðurs
með sorta af öskufalli og varð svo
dimmt í klaustrinu að enginn sá
annan þótt í hendur héldust. Á
þessu gekk frá því klukkan átta
um morguninn og til kvölds með
svo miklum brestum í loftinu að
vér heyrðum varla hver annars
kall, þótt nálægt hver öðrum
stæðum.“
þessum jarðskjálfta klofnaði
stórt og ógnvekjandi bjarg,
sem eldra fólk hafði þekkt
lengi.14
Þann 11. september, sem
var sunnudagur, var veður
stillt til kvölds, en um miðdeg-
ið varð svo dimmt meðan á
messu stóð, að ekki sá manna-
skil. Pá fór fjallið að stillast, en
þó bárust brestir, aska og
eldur um langan veg að
klaustrinu. Smám saman birti,
svo að greina mátti fólk. Á
meðan á þessu stóð féll þykkt
öskulag og um nóttina rigndi
af suðvestri.
Pann 12. september var
vindur úr suðvestri. Allan dag-
inn gusaðist aska og reykur
upp úr áðurnefndu fjalli.
Fylgdi þessu brestir og jarð-
skjálftar, einkum í Tungu.15
Og svona er hlaupinu lýst:
„Um það bil klukkan átta (2.
sept., innsk. ATG) um morgun-
inn kom vatnsflóð úr jöklinum
niður að klaustrinu og fór inn um
öll hús. Vatnið fór líka inn í lítinn
bæ rétt hjá klaustrinu og flóði um
hann alian, en fólkið bjargaði sér
á hól við bæinn. Litlu síðar færð-
ist hlaupið í aukana með mikilli
ísjakaferð og varð að lokum svo
djúpt milli húsa að skip mátti vel
fljóta þar sem áður var þurrt
land.“
Ritið sem nefnist Kötlurit í ís-
lensku útgáfunni er 5 þéttprent-
aðar síður í frumútgáftinni en 6
síður (A5) í bæklingi Lögbergs og
endar það á tilvísun í fyrsta Jó-
hannesarbréf, annan kap. um að
heimurinn muni tortímast með
fýsn sinni; svona til að minna les-
andann, í góðum og gegnum sið,
á að stóridómur er í nánd.
Við nútímamenn erum á-
minntir með riti þessu ef til vill
síður um trúarleg atriði heldur
öllu fremur um hvað í Kötlu
gömlu býr. Þessi mikla og fremur
lftt þekkta megineldstöð er bæði
hættuleg og stórvirk. Við erum
áminnt um að eyða meiru til
rannsókna og forvarna en gert er;
og vísast til erum það ekki við
alþýðumenn og óbreyttir íbúar
landsins sem ákveðum svo heldur
þau veraldlegu yfirvöld sem
hvorki skrifa Jóhannesarbréf né
geistlegar áminningar heldur
fjárlög og niðurskurðarpistla.
Á jólaföstu,
Ari Trausti Guðmundsson
Par var allan tímann ógurlegur
og skelfilegur jarðskjálfti og
varðfólk svo hrætt að þaðfór
úr rúmum sínum og hljóp út úr
húsum um miðja nótt. Þar er
nú allt skógarkjarr þakið
sandi.
Pann 13. september
snemma morguns var út-
norðanvindur og flaug eldur
og aska til landsuðurs. Þó olli
það ekki miklum skaða þenn-
an dag og um kvöldið sást
hvorki eldur né reykur.
Þann 14. september var
hvorki eldur né öskufjúk, því
að Guð hafði lœgt og slökkt
þann skelfilega eld og reyk,
bresti og skruðninga.
Askan og sandurinn, sem
kom úr fjallinu, féll og á ýms-
um stöðum í Noregi.16 í þeim
sveitum á íslandi, sem urðu
fyrir fárinu, er jörðin spillt og
ónýt, svo að þar getur ekkert
gras gróið.
Með þessum skelfilegum
ógnum vill Guð minna oss á
sinn dóm, sem í hönd fer, en
hann er vafalaust skammt
undan. Þá mun hann dœma
heiminn meðþrumum, elding-
um og eldi eins og heilagur
Pétur hefur skrifað í öðru
postulabréfi sínu, 3. kap.: Að
herrans dagur mun koma sem
þjófur að nóttu. Pá munu
himnarnir líða undir lok með
miklum gný og frumefnin
bráðna í hita svo og jörðin og
þau verk, sem á henni eru
o.s.frv. Pví að allt það sem er í
heiminum (sem er holdsins
fýsn og fýsn augnanna og
dramblátt líferni) er ekki frá
föðurnum komið heldur er
það frá heiminum. Og
heimurinn tortímist með fýsn
sinni, fyrsta Jóhannesarbréf
annar kap.
Guð gefi oss sæla tíð og
stund að lifa í og deyja. Amen.
0mtt>fcrNð a toxt 3$(mtí»!f?c ££§
RELsíTION, fg
5í>aa 3f5tant'/l)0!T ftlcff cr/ fcrgaiiðcti
íScptembris, ttut ÍorCtfi oUiun<(/fjtNne luDfaiD off jg
jíuffKn /mttfforl flfttWcf / afft/ ctfllcmN
jot3e>t«nix/JDcBliö<(l« t« fotfttrdVliflt *\jt>ef«it> ot Exutidadon,K5
' 0(fW«3&(<ra3írfcUB/^mPiJK0<ff«t'«ni, íootil tA
0«*f 14* &<pt. bag / olsug tiifotuc twco
«ti« U«tt.

Malachi* 4 Cap,
, <Xtt/tttt íommtr <n JDag/ ttanö {lat bctnöt ftm tnðtíti / ö«
(oUc fotactttt ot wjoöcltgt ct«rt i t>« Œuromimut v.y
J!>ta tsg ■«* cpttnot ícm/ figtt oto <!£«* íebsott,. pj
9>rcní(t i Siy&rn|affn/ 3ar 1417.
Forsíðan á Kötluriti Þorsteins Magnússonar, en ritið var prentað í Kaupmanna-
höfn árið 1627.
Föstudagur 23. desember 1988 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15