Dagblaðið Vísir - DV - 25.11.2000, Blaðsíða 28

28
Helgarblað
LAUGARDAGUR 25. NÓVEMBER 2000
I>V
Steinn Steinarr - leit að ævi skálds eftir Gylfa Gröndal
Stelpurnar
hans Steins

r.

mt
Steinn Steinarr er vafalaust
eitt mesta og áhrifamesta Ijóð-
skáld íslendinga. Þó rúm 40 ár
séu liðin frá andláti Steins
njóta Ijóö hans sífellt meiri
vinsœlda og hver ný kynslóö
tekur ástfóstri við skáldskap
hans. Steinn átti ekki vel-
gengni aö fagna í lifanda lífi.
Hann var umdeildur og naut
lítillar virðingar í samfélaginu
fram eftir aldri. Gylfi Gröndal
rithöfundur hefur skrifað
fyrstu samfelldu œvisögu
skáldsins og aflað heimilda
þar sem fram koma ýmsar nýj-
ar og óþekktar upplýsingar um
œvikjör hans, ástir og œvin-
týri. í bókinni Steinn Steinarr
- leit að œvi skálds fjallar
Gylfi um konurnar í lífi Steins
og þar kemur ýmislegt á óvart.
JPV-forlag gefur bókina út.
Hér birtast nokkur kaflabrot
úr bókinni.
Steinn Steinarr bjó um skeið í her-
bergiskytru inn af stofu sem Theódór
Friðriksson rithöfundur leigði í Þing-
holtsstrœti 28 seint á fjóróa áratugnum.
Steinn var frekar hiróulaus og nœgju-
samur í veraldlegum efnum.
Theódóri Friðrikssyni þótti Steinn
heldur þurr á manninn og fár í tali
hversdagslega. „Ekki var hann heldur
nema í meðallagi góðgjam í umtali um
aðra menn, og fullur var hann fyrir-
litningar á borgaralegum reglum og
valdi,“ segir hann. „Ekki var hann
drykkfelldur, svo að hann væri þar
ekki sjálfráður vilja síns. Stundum var
hann þó undir áhrifum víns, og varð
hann þá ærslafullur og ör í framkomu.
Þá gerðist hann opinskár og sagði mér
frá ævintýrum sínum og kvennaförum
sem hann lét talsvert mikið yfir. Víst
var, að ekki var hann frábitinn kven-
fólki, og heldur var hann opinskár um
þau efni, enda hafði ég þá gaman af
skáldinu."
Engin upphitun var í kompu Steins,
en hann fékk að njóta yls frá ofni í
stofu Theódórs; settist þá oftast á bekk-
inn fræga og ríslaði í bókum rithöf-
undarins.
Eitt sinn þegar Theódór kom heim
sátu tveir ungir og greindir menn með
Steini í stofunni. Samræður þeirra
voru hressilegar og Theódór tók strax
þátt í þeim og hafði gaman af.
Talið barst að löngum kaupstaðar-
ferðum, og Theódór sagði frá einni,
sem farin var frá Grímsey á nítjándu
öld. Nokkrir eyjaskeggjar lentu í haf-
viilum á leið til lands, en síðan tafði þá
hafls og óveður, þegar þeir ætluðu að
snúa heimleiðis. Átján vikur voru liðn-
ar frá því að þeir lögðu af stað er þeir
komust loks aftur til eyjarinnar.
Að svo mæltu brá Theódór á leik og
sagði meö stríðnisglampa 1 augum:
„En ég veit um aðra langa kaupstað-
arferð, og það á tuttugustu öld, þegar
farartæki eru hin fúllkomnustu og að-
stæður allar eins og best verður á kos-
ið. Nú eru sex vikur liðnar frá þvi að
Steinn Steinarr skáld lagði af stað til
þess að útvega ljósaperu í her-
bergiskytruna sina hér fyrir innan. Sú
kaupstaðarferð stendur enn og er
vandséð hvenær henni muni ljúka.“
Gestimir hlógu dátt og Steini var
líka skemmt.
Daginn eftir gerðist undrið: Það var
komin pera í lampagarminn, en ljósið
af henni var dimmrautt og sáust ekki
stafaskil á bók við það.
Theódóri datt 1 hug að þessi rauða
pera ætti að vera til örvunar og heilla
í ástamálum skáldsins - og hann átti
kollgátuna.
„Tvær óléttar eftir mig í
einu!“
Þegar gengið er upp Hverfisgötu er
fyrst á hægri hönd gamalt hús kennt
við Garðar Gíslason stórkaupmann.
Þar bjó á stríðsárunum í kjallara Jón
skáld úr Vör, rak fombókasölu og var
ritstjóri og útgefandi Útvarpstíðinda
(1941-1945) ásamt Gunnari M. Magn-
úss, sem kom þó lítið nærri blaðinu,
þar sem hann gegndi föstu starfi sem
kennari. Jón var enn ókvæntur, en
haföi fjögur herbergi til umráða; í einu
þeirra svaf hann sjálfur, annað höfðu
tvær systur hans, hið þriðja var rit-
stjómarskrifstofa Útvarpstíðinda og
loks var fombókaverslun í fjóröa her-
berginu og afgreiðsla blaðsins.
„Steinn Steinarr kom í heimsókn,"
sagði Jón úr Vör, „ekki aðeins einu
sinni á dag, heldur stundum oft á dag,
því að ég bauð öllum upp á.kaffi. Hann
sýndi mér aldrei handrit að ljóðum
sínum, en fór nokkmm sinnum með
kvæði eftir sig fyrir mig, sem hann
úti í bæ, og mér var hlátur í huga þeg-
ar ég heyrði hve slyngur hann var að
skjalla þær og ögra þeim á víxl; hann
var meistari mótsagnanna, spurði á
tvíræðan hátt og athugasemdir hans
vom frumlegar og gráglettnar."
Jón úr Vör (f. 21. janúar 1917, d. 4.
mars 2000) dró þá ályktun af þessum
simtölum að Steinn væri talsvert upp
á kvenhöndina, og hið sama gaf Theó-
dór Friðriksson í skyn. Konur, sem
þekktu Stein á stríðsárunum, fullyrða
aftur á móti að hann hafl ekki verið
neinn kvennamaður; hins vegar hafi
hann haft gaman af að látast vera það.
„Ja, nú er illt í efni,“ sagði hann eitt
sinn við Margréti 1 Kofanum. „Ég er
aldeilis kominn í klípu. Heldurðu að
þær séu ekki tvær óléttar eftir mig í
einu; bömin fæðast líklega með mán-
aðar millibili!"
„Ó, guð hjálpi þér,“ hljóðaði Mar-
grét upp yflr sig. „Og þú eins og þú ert,
Steinn minn!“
Þá hló skáldið, og Margréti varð
samstundis ljóst að hann hafði, eins og
svo oft áður, verið að gantast við hana.
Sérfræðingur Þórbergs í per-
sónuníði
Steinn mun eflaust hafa hringt úr
kjallaranum hjá Jóni úr Vör til Nínu
Tryggvadóttur og Louisu Matthíasdótt-
ur sem hann umgekkst á fyrri árum
stríðsins. Þær komu báðar hingað til
lands frá námi í París 1939, en héldu til
Bandaríkjanna með skipalestum í
miðri styrjöldinni, Louisa seint á ár-
inu 1942 og Nina árið 1943.
Sumir kölluðu þær stelpumar hans
Steins, og þær vöktu athygli í bænum;
ungar og djarfar listakonur, bóhemar,
gengu í síðbuxum, sem þótti tiðindum
sæta um ungar stúlkur í þá daga, sátu
löngum á kvöldin hjá snillingunum í
Unuhúsi; og verk þeirra vora stór-
skrýtin og jalhvel fáránleg í augum
kynslóðar landslagsmálverksins. Þær
vora báðar laglegar, en afar ólíkar að
skaplyndi; eins og dagur og nótt. Nina
var hressileg í tali, frökk og framgjöm,
en Louisa þögul, feimin og hlédræg.
Þessir ólíku eðliskostir gerðu það að
verkum að Nína ríkti yfir vinkonu
sinni og réði ferðinni í samstarfi
þeirra á sviði listarinnar umræddan
tíma.
Steinn kynntist Nínu og Úllu, eins
Skáldið
Steinn Steinarr eins og hann kom
Nínu Tryggvadóttur fyrir sjónir á olíu-
málverki frá 1940. Þaö var í eigu
Ólafs Jóhanns Sigurössonar rithöf-
undar. Louisa málaöi Stein líka, en
mynd hennar er týnd. Vonandi á hún
eftir aö koma í leitirnar.
og Louisa var kölluð, í Unuhúsi. „Þá
sátu allir spekingamir við kaffiborðið
og skeggræddu um bókmenntir og list-
ir og heimsmál," segir Nína. í áður-
nefndu viðtali. „Og síður en svo að all-
ir væra á einu máli. Þegar stjómmál
bar á góma urðu oft heitar umræður. í
Unuhúsi hitti ég Þórberg fyrst. Hann
kom hér um bil á hveiju kvöldi, því að
hann þurfti að ræða við sérfræðinga
sina í ýmsum efnum, en þeir vora
flestir fastagestir í Unuhúsi. Hann
sagði að Guðný Lynge væri sérfræð-
ingur sinn í praktískum ástamálum og
erótik. Og upphaflega var Steinn Stein-
arr sérfræðingur hans í persónuníði,
en honum þótti skýrslur Steins of loft-
kenndar og útnefndi Guðmund Sig-
urðsson aðalsérfræðing sinn í persónu-
níði, en til að særa ekki Stein leyföi
hann honum að vera aðstoðarmaður
Guðmundar. Þórbergur þurfti oft að
ráðfæra sig við Guðnýju - og þá ekki
síður sérfræðinga sína í persónuníði.
Erlendur hlustaði á þetta allt með jafh-
aðargeði, en þó laus við persónulega
hnýsni. Hann var spekingur með
heimsborgaralega afstöðu og nánast
vaxinn upp úr því umhverfi sem varð
hans daglegt brauð...“
Dag nokkum kemur einn af gestun-
um í litla rauða húsið við Garðastræti,
Ámi Guðnason magister og ensku-
kennari, „öndvegis bókmenntamaður
og fín manneskja", eins og Steinunn
Ámadóttir frá Höfðahólum kemst að
orði. „Honum er mikið niðri fyrir.
Hann kveðst hafa séð Stein Steinarr og
Louisu Matthíasdóttur leiðast úti f
örfirisey og jafnvel faðmast. Ámi var
ekki vanur að blaðra um einkamál
annarra, en hann gat ekki orða bund-
ist í þetta sinn. Þetta kom honum svo
á óvart.
Sigurður A. Magnússon fjallar í
fyrsta skipti á prenti um ástarsam-
band Louisu og Steins, en um það hafa
lengi gengið sögur. Hann birtir merki-
leg ummæli náfrænku Louisu og sam-
verkakonu Erlends, Unnar Bjamadótt-
ur (1910-1997), svohljóðandi: „Hafi
Steinn einhvemtíma á þessum árum
verið hrifinn af konu, þá var það Úlla.
Hann gerbreyttist í framkomu á þess-
um áram. Hann gat af ráðnum hug
verið kaldur og fráhrindandi í fram-
komu, sem kannski stafaði af vanmátt-
arkennd, en fyrir honum vora kynnin
við Úllu eitthvað alveg nýtt. Mér
fannst hann jafnvel breytast gagnvart
mér, afþví ég var frænka hennar. Ég
í Unuhúsi
Þar var Steinn Steinarr fastagestur og þar kynntist hann listakonunum Nínu Tryggvadóttur og Louisu Matthíasdóttur.
Myndin er tekin áriö 1939; taliö frá vinstrí: Svavar Guönason listmálari, Selma Jónsdóttir listfræöingur,
Louisa Matthíasdóttir og Erlendur í Unuhúsi.
kunni utanbók-
ar, og gerði það
vel. Hann lét mig
heyra, eins og
sagt er, og spurði
mig síðan álits.
Ég hrósaði kvæð-
unum, því að ég
var einlægur að-
dáandi Steins
sem skálds, þótt
ég væri ekki
alltaf sáttur við
hegðun hans sem
persónu. En önn-
ur not hafði
Steinn einnig af
heimsóknum til
mín þessi við-
burðaríku stríðs-
ár; hann fékk að
hringja hjá mér
endurgjaldslaust.
Og ég komstékki
hjá að hlusta á
hvað hann sagði
í símann, því að
þetta var skrif-
stofa mín, og
Steinn talaði hátt
og skýrt. Það
leyndi sér ekki Listakonan
að hann var oft Nína Tryggvadóttir málar Viggó bróöur sinn í
að tala við konur Reykjavík 1939