Vísbending - 22.12.2001, Blaðsíða 26

V ÍSBENDING
slíku, studdu meðal annars frumvarp árið
1894 um Jslands siglinga- og jámbrautarfé-
lag“, sem Sigtryggur Jónasson, Vestur-fs-
lendingur og Ameríkuagent ætlaði að beita
sér fyrir með bresku ljármagni og höfuðstól
upp á 6-10 milljónir króna. Aldrei fyrr höfðu
menn tekið sér í munn aðrar eins upphæðir í
sölum alþingis. Þetta félag átti að beita sér
fyrir jámbrautarlestum í allar áttir með með
brautarstöðvum og gistihúsum, ömm sigl-
ingum gufuskipa kringum landið og til Bret-
lands með bryggjum og hafnargerðum,
símaleiðslum út urn allt, hugsanlega virkjun
fossanna til að knýja áfram samgöngutæki
og beisla raforku til lýsingar og hitunar. Dan-
ir áttu þar hvergi að koma að málum. Þetta
var, ekki ófyrirsynju, kallað „Stóra málið“.
Skarst þar fyrst í odda milli Tryggva Gunn-
arssonar og landshöfðingjaflokksins annars
vegar en Valtýinga hinsvegar. Málið rann
hins vegar út í sandinn, þegar breska skipafé-
lagið, sem að baki því stóð, fór á hausinn.
„Stóri bankinn“
Aútmánuðum 1899 kemur Páll Torfason,
kaupmaður á Flateyri við Önundar-
fjörð, þeim skilaboðum áleiðis að nokkrir
auðugir gyðingar í Danmörku séu tilbúnir að
leggja fram Ijármagn í nýjan banka á íslandi.
Þetta era þeir Alexander Elias Warburg 38
ára gamall stórkaupmaður og hæstaréttar-
málaflutningsmaðurinn Ludvig Arntzen.
Einhvem ávæning hafði Einar Benediktsson
af þessum hugmyndum.
Faðir hans, Benedikt Sveinsson sýslumað-
ur, flutti á næsta þingi frumvarp um heimild
til handa landsstjóminni til að stofna hlutafé-
lagsbanka. Var það samþykkt í neðri deild en
dagaði uppi í efri deild en skipuð milliþinga-
nefnd í málið. Meirihluti nefndarinnar (Þórð-
urThoroddsen, Guðlaugur Guðmundsson og
Bjöm Kristjánsson) flutti svo málið á ný á
þinginu 1901, en þá höfðu Valtýingar náð
meirihluta. Á móti snerust þeir Tryggvi
Gunnarsson og Láras H. Bjamason, sem von
var, þar sem gert var ráð fyrir að Landsbank-
inn rynni inn í hinn nýja banka og hann íéngi
einkarétt til bankastarfsemi í landinu. Lands-
höfðingja, Magnúsi Stephensen tókst hins
vegar að fá efri deild til að samþykkja að
Landsbankinn mætti starfa áfram. Fremur en
tefla öllu málinu í hættu var framvarpið sam-
þykkt sem lög með þessari breytingu.
íslandsbanki fékk hins vegar einkarétt til
ársins 1933 til annarrar seðlaútgáfu í landinu,
en þeirra 750 þúsunda í svo nefndum lands-
sjóðsseðlum, sem Landsbankinn hafði feng-
ið heimild fyrir. Var það mörgum þymir í
augum, að erlent hlutafélag skyldi hafa
þennan rétt.
Frestur til að ganga frá stofnun hlutafé-
lagsins var veittur til 1. okt. 1903. En söfnun
hlutafjárins reyndist erfiðari en menn höfðu
gert sér grein fyrir þrátt fyrir það að upphæð
hlutafjár hafði verið lækkuð úr 6 milljónum
króna í 2 milljónir sem lágmarksfjárhæð. ís-
lendingar höfðu 6 mánaða forgangsrétt til
kaupa á hlutabréfúm. Á þeim tíma söfnuðust
aðeins 55 þúsund krónur eða 2-3% af þeim 2
milljónum, sem hlutaféð skyldi minnst
nema. Alþingi ákvað að nýta ekki heimild
landssjóðs til að kaupa 2/5 hlutabréfanna,
enda réðu heimastjómarmenn þar nú lögum
og lofum. Amtzen og Warburg tókst aðeins
að safna loforðum fyrir400 þúsundum. Tveir
bankar höfðu ætlað að tryggja hlutaféð,
Privatbankinn í Kaupmannahöfn og Central-
bankinn í Kristjaníu. Nú virtist norski bank-
inn ætla að ganga úr skaftinu og allt var við
að renna út í sandinn.
Upp á gamlan
kunningsskap
á var fjármálaráðherra Noregs, Birger
nokkur Kildal, sem hafði verið hér sem
ungur stúdent á þjóðhátíðinni 1874 og hald-
ið þar ræðu. Hafði Bjöm í ísafold kynnst
honum þá, en raunar ekki haft samband við
hann síðan. Skrifaði Bjöm honum nú bréf og
rifjaði upp fornan kunningsskap, útskýrði
málið nákvæmlega og hét á hann til áhrifa
unr breytta afstöðu Centralbankans. Eftir ör-
fáa daga var Thorkildsen Centralbankastjóri
kominn til Hafnar til liðs við íslendinga.
Tryggvi Gunnarsson barðist hatramlega á
móti en þá stóð Norðmaðurinn upp og sagði:
„Den bank skal komme endá“. Centralbank-
inn, Privatbankinn og víxlarafirmað Rubin &
Bing í Kaupmannahöfn lögðu fram hlutafé,
sem nægði til að fullnægja skilyrðum heim-
ildarlaganna og hlutafélagið var stofnað í
tæka tíð þann 25. september. Hversu litlu
munaði að allt væri unnið fyrir gýg, má sjá af
þvf að báðar deildir alþingis höfðu fellt til-
lögu um að framlengja frestinn til áramóta
1903.
Þannig var lífi bankans bjargað líkt og
fyrir 30 ára gamla kunningsskapartilviljun.
Og sennilega var tilkoma bankans síst þýð-
ingarminni en flutningur stjómarmálefna ís-
lands inn í landið. Bankinn tók svo til starfa
7. júní 1904 íhinu nýreista og glæsilega húsi,
Ingólfshvoli, á homi Hafnarstrætis og Póst-
hússtrætis.
Pólitíkin inn um bakdyrnar
Frá upphafi höfðu hinir erlendu (dansk-
/norsku) eigendur lagt á það áherslu að
Islendingar skipuðu meirihluta stjómar
bankans og í samræmi við það voru honum
settir þrír bankastjórar. Einn þeirra var dansk-
ur, Emil Schou, og var hann afskiptalaus um
stjómmál. Hinir tveir voru íslenskir og var
það ósk hinna erlendu eigenda, að þeir yrðu
teknir sinn af hvorarn flokki. Urðu fyrir val-
inu Sighvatur Bjamason, er verið hafði bók-
ari í Landsbankanum, mjög eindreginn
Heimastjórnarmaður og handgenginn
Hannesi Hafstein, og á hinn bóginn Páll
Briem, amtmaður, frændi Hannesar en hat-
ramur Valtýingur. Nú vildi svo til að Páll
Briem andaðist fáeinum vikum eftir að hann
tók við bankastjórastöðunni og var enginn
skipaður í hans stað. Sighvatur varð eini
bankastjórinn við hlið hins danska manns,
sem auðvitað þekkti lítt til hér á landi.
Þegar hugmyndinni um bankann var fyrst
hreyft var gert ráð fyrir að íslandsráðherra
(sem þá var Dani) yrði oddamaður og for-
maður í bankaráði. Enginn sá það fyrir þá að
ráðherrann yrði íslendingur og Hannes Haf-
stein hlutskarpari Valtý í keppninni um stöð-
una.
Að öðra leyti vora í bankaráðinu 6 menn,
þar af þrír útlendingar. Þar sem bankaráðs-
mennimir vora kosnir í sameinuðu þingi, án
hlutfallskosningar, fór svo að þeir komu alllr
úr flokki Heimastjómarmanna: Sigurður
Briem póstmeistari, frændi Hannesar Haf-
steins, Lárus H. Bjamason sýslumaður mág-
ur Hannesar og Sigfús Eymundsson bóksali,
sem var sagður svo æstur Heimastjórnar-
maður, að hann borgaði mikinn hluta launa
sinna sem bankaráðsmaður í flokkssjóð
Heimastjómarmanna.
Er þá nokkuð auðsætt hvílík völd höfðu
safnast í hendur Hannesar Hafsteins og fylg-
ismanna hans - og mest fyrir tilverknað and-
stæðinganna. Ekki aðeins fóra þeir með
landstjórnina - heimastjórnin hóf störf 1.
febrúar 1904 - heldur höfðu þeir og nánast
alræðisvald í fjármálastofhunum þjóðarinn-
ar, því að í hinum bankanum - Landsbankan-
um - var einn bankastjóri, Tryggvi Gunnars-
son móðurbróðir Hannesar. Honum við hlið
voru tveir svokallaðir gæslustjórar, kjörnir af
Alþingi: Eiinkur Briem prestaskólakennari,
frændi Hannesar og ákveðinn fylgismaður,
og Kristján Jónsson, að vísu pólitískur and-
stæðingur, en vinsamlegur Hannesi.
Svo sem eins og til að undirstrika öll þessi
tengsl settist Hannes að með fjölskyldu sinni
á annarri hæð í Ingólfshvoli, þai' sem íslands-
banki var til húsa næstu þijú árin.
Heift andstæðinganna
Að þessu öllu athuguðu er kannski skiljan-
legri en ella sú pólitíska heift, sem greip
andstæðinga Hannesar á næstu árunt og náði
26