Vísbending - 27.09.2002, Blaðsíða 1

V V i k u ÍSBENDING 27“""S rit um viðskipti og efnahagsmál 20.árgangur — |
| Götustrákurinn og keisarinn |
Davíð Oddssyni forsætisráðherra
og Jóni Ásgeiri Jóhannessyni,
stjórnarformanni Baugs, virðist
ekki vera vel til vina. Stöðugar skærur
og ásakanir hafa gengið á víxl um
nokkurt skeið og nú síðast gaf Davíð í
skyn að Jón Ásgeir væri „götustrákur“
í sjónvarpsviðtali. Þrátt fyrir ólíka stöðu
og skoðanir þá eru þeir þó að sumu leyti
líkir. Báðir hafa náð langt í sínu starfi og
á meðal „valdamestu" manna þjóðar-
innar þó á ólíkan hátt. Og sennilega er
óhætt að segja að báðir séu umdeildir
hjá þjóðinni en þjóðin kýs þá engu að
síðurfram yfir aðra (þ.e. neytendurkjósa
að versla við verslanir Baugs) en það
einkennir þá líka að samkeppnisstaða
þeirra er sterk. Þessar skærur þeirra eru
þó athygliverðari en ella fyrir það að
þær lýsa að vissu leyti þeirri togstreitu
sem einkennir ekki bara íslenska hag-
kerfið heldur hagkerfi víðast hvar á
Vesturlöndum.
Til betri vegar
egar horft er yfir Vesturlönd þá
virðist nær sama sagan hafa gerst
alls staðar. Gífurlegar breytingar hafa
orðið á viðskipta- og efnahagsumhverf-
inu og andrúmsloftinu þar í kring. Það
eru ekki nema rétt rúmlega tíu ár síðan
stjórnmálamenn voru enn að karpa um
réttmæti kapítalismans annars vegar og
kommúnismans hins vegar. Þeir sem
tilheyrðu seinni flokknum eru nú flestir
gleymdir og grafnir og hafa nú málað
andlit sitt öðrum litum, þeir sem enn
veifa rauðfánanum gera það yfirleitt í
einrúmi. Tíundi áratugurinn var áratugur
frelsisins. Höft og hindranir voru brotin
niður og markaðinum gert kleift að starfa
meira eftir sínum eigin lögmálum. Fyrir-
tæki gátu smám saman nær skammlaust
sýnt hagnað og fóru í auknum mæli að
starfa með það að markmiði að hámarka
virði hluthafa. Samkeppni varð eitt af
lykilorðunum fyrir aukinni hagsæld
þjóða og ríkisfyrirtæki voru seld til að
losa um samkeppni á markaðinum. Fólk
varð beint og óbeint eigendur fyrirtækja
með æ öflugri hluthafamenningu og
eignaraðild að fyrirtækjum í gegnum
lífeyrissjóði. Undir lok tíunda áratug-
arins virtist svo allt vera í lukkunnar
velstandi þegar hagvöxtur var í hæstu
hæðum, framleiðnin stígandi, verð-
bólguskrattakollurinn næstum horfinn
og útlit fyrir endalausa vaxandi hagsæld
um ókomna tíð.
Götustrákurinn
íkisstjórnin gaf hugrökkum og
þrautseigum viðskiptamönnum
lausan tauminn en ólíkt því sem áður
hafði verið var ekki einungis flokksgæð-
ingum leyft að spretta úr spori heldur
var ungum frumkvöðlum gefið aukið
tækifæri til að sprikla með. Stjórnmála-
mönnum varð betur ljóst að aukin fram-
leiðni er undirstaða aukinnar hagsældar
og að aukin framleiðni verður fyrst og
fremst til í einkageiranum. Þeim varð líka
smám saman Ijóst að það voru frum-
kvöðlar sem reistu ný fyrirtæki upp frá
grunni og sköpuðu ekki einungis
atvinnu heldur fjölbreyttara og verð-
mætara hagkerfi. Einkageirinn hafði
fengið aukið vægi og meira vald en áður
og var heldur ekki lengur einsleitur hóp-
ur manna með sameiginlega sérhags-
muni heldur manna sem skipuðu sér í
fleiri fylkingar.
Þeir sem sigruðu á markaðinum voru
oftast þeir sem léku til sigurs. Með auk-
inni samkeppni og minni rfkisvernd hafði
leikurinn breyst talsvert og gamlar við-
skiptablokkir voru ekki lengur undir
„lögbundinni" vernd. Ný viðskiptaveldi
urðu til, ekki alltaf með „drengilegum“
aðferðum en stundum var það eina leiðin
til vegs og virðingar fyrir „strákana af
götunni“. Oft og tíðum hljóp þó skjót-
fenginn gróði með þá í gönur og þeir
urðu sjálfum sér verstir. Nokkrir þeirra
liöfðu þó spilað leikinn vel og gjörbreytt
viðskiptaumhverfinu.
Keisaiinn
egarríkisfyrirtæki voru seld og meira
traust var lagt í hendur markaðarins
héldu flestir að nú rnyndi ríkið smám
saman verða minni hluti af hagkerfinu.
Ríkið hélt hins vegar áfram að blása út,
eins og það kynni ekki neitt annað.
Afskiptin af markaðinum höfðu breyst
en ekki endilega minnkað. Til valda risu
leiðtogar sem höfðu, þrátt fyrir allar
breytingar til aukins lýðræðis og frelsis,
engu að síður töglin og hagldirnar. Það
var skýrt að þeir voru við stjórnvölinn,
annaðhvort voru menn með þeim eða á
móti og ef menn voru á móti voru þeir
ekki velkomnir í leikinn lengur. Og ef
menn voru með voru góðar líkur á að
þeim yrði enn sem áður umbunað vel
fyrir samstarfið. Mönnum og fyrirtækjum
var eftir sem áður mismunað eftir því
hverjum þeir voru hliðhollir.
Kastast í kekki
llt undir lok tíunda áratugarins
virtist sem viðskiptamenn og ríkis-
valdið gætu lifað saman þrátt fyrir að
hagsmunir þeirra færu ekki alltaf sarnan.
Eitthvað kastaðist þó í kekki með þeim
um leið og ljóst var að endalaus hagvöxt-
ur væri ekki einu sinni fyrirsjáanlegur í
nánustu framtíð. Menn fóru jafnvel að
kenna hver öðrum um hvernig í pottinn
væri búið. Götustrákurinn kallaði á aukið
frelsi og minni ríkisafskipti og keisar-
anum blöskraði „smitandi græðgin" eins
og Greenspan kallaði það. Fyrirtæki voru
ekki lengur bestu vinir ríkisvaldsins.
Átakið til aukins frjálsræðis var næstum
gleymt og þær hugsjónir sem höfðu
verið leiðarljós frelsisins voru ekki leng-
ur í fyrirrúmi. Kannski hafði hræðslan
við að ríkið væri að missa tökin á öllu
saman gert það að verkum að nú var
ekki lengur gaman. Það hafði gleymst
að til þess var leikurinn gerður svo hægt
væri að draga úr sóun og pólitískum
afskiptum.
Það getur orðið erfitt fyrir ríkisvaldið
að snúa þróuninni við og stöðva undir-
öldu viðskiptafrelsisins. Svipað gerðist
þó fyrir tæpum hundrað árum þegar
hertoginn Franz Ferdinand var skotinn
niður í Sarajevo árið 1914 og fyrri heims-
styrjöldin fylgdi í kjölfarið. Það leiðir
hugann að orðum Johns Maynards
Keynes: „Hún var einstakur þáttur í
efnahagslegri framþróun mannsins sú
öld sem lauk f ágúst 1914.“
1
Það virðist æ betur koma
í ljós að skyggt hefur á þá
vináttu sem var á milli
ríkisstjóma og fyrirtækja.
2
Warren Buffett er enn sem
áður virtasti fjárfestir sam-
tímans og það er ekki óvit-
laust að hlusta á ráð hans.
3
Bjami Bragi Jónsson hag-
fræðingur fjallar um hug-
myndir Hannesar Hólm-
steins um að gera Island að
4
ríkasta landi í heiniL En
umræðunni var fylgt eftir
með sjónvarpsþætti nú í
september.
1