Vísbending - 16.05.2003, Blaðsíða 2

(Framhald af síðu 1)
markaðinn. Þá er jafnvæginu sem skap-
ast hefur á markaðinum raskað. Fá-
keppnismarkaðir eru hins vegar oftast
þannig gerðir að það er tiltölulega erfitt
að komast inn á þá vegna inngöngu-
hindrana. Stundum eru hindranirnar
fólgnar í aðgengi að auðlindum, byrj-
unarkostnaði sem er ekki afturkræfur,
markaðskostnaði eða aðgengi að neyt-
endum. Þess vegna er minni hætta en
ella á að nýir aðilar komist inn á mark-
aðinn. Það eru til dæmis ekki mörg dæmi
um að ný fyrirtæki hafi komið inn á
þekkta fákeppnismarkaði hér á landi og
tekist að brjóta þá upp að einhverju
ráði. Þó hefur reglulega verið rótað í
tryggingamarkaðinum þannig að það
er álitamál hvort hægt er að kalla þann
markað fákeppnismarkað. Atlantsskip
hafa verið að reyna að hasla sér völl á
sjóflutningamarkaðinum og Iceland
Express í flugsamgöngum og nýjar
verslunarkeðjur hafa verið að reyna að
naga í markaðshlutdeild Baugskeðj-
unnar.
Flestir nýliðarnir virðast vera fyrir-
tæki stofnuð af Islendingum í einhvers
konar samvinnu við erlenda aðila. I því
virðist mesta ógnunin við fákeppnis-
markaðina fólgin. Athygliverð tauga-
veiklun varð á olíumarkaðinum hér um
árið þegar bandarískir olíugreifar hugð-
ust opna útibú hér á landi sem sýndi
ólíkt meiri sveigjanleika á þeim markaði
en fyrr hafði verið gefið í skyn. Hins
vegar má velta því fyrir sér hvort leyfa
eigi fákeppninni að lifa í friði þangað til
einhverjir aðilar taka sig til og ákveða að
stinga sér inn á markaðinn. Alþjóða-
væðingin átti reyndar að leysa þetta
vandamál þar sem enginn atvinnugeiri
átti að vera óhultur á heimamarkaði með
sinn einokunargróða. Hún hefur hingað
til þó einungis að litlu leyti skilað sér í
því fornti að ströndum íslands. Hingað
til hefur ráðið verið að bíða og vona að
markaðsöflin brjóti upp fákeppnina, alla
vega til lengri tíma litið.
Inngrip stjórnvalda
Iseinni tíð hafa komið fram hugmyndir
sem fela það í sér að stjórnvöld brjóti
upp fákeppnismarkað með því að hvetja
aðila til inngöngu á markaðinn eða fara
sjálf inn á markaðinn með beinum eða
óbeinum hætti. Stungið hefur verið upp
á þremur leiðum:
A. Stjórnvöld stofna nýtt fyrirtæki til
þess að fara inn á markaðinn eða kaupa
eitt af þeim fyrirtækjum sem þegar eru á
markaðinum og stjórna því.
B. Stjórnvöld hvetja, auðvelda eða
jafnvel styrkja nýja aðila til að koma inn
á markaðinn og þá oft erlenda aðila.
C. Stjómvöld styrkja fyrirtæki sem þegar
er á markaðinum til þess að lækka verð.
Fyrsti liðurinn felur í sér þann vanda
að ekki er lfklegt að stjórnvöldum farist
það vel úr hendi að stýra fyrirtæki á
markaði sem þau hafa litla þekkingu á.
Og þó að þau fengju sérfræðinga til
þess að setja upp og stýra fyrirtækinu
er líklegt að það myndi fela í sér mikinn
kostnað fyrir stjórnvöld. Einnig er hætta
á því að þessi kostnaður yrði óaftur-
kræfur ef fyrirtækið hætti starfsemi. Enn
eitt fyrirtæki inn á markaðinn gæli líka
skapað óþarfa framboð og framleiðslu-
getu á markaðinum.
Annar kosturinn er skárri þar sem
hann felur ekki í sér að stjórnvöld séu að
gerast beinn þátttakandi í atvinnurekstri
og stjórnvöld losna við kostnaðinn. Það
er líka kostur að stjórnvöld þurfa ekki að
hafa svo mikil afskipti af markaðinum
og aðstoðin við erlenda fyrirtækið gæti
verið fólgin í hlutum eins og að lækka
eða fella niður verndartolla. V andamálið
er eins og áður að nýtt fyrirtæki kemur
inn á markaðinn sem getur orðið til að
draga úr skilvirkni á markaðinum. Stærsti
ókosturinn er þó sennilega pólitískur
þar sem erfitt er að réttlæta það fyrir
kjósendum að verið sé að styðja erlent
fyrirtæki til þess að betrumbæta inn-
lendan markað.
Þriðji kosturinn er laus við vandamál
annars kostsins og felur að sama skapi
í sér að ekkert nýtt fyrirtæki kemur inn
á markaðinn. Þetta er reyndar nokkuð
róttæk hugmynd sem vert er að skoða
betur. Hugsanlega mætti kalla þetta
skæruliðaaðferðina.
Skæruliðinn
Síðasta hugmyndin, sem aðgerð gegn
fákeppni, hefur kannski ekki hlotið
verðskuldaða athygli. Þessi hugmynd
felur það í sér að stjórnvöld fara óbeint
inn á fákeppnismarkaði með það að
markmiði að auka samkeppnina. Stjórn-
völd gera þá samning við einn aðila
fákeppninnar og fá hann í lið með sér til
þess að lækka verð niður í samkeppnis-
hæft verð. Fyrirtækið verður þá eins-
konar skæruliði stjórnvalda í viðskipta-
stríði. Ef t.d. þrír aðilar eru á markaðinum
A, B og C, (A og B eru með 25% markaðs-
hlutdeild hvor og C með 50%) og verðið
á ákveðinni vörutegund er 130 krónur
þá kaupa stjórnvöld A til þess að lækka
verðið niður í 100 krónur sem er álitið
eðlilegt samkeppnisverð, byggt á þjóð-
félagslegri velferð en ekki hagnaðar-
hámörkun fyrirtækis, og borgar A 30
króna mismuninn (eða hátt í það).
Lækkun verðs leiðir til aukinnar eftir-
spurnar sem A mætir með auknu fram-
boði. A myndi samþykkja að gerast
skæruliði af ótta við að stjórnvöld semdu
við B ef hann neitaði eða aðstoða
erlendan aðila til að koma inn á mark-
aðinn eða jafnvel fara sjálf inn á mark-
aðinn. Þetta verður til þess að B og C
verða að elta A í verði ef þeir ætla ekki
að missa markaðshlutdeild og C jafnvel
að lækka enn meira til þess að halda
ÍSBENDING
ráðandi stöðu. Þannig verður til nýtt
verð á markaðinum án þess í raun að
hafa áhrif á kostnaðaruppbyggingu
fyrirtækja. Skæruliðinn breytir þannig
fákeppnismarkaði í samkeppnismarkað.
Trúverðug hótun
Að mörgu leyti er skæruliðaaðferðin
ekkert ólíkt því sem gerist þegar
nýr aðili með örlitla kostnaðaryfirburði
kemur inn á markaðinn. Munurinn erþó
sá að fyrirtæki á markaðinum eiga
erfiðara með að bregðast við með
aðferðum til þess að halda fyrirtæki út
af markaðinum. Þetta er þó engan veginn
skotheld aðferð. Hún getur til dæmis
einungis virkað á tiltölulega einsleitum
mörkuðum, þar sem neytendur eru
líklegir til að bregðast vel við nýjum
ódýrari kostum á markaðinum og þar
sem viðskipti eru síendurtekin en ekki
einstakur atburður. Það má líka velta
því fyrir sér hversu siðlegt það er að
stjórnvöld velji einn aðila umfram annan
en hugsanlega mætti líta á það sem
verðlaun fyrir að vilja brjóta upp
samráðið og valið sjálft gæti hugsan-
lega verið einskonar útboð eða handa-
hófskennt val. Umbun stjórnvalda til
fyrirtækis er líka háð þvf hversu viljug
fyrirtæki eru til þátttöku en aldrei svo há
að skæruliðinn sjálfur finni ekki fyrir
hagnaðarskerðingunni. Tími aðgerð-
anna er háður því hve langan tíma það
tekur að breyta verðinu almennt á
markaðinum. Þó að stjórnvöld kunni að
þurfa að bera talsverðan kostnað af
niðurgreiðslunni er hún einungis lítill
hluti af velferðaraukningunni þar sem
niðurgreiðslan á aðeins við eitt fyrirtæki
en ekki markaðinn í heild. Kosturinn við
þessa aðferð er að hún er tiltölulega
auðveld í framkvæmd en mikilvægara er
að hótunin væri sennilega nægileg til
þess að fá fyrirtæki til þess að bjóða
lægra verð en ella þar sem það væri
hagkvæmara en að eiga hættu á afskipt-
um stjórnvalda.
Spurning um frelsi
Stærsta gagnrýnin á skæruliðaað-
ferðina, og aðrar aðferðir stjómvalda
til þess að hafa áhrif á markaðinn, er sú
að stjórnvöld eigi yfir höfuð ekki að
skipta sér af markaðinum, ríkisafskipti
séu aldrei góður kostur. Á móti kemur
að skæruliðaaðferðin felur í sjálfu sér
ekki í sér mikil ríkisafskipti nema af einu
fyrirtæki, aðrir aði lar eru j afnfrj álsir sem
fyrr. Einnig er það álitamál hvort stjórn-
völd eigi að líta fákeppnismarkaði horn-
auga. Markaðsaðstæður breytast hratt
með nýrri tækni, þekkingu og efna-
hagssveiflum og hefðbundin líkön, sem
eiga að lýsa markaðinum og markaðs-
hlutdeild, taka ekki slfka þætti með í
reikninginn eða taka tillit til þátta eins
(Framhald á síðu 3)
2