Vísbending - 07.11.2003, Blaðsíða 3

ISBENDING
Yandamálið við ókeypis upplýsingar
Gjaldþrot Útgáfufélagsins DV eru
stór tíðindi í íslenskum fjölmiðla-
heimi enda er minning margra
helstu blaða sem gefin voru út á tutt-
ugustu öldinni tengd sögu blaðsins. Ef
DV heyrir sögunni til þá er einungis
Morgunblaðið, með sína 90 ára sögu,
eftiraf þeim mörgu dagblöðum sem gefin
voru út á tuttugustu öldinni. Frétta-
blaðið er tákn nýrra tíma. Það var líka
Fréttablaðið sem lék stærsta hlutverkið
í að veita D V náðarhöggið en það gerðist
ekki vegna þess að það væri betra blað
heldur vegna þess að það var gefins.
Nýtt viðskiptalíkan
Fréttablaðið er byggt á viðskipta-
líkani sem hefur verið að ryðja sér til
rúms í blaðaheiminum á síðustu árum.
Sumir hafa séð þetta sem þróun sem
lýsir sér í því að tekjur frá auglýsendum
hafa sífellt vegið meira í rekstri fj ölmiðla.
Lengst af hafa stoðirnar verið tvær í
blaðarekstri, tekjur af þeim sem kaupa
blaðið, hvort sem það er í áskrift eða
lausasölu, og tekjur af auglýsendum.
Með því að kippa annarri stoðinni undan
er gengið út frá því sem vfsu að auglýs-
ingar nægi til þess að standa undir
rekstrinum. Og þegar fyrirtæki eru á
annað borð byrjuð að fara þessa leið er
erfitt fyrir önnur fyrirtæki að styðja sig
við aðra tekjustoð en auglýsingar þar
sem neytendur vilja yfirleitt ekki borga
á einum stað fyrir það sem þeir fá ókeypis
annars staðar. Lengi vel hafa verið gefin
út sérstök auglýsingablöð sem hafa
byggst á þessari hugmynd, upphaflega
í fjáröflunarskyni fyrir ákveðin félög eða
félagasamtök og síðar hafa orðið til blöð
í stöðugri útgáfu sem byggjast eingöngu
á auglýsingum og birta ákveðnar upp-
lýsingar, eins og t.d. sjónvarpsdagskrá
vikunnar o.s.frv. Með tilkomu Frétta-
blaðsins í byrjun árs 2001 var þetta 1 íkan
hins vegar tekið skrefinu lengra sem
grundvöllur í dagblaðarekstri.
Það er áberandi við þetta viðskipta-
líkan að það er verið að auka talsvert
áhættuna í rekstrinum með því að byggja
eingöngu á einum tekjustofni í stað
tveggja. Hugmyndin er þó að færa út
kvíarnar, eða fjölga lesendum, þannig
að auglýsendur hafi meiri ávinning af
því að auglýsa í blaðinu. Einnig er ljóst
af reynslu af dagblaðamarkaðinum að
það var illmögulegt að komast inn á
markaðinn án þess að gera róttækar
brey tingar á því viðskiptalíkani sem fyrir
var. Fréttablaðinu hefur líka tekist að
skapa sér stöðu á markaðinum á tæpum
þremur árum og hafa þar veruleg áhrif.
Ekki er þó þar með sagt að þetta við-
skiptalíkan sé árangursríkt þegar til
lengdar lætur. Fréttablaðið hefur einu
sinni steypt sér kollhnís á stuttri ævi og
það leynist engum að sú staðreynd að
einn stærsti auglýsandinn á markaðin-
um, sem er eigandi blaðsins, hefur tryggt
rekstrargrundvöll þess (og það hjálpaði
til við að grafa undan DV - en það er
önnur saga). Þetta viðskiptalíkan hefur
hins vegar gengið upp víða erlendis,
þar sem auglýsingamarkaðurinn er mun
stærri, og að sama skapi skapað usla á
markaðinum og önnur fréttablöð hafa
orðið að mæta slíkri samkeppni, t.d. með
því að lækka áskriftargjöld. Þetta hefur
gert rekstur hefðbundinna blaða mun
erfiðari og er ljóst að mörg erlend blöð
eiga eftir að fara sömu leið og DV ef þau
reyna ekki að aðlaga sig nýjum aðstæð-
um.
Aukið framboð
ú breyting sem hefurorðið á íslenska
dagblaðamarkaðinum er angi af mun
stærra fyrirbæri sem eru ókeypis upp-
lýsingar.1 Framboð af ókeypis upplýs-
ingum hefur líka margfaldast á síðustu
árum. Tæknin leikur mikilvægt hlutverk
í þeirri þróun og ekki hvað síst netið. í
sjálfu sér má segja að þrýstingur á
ókeypis upplýsingar á blaðamarkað-
inum hafi vaxið með þróun netsins.
Upphaflegar tilraunir til þess að selja
upplýsingar á netinu mistókust en netið
hefur að mörgu leyti dregið úr þörfinni
fyrir einhvern sérstakan millilið í upplýs-
ingamiðlun. Þeirsem viljakomaupplýs-
ingum á framfæri geta einfaldlega birt
þær á netinu. Þetta hefur grafið undan
rekstri þeirra aðila sem reyna að selja
upplýsingar. Dagblöðin hafa þó haft
það fram yfir netið að fólki finnst þau á
þægilegu og aðgengilegu formi og
treystir þeim betur en netinu. Þetta kann
þó að breytast þó að spár um dauða
blaðamiðlanna á tuttugustu öldinni hafi
verið ótímabærar. Aðgengi að raf- og
stafrænum upplýsingum er aftur á móti
alltaf að verða betra þannig að fólk getur
nálgast upplýsingar á því formi hvar og
hvenær sem er. Auglýsendur hafa hins
vegar haldið trausti við blöðin en verið
tregir til þess að nýta netið á þann hátt,
enn sem komið er. Ekki þarf því mikið til
að rekstrarforsendur í blaðageiranum
verði enn verri þar sem blöðin þurfa að
bera hinn mikla kostnað sem felst í
prentun og dreifingu sem netmiðlar þurfa
ekki að bera.
Ein leið til þess að bregðast við
ókeypis upplýsingum er að finna upp-
lýsingar sem ekki eru öllum aðgengileg-
ar, að setja þær fram á nýjan og betri hátt
eða nýta þær til þess að framleiða enn
„merkilegri" upplýsingar. En þá kernur
helsti vandinn við upplýsingamiðlun
til sögunnar, nefnilega sú staðreynd að
upplýsingar verða í raun og veru ekki
upplýsingar fyrr en einhver hefur tekið
við þeim. Þess vegna er erfitt að verð-
leggja upplýsingar þar sem ekki er hægt
að meta verðmætið fyrr en einhver hefur
orðið upplýstari. Einnig á fólk oft erfitt
með að meta hvaða þöif það hefur fyrir
upplýsingar og það er sérstaklega erfitt
í hefðbundnum fréttaflutningi. Þetta
hefur m.a. gert það að verkum að það
verður sífellt erfiðara að selja upplýs-
ingarsem erudýraríframleiðslu. I sumar
kvartaði ritstjóri franska dagblaðsins
Le Monde yfir því að ókeypis blöð væru
að gera dýrari upplýsingavinnslu og
fréttamennsku ómögulega. Frétta-
mennska væri ekki lengur fólgin í að
kafaofan í mál heldureinungis að skrapa
yfirborðið þar sem enginn virtist vera
tilbúinn til að greiða fyrir annað. Hag-
kvæmari rekstur fæst með „kranablaða-
mennsku“ en að kafa dýpra undir yfir-
borðið. Meira framboð og ódýrari upp-
lýsingar hafa þvi ekki endilega aukið
gæði upplýsinganna.
Hagsmunaárekstrar
Flestir vilja hins vegar að metnaðarfull
upplýsingavinnsla sé til, en eru ekki
alltaf fúsir til þess að borga brúsann,
nema í neyð. Ein lausn markaðarins á
þessu vandamáli eru t.d. fyrirtæki sem
geta lagt töluverða vinnu í ókeypis
upplýsingar með því að ná inn tekjum
með sölu á tengdum afurðum. Gott dæmi
um þetta eru fyrirtækjaupplýsingar
bankanna. Bankarnir gera greiningu á
fyrirtækjum á hlutabréfamarkaðinum og
gefa þá upplýsingavinnslu með því að
birta greiningarnar á netinu. Þetta gera
bankarnir ekki af einskærri góðvild held-
ur vegna þess að þeir þurfa hvort eð er
að vinna þessa vinnu og hins vegar í
von um að þetta afli þeim viðskiptavina
þegar fagfjárfestar og aðrir fjárfestar ætla
að versla með hlutabréf. í fyrstu hljómar
þetta eins og fín lausn á vandanum en
staðreyndin er hins vegar sú að þegar
bankarnir gefa þessar upplýsingar og
vinna þær sæmilega þá er enginn mark-
aður fyrir önnur fyrirtæki að reyna að
selja sömu upplýsingar. Þessar upplýs-
ingar ættu líka kannski að vera ókeypis
svo að fjárfestar geti staðið jafnfætis á
markaðinum. Reynslan hefur hins vegar
sýnt að þetta er afleitt fyrirkomulag þar
sem bankar erlendis hafa misnotað
þessa aðstöðu sína í miklum mæli. Hags-
munaárekstrar sem eru fólgnir í því að
sami aðili og veitir upplýsingarnar er í
viðskiptum við þau fyrirtæki sem hann
(Framháld á síðu 4)
3