Alþýðublaðið - 23.09.1969, Blaðsíða 9

Alþýðublaðið 23. september 1969 9
Höfundur: Matthías Johannessen
Leiksfjóri: Benedikf Árnason
Leikmynd og búningar: Lárus Ingélfsson
andrúm leiksins og orðræður
persónunnar sviðinu. Á hinn
bóginn er svo saga Mariu,
,,vandræðastúlkunnar“, og þá
fyrst og fremst dvöl hennar á
hælinu og viðskipti hennar við
konurnar tvær sem þar ráða
húsum. Þessi seinni þáttur á,
að mér finnst, að vera þunga-
miðja verksins, ádeilukjarninn
í því, en þar fer flest úrskeið-
is: vandamálið hverfur einsog
dögg fyrir sólu vegna þess að
dvöl stúlkunnar á hælinu staf-
ar af tómum misskilningi, og
hún strýkur heim með plagg
unpá vasann þess efnis, að hún
sé 16 ára, sjálfráða og því und-
anþegin siðgæðisgæzlu hælis-
ins. Ennfremur spillir það hæl-
isþættinum til öiuna, að um-
sjónarkonurnar eru gersneydd-
ar nokkrum mennskum drætti
og vekja því hvorki áhuga né
skapa sannfærandi andstæðu
við fjölskylduna, sem er í
flestu tilliti ákaflega mennsk
■ □ Þjóðleikhúsið hóf starf-
semi sína á þessu hausti með
frumsýningu á nýju leikriti eft-
ir Matthías Johannessen, sem
hann nefnir „Fjaðrafok". Leik-
ritið mun hafa verið fullæft á
liðnu vori, en varð þá að víkja
fyrir „Fiðlaranum á þakinu'V
sem lagði undir sig öll sýningar
kvöld vormánaðanna.
„Fjaðrafok“ er að sögn höf-
undar „leikrit um nútímafólk
og nútímavandamál“, þar sem
íýst er högum fjölskyldu sem
lent hefur skuggamegin í til-
vérunni, er áttavillt og í upp-
lausn vegna drykkjuskapar og
ístöðuleysis heimilisföðurins.
Við sögu koma þrjár kynslóð-
ir, gamli maðurinn (slíkir menn
virðast vera orðnir eftirlætis-
viðfangsefni íslenzkra leikrita-
höfurída), sonur hans drykkfelld
ur og tengdadóttir, sem er
óbyrja, og loks sonardóttirin,
sem er að leggja útá hála braut
lífsins með það vegarnesti upp-
gjafar, sorafengins munnsafn-
aðar og tilfinningasljórra við-
bragða, sem hún hefur verið
alin við. Inní líf þessarar fjöl-
skyldu er svo fléttað opinber-
um afskiptum ríkisvaldsins, og
hillir þar undir Bjargsmálið,
sem frægt varð á sinni tíð. Höf-
undur hefur raunar opinber-
lega neitað, að Bjargsmálið
komi neitt verulega við sögu,
en þeir sem fylgdust með skrif-
um yirí'það, ekki sízt í blaðinu
„Ostran,“ hljóta að sjá æði-
marga snertipunkta, og er ekk-
ert við því að segja. Hví skyldi
ekki mega nota svo upplagt
mál til uppistöðu í leikriti, ef
það þjónar listrænum eða ié-
lagslegum tilgangi höfundarins?
í „Fjaðrafoki" virðist mér
höfundurinn gera þá megin-
skyssu að reyna að skrifa sig
frá Bjargsmálinu, gera vanda-
málið „algilt“ og óstaðbundið,
sem leiðir til þess eins að það
verður loftkennt og einhvern-
veginn án tengsla við veruleik-
ann. Ég hafði aldrei á tilfinn-
ingunni á sýningunni, að verið
væri að fjalla um vandamál
lifandi fnanna, þegar fjallað
var um hælið og það sem því
heyrði.'
Og er þá komið að hinum
raunverulega bresti leiksins,
sem að mínum skilningi er í
því fólginn, að hann fjallar um
tvö lítt skyld efni, sem aldrei
ná að samtengjast eða mynda
eina heild. Annarsvegar fjallar
hann um Theófílus gamla í
svipuðum dúr og fjallað var
um Jón gamla í samnefndum
einþáttungi: þar nýtur hægur,
skáldlegur og orðmargur stíll
Matthíasar sín vel, en fram-
vinda er engin, heldur ráða
og jarðbundin.
Magnleysi ádeilunnar í leik-
ritinu stafar að mínu viti eink-
um af því, að höfundurinn hef-
ur ekki gert sér nægilega Ijósa
grein fyrir, á hvað hann er að
ráðast. Hann víkur að vísu að
„ríkinu“, „því opinbera", ,,topp-
unum“ og „þeim þarna uppi“,
en það kemur hvergi. ótvírætt
fram, að sökin liggi hjá þess-
um óskilgreindu aðiljum. Er
hann að beina skeytum sínum
að íslenzka ríkisvaldinu Og
meðferð þess á félagsmálum
— eða eru það borgaryfirvöld-
in eða barnaverndarnefnd?
Áhorfandinn fær ekki úr bví
skorið, og fyrir bragðið verð-
ur ádeilan almenns eðlis 'að
svo miklu leyti sem hún bein-
ist ekki að áðurnefndum mis-
skilningi; hún verður fremur
leikur með orð og hugmyndir
en könnun á ákveðnum og
áþreifanlegum félagslegum að-
stæðum. Barátta litlu manneskj
unnar við stóra þjóðfélagið
verður marklaus nema reynt sé
að skilgreina, hvar og hvernig
þjóðfélagið og máttarstólpar
þess misbeita valdi sínu og
ganga á rétt lítilmagnans. Eng-
inn efast um, að slík misbeiting
eigi sér stað, og það í ríkum
mæli, en höfundur, sem vill
koma á framfæri alvarlegri eða
tímabærri ádeilu, verður að
sýna hvað fyrir honum vakir.
Í
Undir leikslok er Theófílus
gamli látinn segja við sonar-
dóttur sína, að landslög séu sett
svo að hinir sterku í þjóðfél.ig-
inu fái brotið þau. Þetta er
vissulega satt bæði um íslenzkt
þjóðfélag og mörg önnur, en í
„Fjaðrafoki“ er það einungis
staðhæft, en hvergi sýnt, og
þar liggur veilan.
Þetta má raunar í öðrum
skilningi segja um leikritið í
heild. Þar er fyrst og fremst
verið að segja sögu eða sögur,
en ekki að sýna leik. Ein af
grundvallarreglum hefðbundins
leikhúss (og ,,Fjaðrafok“ er
hefðbundið verk) ' er sú, að
leikrit hafi fastmótaða bygg-
ingu, upphaf, miðbik og úr-
lausn, og að milli þessara þátta
séu sterk lífræn tengsl sem
haldi unpi spennu sýningarinn-
ar. Að mínu viti var þessi
spenna hvergi fyrir hendi í sýn
ingunni og úrlausnin varð
sem fyrr segir afhjúpun slysni,
sem alla getur hent. Orð eru,
þó kynlegt kunni að þykja, eitt
varhugaverðasta tjáningarmeð-
al hvers leikritahöfundar. Þau
geta verið góð, sönn og falleg,
þegar þau eru lesin eða sögð,
en séu þau ekki í lifrænum
tenglsum við leiksviðið og at-
höfnina sem þar fer fram, fær
engin andagift gætt þau lífi
eða lit. Á þessu flaska margir
skáldsagnahöfundar sem fara
að semja leikrit, og á þessu hef-
ur Matthías einnig flaskað, þó
hann fáist ekki við skáldsagna-
gerð.
Þó „Fjaðrafok“ sé gallað
leikhúsverk, eru í því bjórar
að svo miklu leyti sem a.rn.k.
þrjár persónur eru lífi gæddar.
Theófílus gamli, Jón sonur hans
og Listalín tengdadóttir hans
eru hvert með sínum hætti
lifandi manneskjur. Þó Theó-
fílus sé í mörgum greinum
mjög áþekkur Jóni gamla, hef-
ur hann sín ótvíræðu einstak-
lingseinkenni, sem Valur Gísla-
son dregur fram á nærfærinri
og næmlegan hátt, þannig að
gamli maðurinn fær allskýrar
útlínur, Sama er að segja um
Jón, drykkfelldan, bældan og
sauðmeinlausan. Rúrík Haralds
son gerði honum mjög góð skil,
bæði í ölæðinu, þegar mann-
dómurinn vaknaði sem snöggv-
ast, og í algáðu ástandi, þegar
hann verður brjóstumkennan-
leg rola. Vakti túlkun Rúrik3
víða kátínu. Herdís Þorvalds-
dóttir fór með hlutverk eigin-
konunnar, lífsþreyttrar, nöldr-
andi og sístai’fandi, og sýndi
góðan skilning á kjörum henn-
ar og sálarlífi. Valgerður Dan
lék hlutverk Maríu, „vandræða
stúlkunnar", og dró upp geð-
fellda mynd af henni að svo
miklu leyti sem hún fékk tóm
til að leika fyrir látlausum
hlaupum fram og aftur um svið
ið. I gervum umsjónarkvenn-
anna voru Bríet Héðinsdóttir
og Þóra Friðriksdóttir, en þeim
gafst hvergi færi á að rýna
leikræna tilburði, því persón-
urnar eru frá höfundarins
hendi lífvana og ómennskar.
Baldvin Halldórsson lék full-
trúa unglingaeftirlitsins, furðu-
lega farsafígúru, sem ekki varð
til að Ijá verkinu heillegri svip.
Að mínum dómi var fyrsti
þáttur heilsteyptastur og hefði
getað orðið inngangur að fróð-
legri könnun á kjörum ógæfu-
barna þjóðfélagsins, en í öðr-
um þætti tekur verkið að riðl-
ast með tilkomu hinna einkenn-
isbúnu kvenna, og uppfrá bví
eykst glundroðinn stig af stigi.
Benedikt Árnason setti
„Fjaðrafok“ á svið og hefur
margt betur gert um dagana.
Fllaup Valg. um sviðið hljóta
að skrifast á hans reikning, en
þau voru mér ráðgáta — nema
þeim hafi verið ætlað að fela
fátæklegan texta hennar.
Hræðslan, sem grípur hana þeg-
ar minnzt er á hælið í öðrum
þætti, er aldrei skýrð í leikrii-
inu, og „handtaka" hennar í
sama þætti er einkennilega
ósannfærandi. Heimsókn fjöl-
skyldunnar á hælið seinna í
leikritinu, utan heimsóknar-
tíma, og langar fjarvistir um-
sjónarkvennanna eru önnur
dæmi um ófullnægjandi leik-
ræna og listræna rökvísi. Og
ekki má gleyma „effektunum“,
sem voru bæði óvandaðir og
afkáralegir.
(t
Leikmynd og búriingar Lár-
usar Ingólfssonar eru vandað
verk í sósíalrealískum stíl, þó
mér og fleirum væri raunar
ráðgáta, hvaða hlutverki stiginn
hjá salerninu átti að gegna í
leiknum.
Meginljóðurinn á „Fjaðra-
foki“ er að mínu viti skortur á
listrænni rökvísi og hnitmið-
un. Úr því hefði kannski mátt
bæta með því að fjalla bein-
línis og umbúðalaust um
Bjargsmálið, en einsog verkið
kemur fyrir nú er hælisþáttur-
inn veikasti hlekkur þess.
Sigurður A. Magnússon.