Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1967, Blaðsíða 1

,/Mér v/rð/s/ oð tómleikinn, mannlegur innri tóm-
leiki, sé einn aðalþátturinn í öllu því vandasama
ástandi, sem vér búum v/ð, en yfirgangurinn,
ofbeldishyggjan, eru aðrir og miklu alvarlegri
drœttir í ásjónu samtíðarinnar og fala óhugnan-
legu máli um tómleika, sem vill fyllast láta".
og uppeldið sem til þess þarf
CREIN EFTIR AACE NÖRFELDT
U ppeldi til að verða mann-
eskja! Það umræðuefni gerir efcki
litlar kröfur. Og það verður að
Begja strax: Um það er ekki hægt að
segja neitt, sem hefir altækt gildi.
Maður þarf aðeins að hugleiða bæði
aðalorðin: Uppeldi — manneskja
mjög lauslega til að gera sér Ijóst,
að ég hefi á réttu að standa í þeirri
staðhæfingu minni.
Uppeldi er mótunaraðgerð í þeim
ttilgangi að leiða einstaklinginn inn
í ákveðna veröld hugtaka og hugs-
ana og hjálpa honum að tileinka
sér ákveðnar reglur fyrir hegðun
sinni, í stulttu máli: gefa honum
tiltekna afstöðu til lífsins. En hvaða
hugtök og hugsanir, hvaða reglur
um hegðun á uppeldið að leiða hann
inn í? Það er vandamálið og á því
vandamáli er engin altæk lausn.
j Uppeldi er, með öðrum orðum,
sá verknaður að „ala upp“ til al-
veg ákveðinna markmiða, sem eru
fyrirfram fastákveðin. En svo er
aftur spum: Ut frá hvaða sjónar-
miðum á að fastákveða þessi mark-
mið? Þar er vandinn.
\
I Ef maður ætti að geta sagt eitthvað
almennt um að „ala upp“, þá yrði að
gera ráð fyrir því, að allir væru sam-
mála um hvað er „upp“ og hvað er
„niður“, með öðrum orðum, hvað er
illt og gott, rangt og rétt, lygi og sann-
leikur eða hvað maður gæt'i annars upp
talið af þesskonar andstæðum hlutföll-
um. En svo sem kunnugt er, þá er það
ekki mögulegt. Það hefir ávallt verið
og mun ávallt verða mikið ósamkomu-
lag milli manna, þegar um er að ræða
mat á siðrænum og hegðunarlegum
frumreglum. Vér vitum öll, að slíkt
mat er að minnsta kosti mjög breyti-
legt, og oft eru sveiflurnar ofsálegar
, frá einni menningargerð til annarrar
I og frá einu tímas'keiði til annars. Hug-
1 myndir manna hér um eru t. d. gjörólík-
; ar í Indiandi og i Vestur-Evrópu. Einnig
hugsa menn allt öðru vísi innan menn-
ingar í nútímanum en menn hugsuðu
t. d. á tíma píetismans.
E n jafnvel innan sömu menning-
argerðar og á sama tímaskeiði er gild-
ismat manna ekki eins. Þótt ég haldi
mig eingöngu að litlum andapolli Dan-
merkur og þeim tíma, sem nú er, get ég
slegið því föstu að bilið milli manna í
gildismati þeirra á menningu, siðferði
og breytni er mjög breitt. Það liggur
nærri, að skólamaður nefni sem dæmi
umræðurnar um kynlífsfræðslu fyrir
börn og unglinga. Það eru rauðglóandi
andstæður í mati manna á þessu máli.
í annarri fyikingunni standa ákveðnir
„frjálslyndispostular" með kröfu sína
um fullkomið niðurrif á öllum hömlum
og tabúhugmyndum, með þar af leið-
amdi opinskárri og víðtækri fræðslu
stálpaðra barna í hagnýtingu getnaðar-
varna og álíka víðtækum aðgangi til
lögmætra fóstureyðinga. í hinni fylk-
ingunni eru hópar manna, sem and-
mæla ákaft þessari frjálshyggju, sem
þeir telja niðurbrjótandi fyrir persónu-
leika manna; oft eru þeir ákveðnir trú-
menn, Hvorir hafia rétt fyrir sér? Hver
á að skera úr hvað rétt sé? Með öðr-
um orðum: Hvað veit „upp“ og hvað
„niður“? í hvora áttina á ég að „ala
upp“?
Eða vér getum athugað menningar-
umræðurnar. Hvað er list og hvað er
„skrök" í listinni? Þér vitið eins vel og
ég, að um þetta eru meiningar manna
bæði margar og ólíkar.
Flettið dagblaðinu og athugið dálkinn
„Orðið frjálst", „Lesendur skrifa“, „Bréf
til ritstjórnarinnar" — eða hvað þeir
nú annars nefnast, þessir dálkar, þar
sem lesendur mega segja allt, sem þeim
býr í brjösti. Þér fáið strax ljósa mynd
af þessu breiða bili — eða glundroðan-
um í öllum þessum frumskógi meininga
um hvað „upp“ veit og hvað „niður“.
Einn ber lof á eitthvað, af því að það
eflir lífið; annar fyrirdæmir það á þeirri
forsendu að það sé fjandsamlegt lífinu.
M anneskja — annað meginorðið í
umræðuefni mínu, er jafn fjölbreyti-
legt hvað túlkunarmöguleika snertir og
orðið uppeldi. Hvað er manneskja?
Hver er meiningin með tilveru hennar?
Hvernig ættum við, þér eða ég, að
geta veitt nokkurn veginn einrætt svar
við því? Hér er það, sem heimspek-
ingar, átrúnaðarhöfundar, stjórnfræð-
ingar og margir aðrir um allan heim
og á öllum tímum hafa gert sér tug-
þúsundir meininga um og sett fram
í tugþúsundum rita. Manneskjuskoðun-
in, — eða ef menn heldur kjósa, láfs-
skoðunin, er jafn fjölbreytileg frá þjóð
til þjóðar og frá einu skeiði menningar
til annars sem hugmyndirnar um upp-
eldið.
Annars eru skoðanir á manneskj-
unni og hugsjónir uppeldisins reyndar
tvær hliðar á sama máli. Um 14 ára
skeið hefi ég reynt að kenna tilvonandi
kennurum uppeldisfræði, þar á meðal
sögu uppeldisfræðinnar og þær breyti-
legu hugsjónakenningar, sem búið hafa
að baki þeim breytilegu markmiðum,
sem menn hafa ætlað uppeldinu að
stefna að. Þessa kennslu byrjaði ég
jafnan með því að láta nemendur horf-
ast í augu við það, sem ég hefi nefnt
stafróf — ABC — uppeldissins.
Hvað A snertir, á ég við þann punkt,
sem uppeldið gengur út frá, það er ein-
mitt sú skoðun á manneskjunni, sem
ákvarðar uppeldið. Með B á ég við
markmið uppeldisins og með C þau
meðöl, sem velja ber til að ná alla
leið frá upphafspunktinum í mark.
Það er ómögulegt að neita samheng-
inu milli þessara þátta, og mikilvægi
þess, að gengið sé út frá réttum stað,
get ég bezt útskýrt með samanburði
við starf læknisins. Það á sér líka sinn
útgöngustað, mark og meðöl.
Sá staður, sem læknirinn gengur út
frá, er mat 'hans á sjúklingum og því
sjúkdómstilfelli, sem fyrir liggur. Þetta
nefnum vér sjúkdómsgreiningu. Mark-
miðið er fastákveðið fyrirfram. Það
verðum vér aumir sjúklingar að minnsta
kosti að vona: Fuilkomin lækning hins
sjúka. Það getur hver maður skilið af
sjálfsdáðum, að sé sjúkdómsgreiningin
röng, eru allar líkur fyrir því að lækn-
irinn velji óviðeigandi meðöl og nái
þess vegna ekki því marki, sem hann
setti sér. Meðöl eru, eins og menn
vita, mörg: Pillur, lyf, nudd, upp-
skurður, megrun eða fitun — það síð-
astgreinda, því miður, aðeins sjaldan.
Sé nú þetta yfirfært til uppeldis-
starfsins, þá felst það í myndinni að
fyirsta atriðið, skoðunin á manneskjunni,
þarf umfram allt að vera rétt. Að öðrum
kosti verður markið ranglega sett, og
eins fer um val meðala. Einnig í þessu
er um margt og ólíkt að velja: Lof eða
last, refsingu eða fyrirgefningu, bann
eða frelsi, rétt til að láta lifið springa
út, eða skyldu til sjálfsafneitunar, og
líka margt annað.
Það þarf aðeins smávægilega sögulega
innsýn til að geta séð, hve óMkt mark
uppeldinu hefir verið sett í timanna
rás út frá álika mismunandi mann-
skilningi og lifsskoðun, og með gjör-
andstæðum meðölum 'hefir verið að því
stefnt. Ýmist var markmiðið löghlýðnir
borgarar, með valdbeitingaruppeldi, eins
og t. d. í Spörtu, út frá einræðiskenndri
skoðun á lífi og manneskju, eða það
var einstaklingurinn, hinn fagurgóði
maður, svo sem í Aþenu, út frá tiltölu-
lega lýðræðislegri skoðun á lífi og
manneskju. Á síðari menningarskeiðum
var markmiðið trúarlega mótað í ýms-
um formum: Guðrækinn maður, mein-
lætamaður, dýrlingur. Öll þessi til-
brigði markmiðsins lifa áfram þann
dag í dag. Þó ræður í nútímanum senni-
lega mestu efnishyggjukennd og tækni-
mótuð Mfsskoðun, en út frá henni verð-
ur mark uppeldisins hagnýtur þjóðfé-
lagsborgari, velslípuð skrúfa í sívaln-
ingi, sem fellur vel inn í stóra þjóðfé-
lagsvél og gegnir hlutverki sínu án þes3
að nokkur núningur verði.
Hvernig væntið þér að ég, út frá
þessum aragrúa af ólíkum og einatt
algjörlega andstæðum ‘hugmyndum um
manneskju og uppeldi, muni geta sagt
eitthvað með almennu gildi, eitthvað
hlutlægt rétt? Ómögulega! Þér verðið
að lita á mínar hugmyndir um upp-
eldi til að verða manneskja svo sem
mínar hugmyndir, sem mitt eigið mat
á málinu. Auðvitað trúi ég sjálfur á
þær, en get aðeins lagt þær undir yðar
rannsakandi mat, svo að þér meðtak-
ið þær eða hafnið þeim, þó vonandi til
gagnlegrar umþenkingar um leið.
Sú fjölbreytni, svo ekki sé sagt sú
óvissa um túlkun hugtaksins „uppeldi“
til að verða manneskja, sem ég hefi
reynt að draga upp mynd af, vex vafa-