Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1967, Blaðsíða 2

„ÉG HEFI ÞÁ TRÚ AÐ FYRRI TÍÐA BINDING VIÐ GUÐ,
ÞÓTT SÚ BINDING HAFI Á SUMUM TÍMUM EKKI VERIÐ
SEM SKYLDI, HAFI VEITT MÖNNUM LÍFSFYLLINGU,
INNIHALD, SEM MEINING VAR í. EN MEÐ ÞVÍ AÐ LEYSA
UPP ÞESSAR BINDINGAR VIÐ GUÐ ERUM VÉR MANN-
EvSKJUR TILNEYDDAR SÖKUM MANNLEGS EÐLIS VORS
AÐ LÁTA FYLLA OSS AF EINHVERJU ÖÐRU, HVERJU SEM
VFRA SKAL.“
laust enn að mun sökum allrar þeirrar
tæknilegu byltingar, sem kjarna- og
geimrannsóknir hafa dregið oss inn í.
Sú góðkunna, venjulega heimsmynd
er nú sundursprengd af alveg nýjum
aðferðum í hugsun. Oss hefir bókstaf-
lega verið þeytt út í endaleysu geims-
ins, og vér ráðum ekki yfir neinum
möguleika til að vita hvað upp veit
og hvað niður. Vér erum í aðstöðu sjó-
manna í náttmyrkri, úti á óigandi hafi,
án áttavita, án Norðurstjörnu. Vér er-
um menn, sem ekki höfum stefnt í
neina átt.
E g held að í grófum dráttum megi
setja upp þrjár meginskoðanir á mann-
eskju eða lífi, sem hafa myndað bak-
svið hugmynda um uppeldi, a. m. k.
síðastliðnar tvær aldir, þó meira eða
minna saman blandaðar: Bölsýn, bjart-
sýn og raunsæ skoðun á manneskjunni.
Bölsýn mannlífsskoðun hefir verið
sett fram og er stöðugt sett fram, bæði
út frá trúarlegum og veraldlegum sjón-
armiðum. Trúarlegt sjónarmið þekkj-
um vér, t. d. frá tima píetismans á
fyrri hluta 18. aldar, þegar menn héldu
því fram að eðli manneskjunnar væri
illt. Þess vegna átti að kúga það og
undiroka. Markmiðið var undirokun
náttúrunnar og meðölin refsing, þving-
un, þjálfun í guðrækni.
Samskonar bölhyggju þekkja menn á
vorum timum, en út frá trúarvana sjón-
armiðum, og vér könnumst vel við hana:
Maðurinn er efnishrúga og annað ekki,
undirlögð lögmálum eðlisfræði og efna-
fræði, orsakafjötruð vera, tjóðruð í öll-
um sínum athöfnum. Af efni er maður-
inn kominn, og að efni skal hann aft-
ur verða, þegar tími hans er úti. Þar
um þarf ekki meira að ræða! Út frá
þessum manneskjuskilningi verðum vér
ekki bræður, heldur keppinautar, því
það varðar hvern mann mestu að gera
sér lífið sem Ijúfast þá stuttu stund sem
hann á kost á því.
Bjartsýn skoðun á manneskjunni fel-
ur í sér trú á nálega takmarkalausa þró-
unarmöguleika í manninum og honum
til handa, trú á siðgæðishæfileika, sem
talinn er búa í manneskjunni. Þessi
mannlífsskoðun spratt upp fyrir tveim
öldum í frönsku fræðslustefnunni. Einn
merkisberi þeirrar stefnu var, eins og
kunnugt er, J. J. Rousseau, sem gaf
út fræga uppeldisfræðilega skáldsögu,
„Emile“, árið 1763, en fyrstu línur
hennar eru á þessa leið: „Allt er
gott eins og það gengur fram af
hendi Skaparans, en það verður slæmt
undir höndum manna“. Hér hittum
vér fyrir trúna á það góða mann-
eðli, og árangurinn af þessari mann-
eskjuskoðun hlýtur að verða gagnstæða
píetismans; náttúran á að springa út
í frelsi. Ef eitthvað skyldi sýna sig í
fari manna, sem ekki er að öllu leyti
ánægjulegt — og það er svo sem hugs-
anlegt — sjáið t. d.eiginkonur vorar eða
eiginmenn! — þá er þetta út af fyrir
sig ekki neitt, sem býr í þeirri mann-
eskju, sem um er að ræða, það er eitt-
hvað, sem umhverfið á sök á, miljö, eins
og menn segja með nútímaorðalagi.
Það er heldur ekki manneskjan út af
fyrir sig, sem sker úr um þróun sína,
heldur þau lífskjör, sem menn búa
þessari manneskju. Einnig getur mað-
ur með rannsóknum á eðlis- og efna-
fræðilegum lögmálum, sem skera úr um
líkamleg lífskjör vor, komizt langt í
velgengni og vellíðan. Vér höfum nú
að mestu leyti unnið bug á berklum,
lömunarveiki, barnaveiki og mörgum
öðrum meinsemdum. Dánartala ný-
fæddra er í nútímanum lítilræði í sam-
anburði við það, sem var á dögum afa
og ömmu. Við síðari enda ævinnar hef-
ir aldurinn lengst verulega. Lungna-
bólgan var fyrrum dánarorsök margra
aldraðra, nú getum vér stoltir sigrað
hana með penecillininu. Reyndar höfum
vér ekki afnumið dauðann sjálfan, held-
ur tafið fyrir honum. En hver veit? Að
minnsta kosti ýtum vér til hliðar hugs-
uninni um hann í vísindalegum áhuga
vorum á lengingu lífsins.
Með rannsóknum á lögmálum sál-
fræði og samfélagsfræði reynum vér að
finna leið til skynsamlegra sambúðar-
forma, sem rúma oss öll, slípa hvern
mann við annarra hæfi, fella oss inn
í lýðræðislegt mynztur samfélagsins,
þar sem þjóðkjörin ráð, framkvæmda-
stjórnir og nefndir semja sín á milli um
samkomulag í skilningi og umburðar-
lyndi.
M eð rannsókn á lögmálum nátt-
úru og efnahags reynum vér að finna
tæknilegan fullkomleika og þá skipt-
ingu lífsgæðanna, sem gerir lifið þægi-
legt, bæði um vinnuframlag og lifskjör.
Sterklega tæknivætt velferðarsamfélag
um víða jörð er það endanlega mark-
mið. Vér þekkjum það í vorum heims-
hluta og alla þá blessun, sem það veitir.
Nú vantar oss aðeins Afríku, Indland
og nokkur svæði önnur. En það lagast.
í bjartsýnum mannskilningi felst þró-
unartrú, sem er sérlega atorkusamt
barna-barna-barna-barn feðranna frá
upplýsingaröldinni.
Ekki veit ég nema þér heyrið það á
mér að ég aðhyllist hvorki þessa skoð-
un á manneskjunni né trúi á blessun
hennar. Það er af og frá að ég hugsi
svo. Og eins og ég áður sagði, þá
hvilir mannskilningur einstaklingsins,
þegar öll kurl koma til grafar, á trú, það
er fastheldni við eitthvað, sem ekki
verður sannað. Og þess vegna hlýtur,
eins og ég sagði líka áður, allt tal
um uppeldi til að verða manneskja að
vera mótað af huglægum viðhorfum.
Ég skal ekki undan því skorast að
koma sjálfur út úr myrkviðinum og
kannast við mína eigin skoðun á mann-
eskjunni, og þar með einnig uppeldis-
hugsjónir mínar, sem ég tel vera af
raunsærri gerð.
Raunsæ skoðun á manneskjunni,
hver er hún? Sjálfur tel ég að hana sé
að finna, skýrast fram setta, í Róm-
verjabréfinu hjá Páli. Hann var nú
enginn skussi í heimi andans. Hann seg-
ir á einum stað — og þótt furðulegt sé,
þá eru þessi orð hans ein sú ritningar-
grein, sem nálega hver maður kann,
líka þeir sem ekki eru nákunnugir
Biblíunni sinni eða eiga ef til vill enga
Biblíu: Það góða, sem ég vil, gjöri ég
ekki, en það illa, sem ég ekki vil, það
gjöri ég.
'Hvers vegna þekkjum vér öll þessa
ritningargrein? Af því að hún hitti oss
fyrir þegar vér heyrðum hana fyrst, og
beit sig fasta í minni voru og huga. Og
hver og einn af oss sagði við sjálfan
sig: „Svona er ég, átök milli tvenns
konar afla, sem togast á í mér sjálfum".
Prédikarinn er yfirleitt nefndur böl-
sýnasti höfundur Biblíunnar, en hann
hefir reyndar ekki verið alveg skiln-
ingslaus á það, sem spaugilegt er. Mér
finnst að hann sýni það með eftirfar-
andi orðum, sem segja raunar það sama
að ýmsu leyti og áðurgreind orð eftir
Pál: Guð hefir skapað mennina eins og
þeir eiga að vera, en þeir taka upp á svo
mörgum furðulegum lilutum.
Hugmyndin um tvöfeldnina í mann-
legri náttúru, átökin sem ekki verður
fram hjá gengið sem hluta af sjálfum
lífsskilyrðum vorum, er sennilega fyrst
að finna í fremsta hluta Biblíunnar,
sköpunarsögunni í I. Mósebók. Hér segir
meðal annars svo: Guð Drottinn skép
manninn úr mold akurjarðar og innblés
lífsanda sínum í nasir hans.
Mold akurjarðar er allt það, sem
bindur mig við þessa jörð og dregur
mig að henni. Það er önnur hlið átak-
anna í sjálfum mér. Lífsandi Guðs, sem
innblásið var í nasir mínar, það er allt
það, sem togar mig upp á við og burt frá
sjálfum mér, inn í heim sem er eins og
hann á að vera. Frá hvorugri hlið-
inni á eðli mínu get ég hlaupizt burt.
Að vera manneskja er að lifa í spennu-
sviðinu milli þessara andstæðu skauta.
Hangstæð manneskjuskoðun hlýt-
ur að gefa rangstæðan árangur af upp-
eldinu. Má ég leyfa mér að minna á það,
sem ég áður sagði: sjúkdómsgreining
læknisins sker úr um árangurinn af
lækningaaðgerðum hans. Það er mín
skoðun, að uppeldisfræðin í Evrópu
um alllangt skeið, og að minnsta kosti
alveg sérstaklega á þessari öld, hafi
verið iðkuð út frá rangstæðu sjónar-
miði, rangstæðum skoðunum á mann-
eskju og lífi. Annars vegar líta menn
augum bölhyggjunnar á lífið sem til-
viljun, ranglæti, fjarstæðu. Hins vegar
trúa menn, út frá bjartsýnni þróunar-
hyggju sinni, að sigur verði unninn á
ósamræmi og neyð lífsins, þrátt fyrir
allt.
T vo þætti vil ég benda á, sam að
mínu áliti hafa orðið einkennandi af-
leiðingar af þessu mati á manneskj-
unni í uppeldisfræðinni.
Annan þáttinn kýs ég að kalla tóm-
lcika. Mér virðist að tómleikinn, mann-
legur, innri tómleiki, sé einn aðalþátt-
urinn í öllu því vandasama ástandi, sem
vér búum við. En það er hluti af skiln-
ingi mínum á manneskjunni, svo sem
skapaðri veru Guðs, að ég trúi því ekki
að manneskja geti haldizt tóm. Það er
náttúra manneskjunnar að hún verður
að vera fyllt af einhverju, aðeins ein-
hverju. Það verður síðan ábyrgð þró-
unar og uppeldis hvað þetta „eitthvað“
á að vera.
Ég hefi þá trú, að fyrri tíða binding
við Guð, þótt sú binding hafi á sum-
um tímum ekki verið sem skyldi, hafi
veitt mönnum lífsfyllingu, innihald, sem
meining var í. En með því að leysa upp
þessar bindingar við Guð, erum vér
manneskjur tilneyddar, sökum mann-
legs eðlis vors, að láta fylla oss af ein-
hverju öðru, hverju sem vera skal.
Út frá hugleiðingum minum um öll
þessi vandamál — og þær eru ekki ný-
tilkomnar — er upp runninn fyrir mér
nýr skilningur á tali Nýja testamentis-
ins um heldni. Vér heyrum, eins og
kunnugt er, oft talað um fólk, sem hald-
ið var af illum öndum, og að Jesús hefði
mátt til að reka þá út. Guðfræðingar
hafa brotið heilann og ritað um hvað
þetta undarlega fyrirbæri hafi eigin-
lega verið, sem þannig lýsti sér í lík-
amlegum og sálariegum truflunum.
Menn hafa getið sér til að hér hafi
verið á ferð geðsjúkdómar eða krampa-
kenndir sjúkdómar. En að því er ég
veit hafa menn þó hafnað þeim skvr-
ingum og komizt að þeirri niðurstöðu,
að t'lveran feli í skauti sér svið fyrir
baráttu góðra og illra anda eða máttar-
valda, og að þessi barátta sýni sig
greinilegar á sumum tímaskeiðum sög-
unnar en öðrum, og að baráttan í sam-
tið Jesú var þannig, að ekki var um
að villast.
A sambandi við eina af sögum
Nýja testamentisins um útrekstur ills
anda úr manni, segir Jesús: Þegar
óhreinn andi er farinn út úr mannin-
um, reikar hann um vatnslausa staði og
leitar hvíldar. En þegar hann finnur
hana ekki, segir hann: Ég vil hverfa aft-
ur inn í hús mitt, sem ég fór útúr. Og
þegar hann kemur, þá finnur hann
það sópað og prýtt. Svo sækir hann sjö
anda, sér verri, og þeir koma og taka
sér bústað þar. Verður þá það síðara
verra fyrir þann mann en það fyrra var.
Það er mitt álit, að menningarþróun
síðustu tveggja alda, og þar á meðal
mótun uppeldisins, hafi framleitt „sóp-
uð“, „prýdd“ og tóm hús, sem fylla þarf
og vilja fyllast láta. Og það er aragrúi
af „öndum“, þeir koma frá vatnslaus-
um stöðum, þar sem þeir án árangurs
hafa leitað sér hvíldar, og þeim leyfum
vér að ryðjast inn í tómleika vorn.
Múgflóttahyggjan (pop-eskapisminn),
sem vér hittum fyrir í rómantík viku-
blaðanna og öllum lystisemdaiðnaðin-
um, í bezta lagi sem tindilfætta dægra-
ivöl, er ef til vill fremur saklaus til-
raun til að fyila út í tómið. En kann
ekki að vera svo að sú mannlega út-
þynning, sem þar með fylgir, sé hættu-
leg?
Bítlamóðursýkin er þó afmarkaðra
heldni-fyrirbæri: Ofsakát eða dapurleg
vitfirring! Vel veit ég að „frjálslyndis-
postularnir“ eru þegar til reiðu að
styðja vesalings æskulýðinn, þegar vér
gamlir Jerónímusar kvörtum undan
honum. Menn hafa tilbúnar tilvitnanir,
allt frá Grikklandi fornaldar og Róma-
boig, að nákvæmlega sams konar Jeró-
nímusarkvein heyrðist þá líka. Og þar
af leiðir: Ungt fólk í nútímanum er
hvorki verra né betra en það ávallt
hefir verið og mun verða og vér vorum,
þegar vér vorum ungt fólk. Vér höfum
aðeins gleymt því. Ekkert er nýtt undir
sólunni. Mannveran er að því leyti stað-
rænt fyrirbæri.
Þótt skrítið sé, aðhyllast þeir sömu
„frjálslyndispostular" yfirleitt þá þró-
unarbjartsýni, sem ég hefi áður um
rætt. í því sambandi gera þeir svo sann-
arlega ekki ráð fyrir neinni staðrænni
manneskju, þvert á móti. Menn gera
ráð fyrir eintómri breytingu, — og
ávallt til hins betra. Furðulegur skort-
ur á rökrænni hugsun, virðist mér.
V el man ég frá unglingsárum m'n-
um, að við fundum upp á ýmsum
skammarstrikum, bæði í klæðaburði,
hátterni og siðum. Ég man vel, að heit-
mey mín var klædd í kjól, sem var eins
og poki með belti, sem sat langt fyrir
neðan beltisstað, og hún gekk með hatt,
sem var nánast eins og þerri'hjálmur hjá
hárgreiðslukonu, svo maður varð bók-
staflega að falla á kné til að sjá indæla
andlitsdrætti hennar! Og auðvitað var
þetta allt frábærilega fallegt! En ég
hefi aldrei séð hana né neinn annan
ganga um göturnar með „snuð“ í munn-
inum, né orðið fyrir því að hún, sjálfur
ég eða nokkur af jafnöldrum okkar
gæfi tilefni til að aðrir vegfarendur
stilltu sér upp til að skoða okkur, glán-
andi, hristandi höfuðið eða glottandi,
eins og nú á sér stað.
Ég man ekki til þess að hafa þá séð,
heyrt né upplifað múg-móðursýki, þar
sem ungar stúlkur grétu og yfir þær
leið í æðiskasti, sem þær eftir á höfðu
enga hugmynd um, né að ungir menn, og
reyndar stúlkur lika — í heldni sinni —•
mölvuðu húsgögn fyrir stórfé. Það villt-
asta, sem ég geymi í minni, voru böll-
in í þorpinu. Þau voru ekki alltaf hljóð-
látleg, en voru þó bara sem grínvísur
í samanburði við þá lífstjáningu, sem
vér getum orðið vitni að á vorum dög-
um.
Y firgangurinn, ofbeldishyggjan
eru aðrir og miklu alvarlegri drættir
í ásjónu samtíðarinnar, og tala óhugn-
Framhald á bls. 14
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
11. júní 1967