Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.1968, Blaðsíða 15

anum hefur aldrei verið kennt að taka
sama tillit til samruna í lesnu máli, eins
og í mæltu máli og þorir því ekki að
hátíðleika. A þessa er lögð æ meiri
■gera það með þeiim aÆleiðingium, að mál
far hans verður óeðlilegt og áherzlur
vitlausar.
N
J-1 iðuir'fellirLg á h-i er mjög afgeng
í mæltu máli. Fæ ég ekki betur séð en
um það megi hafa eftirfarandi reglu:
Þegar orð sem hefst á h er áherzlu-
laust í setningu, fellur h-ið niður í
framburði.
Við skulum nú prófa þessa reglu, í
öðru dæimi. Litum á setninguna Ég
sagði henni að koma í dag, en honum
á morgun. Hér er um samawburð að
ræða, sem hlýtur að hafa í för með sér
áherzlur á því, sem borið er saman.
Hér á því að hafa áherzlu á orðunum
henni og honum sem. leiðir til þess að
h-in í báðum orðunum eru borin fram,
andstætt því sem gerðist í fyrra dæm-
inu, þar sem orðið henni var áherzlu-
laust og h-ið féll þvi niður í framburði.
Þar eð flestir bera h-ið undantekn-
ingarllaust fraim í öllum orðum í lestri
leiðiir það til þe&s, að öli orð siem hefj-
ast á h fá áherzlu í lestrinum og geta
menn ímyndað sér hve margar vitlaus-
ar áherzlur það hefur í för með sér.
Svipað á sér stað um orð, sem hefjast
á þ. Þar áttar lesarinn sig ekki á því,
að í venjulegu mæltu máli er þessi staf-
ur borinn fram ýmist hart eða mjúkt og
les hann því jafnan með hörðum fram-
burði, þótt hann ósjálfrátt geri ýmist
þegar hann talar.
GiWir um það ailvag hliðistæð regla
við framangreinda h-reglu. Þegar orð
sem hefst á þ er áherzlulaust í se
ingu er þ-ið borið fram mjúkt (eins og
ð). Sé hins vegar áherzla á orðinu er
þ-ið borið fram hart. Þessu átta menn
sig ekki á í lestri og bera þ-in í öllum
orðum fram með sama hætti, n.l. hart.
Það Leiðir því v)tanlega til sörnu vit-
leysunnar og í fyrra dæminu, að öll
orð, sem hefjast á þ fá undantekninga-
laust áherzlu í lestri, sem hefur í för
með sér ósköpin öll af vitlausum áherzl-
um.
Við skulum nú prófa þessa síðari
reglu með dæmum. Tökum setninguna:
Ég sagði þér að flýta þér. Flestir mundu
lesa þessa setningu með því að hafa
harðan framburð á þ-unum, en það leið-
ir til þess að bæði orðin ,,þér“, sem
eru áherzlulaus samkvæmt eðli málsins,
fá áherzlu. M.ö.o. í þessari stuttu setn-
ingu heif.ur þetta í för með sér tvær
vitlausar áherzlur. Biðji maður hins
vegar lesarann að segja þessa setningu
í stað þess að lesa hana. Hvað gerist
þá? Hann segir Ég sagði ðér að flýta
ðér, sam er eðliile.gt talmal og vitan-
lega á hann því að lesa setninguna
alveg eins. En hann gleymir við lestur-
nin að þ er borið fram ýmist mjúkt eða
hart, enda hefur sennilega enginn bent
honum á það. En ef við tökum dæmið:
Ég sagði þér að flýta þér, en honum
ekki, þá sjáum við hins vegar, hvernig
þ-ið í sömu setningu er ýmist borið fram
mjukt eða hart eftir því hvor áherzla
er á orðinu eða ekki Hér felur setning-
in í sér samanburð, sem hefur í för
með sér að fyrra orðið þér fær áherzlu
svo og orðið honum: seinna orðið „þér“
er hins vegar áherz'liulaiuist og á því að
bera þ-ið fram hjúkt, samkvæmt fram-
angreindri reglu. Skrifað eftir fram-
burði á því að lesa þessa setningu með
eftirfarandi hætti, ef málfarið á að vera
eðli’egt: „Ég sagði þér að flýta ðér, en
honum ekki.“
Þrssi fáu dæmi ættu að nægja til þess
að sýna fram á hvernig hægt er að
brúa þetta óeðlilega bil milli lesturs og
mælts máls. Vitanlega hafa ýmsir greind
ír menn fyrir löngu áttað sig á þessu
og dettur því ekki í hug að lesa öðru-
vísi en þeir tala, en það breytir ekki
hinu, að af vörum megin þorra íslend-
inga berst allt annað máll þegar þeir
3
i /</«< t»
■S ÞV.nf
é A!v <■'■/■■<■■■■ C-.A.'.N
j>s£ xZ&tí&e ji>>yc?r/s,x <3ý
ð •' •/ ■
$ < '/>/> Sdf/i' />i/
X>. £3$ •■
// /«■/<•./ áx/cr/w
.3? .:?3ts>r»/</<s//>/<i«>/ys»sdýt :• i
■■! stpöteAí
.'■•; /fÁi*/ :<<<«.<.'A »5'd
> .ff<tyÆ<'S\S':At/S
/f .fxSr-r,.*;c'+>«/«<S , :
S <<<><<'//<«.’J/KP'J.■>.«<$
/X sÝ/0''/t#j$/N>«<'3
■<? fc&r>tí/&s0<(sx /t?/Mi<Zr XAxy Wfcisw/
/ríbsi (/•/■>/r/,y/'JxSJ
Zt /<?.■> r/?i»x->3w?r>+
zr<j>j,y.//<i/,/o/t /.vy</</4,><;</3j/'c »//>«■} .
>:s :(>/etsv/$ ' ■
iV x ■< ■-■ > < >
iS
XX .-.■■«!■■"■:<" S. < ■/.<««
■>/ £x?rrv<*'S >.<//»
;jo #»#<■*&,<«??#&>?
.V Xty'/if &/<> ■<■:.
: <?.</».*> .y^Aí.V'.'A >'
ít >?>,<fírrxTi-ráV/gý .
>r/</rs/‘/-y>i A'/yr/,</,,/ tX
.£X:::>3'<'<//rrS.\'>>r-.'t>f<>»/?j<‘S>fi<//-.?Xf^‘-<fif<'
■3S&.:Z/>>r>x/<><i/«<r«/'.>'>>>/>sr //is'Sfrs/s/.o, ,»■».-
V. '*•>/>/<" :«<■■/; <'//S?rt
& Ss> <</■/■'.«// ■*/>&$'/«
& « /■ <■■■•/
Zt> ■■ 3Sí//'r> <&bi>i> X<>i/Z/i»«k«S'
4} . >'<t''<4:t>''\'/>r*
■*? />><er\-'f•■<■<'>
41 /3«XjC/0r.««'S/'«"«/>
Zi y •
<;<•
M. /»-4//t'j>?*<<fa
4$ ínr>/r*i:<>*<r<r«*'>
*9 j&r«*"'r\« t><ýf:«/<<f0f
S$> />///ý&s/i:0.«\t
Xt /<r<r!>9>.'<*f/*' /*fi0f«3< ;
■SÍ t/<tf/>s/j.-<‘s» ' %
KEYKJAVIK
1320

*. .
S. *, . ■ ',/ • . N>,
<jff.V I. ;.^
.... — r f.JO
*.ít' ''f'lf.f. —w.

Egill Halldórsson hefur gert einkar fróðlegan uppdrátt af
Reykjavík eins og bærinn var árið 1920. Þarna studdist
Egill við uppdrætti bæjarins svo og eigin mælingar. Nú
hefur verið teiknað afrit og gefið út litprentað. Má búast
við að litfletirnir renni nokkuð saman á meðfylgjandi mynd.
Síðan 1920 eru liðin 48 ár, enda er þarna nánast aðeins
sá hluti bæjarins, sem núna er kallaður miðbær. Óbyggðin
tekur við á Skólavörðuholtinu og innan við Barónsstíginn.
í Norðurmýri eru aðeins Barónshús og hesthús bæjarins.
Á skólavörðuholti er merkt listasafn og mun það vera List-
vinahúsið. Gatnaskipun í Þingholtunum og sjálfum miðbæn-
um milli Tjarnar og hafnar eru með sama sniði og enn .
ByggSin teygist suður með Tjörninni og 'kirkjugarðurinn
er á endimörkum þess, sem merkt er sem graslendi. Sunnar
ná Melarnir yfir talsverðar víðáttur og þar er merktur
íþróttavöllur á nokkuð öðrum stað en gamli völlurinn síðar
varð. Þar er líka merkt gata á ská yfir melana: Sandvíkur-
stígur og hefur sú nafngift fallið niður.
Þarna í grennd við Vesturbæinn sjást einstök liús og bæir,
sem síöar runnu saman við þéttbýlið: Smiðjvihús Ás, Hof,
Gund, Meistaravellir Bráðræði. Ef vel er að gáð sést líka
járnbrautin vestur um Melana og önnur í Norðurmýrinni.
lesa en þegar þeir tala. Er víst óhætt
að fullyrða, að það tungumál, sem hljóm
ar af vörum flestra íslendinga, þegar
þeir lesa, hafi aldrei verið talað í land
inu og verði aldrei tekið upp. Það ætti
því ekki að saka að fara að beita svo-
l'ít .lili skynsemi við lestur.
IV.
Þá kem ég að þriðja atriðinu í sam-
bandi við mælt mál, sem umbóta þarf
við. Það heyrir nánast undir það, sem
kalla mætti framsögn og ræðumennsku.
Það fjallar um það hverniig beita skuli
málinu.
Kunningi minn einn erlendur, sem
kennir við Háskóla íslands, hefur lýst
undrun sinni og gremju yfir því, hve
erfitt sé að fá stúdenta til umræðna í
kennslustundum, eða jafnvel í kappræð
ur, eins og algengt er í erlendum há-
skólum. Segist hann hafa neytt allra
bragða till þeiss að vekja fólenáka stúd-
enta til umræðna við sig í tímum, en
án minnsta árangurs. Segist hann jafn-
vel hafa gripið nokkrum sinnum til þess
örþrifaráðs, að halda fram einhverri
bölvaðri vitleysu, sem liggur í augum
uppi, í þeirri von, að einhver stúdent
rísi upp til andmæla en allt kemur fyr-
ir ekki.
Þessi maður er því vanur, að fjör og
hiti skapist í umræðum stúdenta við
kennara sinn, sem iðulega reyna að
koma honum í vanda, og kemur þá ýmis-
1-egt skemmtiiiegit fram, söm ekki kynni
að skapast við önnur skilyrði. Þannig
vill hann hafa leitina að þekkingunni
og sannleikanum sameiginlegt viðfangs-
efni stúdenta og kennara með fjörugum
kímnikrydduðum umræðum í kennslu-
stundum.
Það er eftirtektarvert í þessum sam-
bandi, að í fréttum af stúdentaóeirðun-
um í París hefur einmitt verið nefnd
meðal annars krafa franskra stúdenta
um slíkt tjáningarfrelsi í kennslustund-
um í stað hins staðnaða, hátíðlega fyrir-
lestrarforms. En þegar íslenzkum stúd-
entum er boðið upp á þetta, þá þiggja
þeir það ekki. Hvað veldur?
Það er íétótom oklkar að kenna. Þeir
hafa vanrækt að kenna nemendum og
þjálfa þá í því að láta í ljós skoðanir
sínar í hópi skólasystkina sinna og
annarra. Sennilega ætlast skólastjórar
til þess, að hin ýmsu félagasamtök nem-
enda séu næg þjálfun í þessu. En svo
er vitanlega ekki. I öllum þessum ágætu
félögum taka aðeins þeir djörfustu til
máls og verða því formenn og stjórn-
endur félaganna, en yfirgnæfandi meiri
hluti skólanemenda þorir aldrei að rísa
á fætur og segja nokkur orð. Það þarf
því að veita kennslu í þessu, sem er
ólíkt hagnýtara en marigt aí því, sam
nú er troðið í hivern nemanda, hvort
sem honum líkar betur eða ver. Flestir
nemendur útskrifast því úr hinum ýmsu
skólum hlaðnir vanmetakennd og feimni
í sambandi við það að koma fyrir sig
orði meðal annarra.
Þessi kennsla ætti vitanlega að byggj
ast á traustum grunni fagurs málfars
og sannrar kunnáttu í leatri Þogar
hann væri fenginn, ætti svo að hefja
þjálfun í því að orða hugsanir sínar í
viðurvist. annarra, flytja miáll sitt. Mætti
byrja á því, að láta nemendur flytja
málstað, sem þeim er hugleikinn, en síð-
ar þjálfa þá í því sem erfiðara er, n.l.
að verja mlálstað, sem þeir tell'ja ranga.n.
Láta sjiáiitfstæðisimjann verja frelsið í
kommiúnistalönd'unu'm og kamimana af-
stöðu Bandaríkjamanna í Vietnam. U:m
fram aiilt verður stík kennsla að fara
iram í andrúimslofti léttrar kímni og án
alls hátíðle ika. Á þetta er lögð æ meiri
áherzla í erlendum skólum, enda verð-
ur íslenzkur stúdent, sem kemur til
náms við erlendan háskóla fyrst í stað
eins og álfur úr hól, sökum feimni og
hlédrægni þegar hann kynnist því and-
lega fjöri, sem slíkum venjum fylgir.
Það er vægast sagt furðulegt, að
stúdentar, sem þjóðfélagið ætlast til að
vinni störf sín síðar fyrst og fremst með
ræðuhöldum. eða með því að sarrafæra
aðra eins og til dæmáis preatsefnin,
skuli ekki eiga kost á neinni tilsögn í
þessum efnium. Að ekki sé minnzt á lög-
fræðinga- læka eða kennaraetfni, og að
ógleymdum væntanlegum stjórnmála-
niöimum, sem eiga að stjórna miáliefn.uim
okkar í framtíðinni og verja mái sitt
fyrir allri þjóðinni.
Þessar línur eru skrifaðar til þess að
reyna að vekja athygli þeirra, sem unna
íslenzkri tungu og menningu, á sumu
því, sem vanrækt hefur verið í sam-
bandi við móðurmálið. Verður ekki sagt
með sanni, að vltfi ístendingar unnum
hinu fagra forna tungumáli þjóðarinn
ar, ef við látum undiir höfuð leggjast
jafnveigamikil atriði í menntun og upp-
eldi æskunnar í landinu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15
7. júlí 1968