Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.1968, Blaðsíða 10

BJORN DANIELSSON:
ÞEGAR SILDIN VM
KVEÐIN AÐ LANDI

Síld unnin á Siglufirði.
f þjóðsögum er víða getið um á-
lög. Álagablettir eru margir til á
íslandi. Þá má ekki beita eða slá,
ef útaf er brugðið hendir einhver
vá þann, er verkinu veldur. Vitað
er, að ekki voru allir jafn trúaðir
á raunveruleika álaganna, en furðu
eru þær margar sögurnar af því, að
ekki hafi verið hlýtt dómsorði á-
laganna, og þá jafnframt, að hvers-
konar böl, óhöpp og slys hlutust af.
Er slíkt stundum vottfest af hinum
mætustu mönnum hreppstjórum í
sinni sveit, eða öðrum, sem enginn
skyldi ætla áð bæru ljúgvitni.
Öllum þeim, sem hafa lesið ævin-
týri, hlýtur að vera minnisstæð hin
margslungna álagatrú, sem þar kemur
fram. Menn og dýr eru bundin ham
álaganna fyrir áhrínsorð einhvers
þess, sem þá töfra kann.
Jafnframt er álaga getið í Ijóðum
og svo máttug voru sum skáld, að
þau gátu eytt byggðir með kynngi
orða sinna, eins og segir um gömlu
höllina:
Það varð að áhrínsorðum,
sem aldna skáldið kvað:
hin mikla höll er horfin
svo hennar sér ei stað.
Það er svo skrítið, að þegar ævin-
týrin segja frá álögum, þá eru það
vanalega fordæður eða galdraþrjót-
ar og hvers kyns illþýði, sem beita
þessu ramma valdi. Eins er það með
álagasagnir þjóðtrúarinnar. Þær
eru oftlega kenndar galdra-
mönnum, auk álfa og annar-
legra vætta. Nokkuð öðru máli
gegnir um skáld þau, er kváðu álög
á menn eða byggðir. Ákvæðaskáld,
eða kraftskáld hafa löngum verið
í heiðri höfð á landi hér, og margar
vísur eru til, sem sagt er að þessi
eða hinn höfundurinn hafi kveðið
og gert að áhrínsorðum. Fyrir slík-
um kveðendum var borin óttablandin
virðing.
Kunn er frásögn af Hallgrími Pét-
urssyni, sem sá tófuna bíta lambið
á kirkjugarðsveggnum, meðan prest-
ur var að messa.
Hann horfði á varginn gegnum
kirkjugluggann og kvað:
Þú sem bítur bóndans fé
bölvuð í þér augun sé.
Stattu eins og stirðnað tré
steindauð niðrá jörðunne.
Og tófan féll steindauð niður af
veggnum. Fjöldi slíkra frásagna er
til frá ýmsum tímum. Væri það verð-
ugt og skemmtilegt viðfangsefni fyrir
einhvern ungan íslenzku- eða sögu-
menn að kynna sér allt það, sem
skráð hefur verið um álög og álaga-
trú á íslandi, og draga af því álykt-
anir. Var þessi trú ríkari í einum
landshluta en öðrum? Var hún
meiri á einum tíma en öðrum? —
Var hún bundin efnahag fólksins?
— Var hún meiri á neyðartímum en
í góðærum?
Slíkum spurningum er gaman að
velta fyrir sér. Getur verið að allar
þessar álagasögur séu draumur píndra
lýða, sem lætur þá óskhyggju ná
völdum, að geta með mætti hugarins
einum saman skapað sér eða náung-
anum örlög? Ef allar tiltækar sögur
og vísur væru kannaðar væri kannski
hægt að fá nánari svör.
Allt fram á okkar daga hafa verið
til kraftaskáld. Hér mun aðeins verða
sagt frá einu sérkennilegu atviki,
sem án efa hefði raunverulega verið
heimfært undir fjölkynngi ákvæða-
skáldsins, ef atburðurinn hefði gerzt
fyrr á öldum. En þegar hann átti
sér stáð var trúgirnin minni. Höfund
urinn var að vísu kallaðu kraftaskáld
en það var fremur í gamni en al-
vöru. Þó bjó einhver óljós grunur
á bak við — menn voru ekki alveg
vissir, gat það ekki verið, að mátt-
ur andans hjá ljóðasmiðnum væri
svo mikill, að hann hefði vissulega
seitt síldina á miðin? — Sjálfur var
hann ekki trúaður á að svo hefði
til tekizt. En undarleg er tilviljun-
in!
Stefán Vagnsson, sem nú er lát-
inn fyrir nokkru, var kunnur
sagnamaður og hagyrðingur í Skaga
firði. Hann var oft kenndur við
Hjaltastaði í Blönduhlíð, en þar bjó
hann um sinn. Síðar stundaði hann
lengi skrifstofuvinnu á Sauðárkróki.
Stefán orti allmikið. Hann var
húmoristi, jafnframt því að vera al-
vörumaður. Sá hann gjarna skemmti
legu hliðarnar á mönnum og mál-
efnum, og oft setti hann álit sitt
fram í fyndinni stöku, sem gjarnan
fékk vængi og flaug víða, en síður
mun það hafa komið fyrir að vísur
Stefáns væru særandi. Eins skráði
hann talsvert af þáttum um sérkenni
lega menn, auk þjóðsagna og þjóð-
háttalýsinga. Allt sem frá hans
hendi kom var vandað og vel unn-
ið; einnig var hann frábær skrifari.
En frásögnin, sem hér skal greind
er svofelld:
Stefán vann um hríð á skrifstofu
Síldarverksmiðja ríkisins á Siglu-
firði. Þetta var sumarið 1944. Fyrri
hluta þess leit mjög illa út með
síldveiðar. Laust fyrir miðjan ágúst
gerði mikla brælu á miðunum útaf
Norðurlandi, og voru sjómenn og út-
gerðarmenn mjög uggandi um sinn
hag. Gerðu jafnvel eins ráð fyrir
því, að ekki mundi gefast meiri
björg á þeirri vertíð.
Þegar þetta var, hafði Sveinn
Benediktsson nýtekið við stjórnar-
formennsku Síldarverksmiðjanna.
Hafði hann tekið við því starfi af
Þórði Eyjólfssyni.
Og nú var það, að Sveinn kom til
Stefáns og fór þess á leit, að hann
kvæði síldina á miðin! En jafn-
framt síldarleysinu hafði svo illa til
tekizt, að annar löndunarkrani
S.R.N. á Siglufirði hafði brotnað
við löndun, svo það var ýmislegt
sem amaði að. En sagt er, að Stefán
tæki lítt á málaleitan Sveins, þar til
svo var komið hinn 14. ágúst, að all-
ar þrær verksmiðjanna voru tómar.
En þá var líka annað hvort að duga
eða drepast.
Gengu þeir nú báðir á fund Stef-
áns, nýi stjórnarformaðurinn og
framkvæmdastjóri verksmiðjanna,
og báðu hann nú vel að duga, ekki
væri seinna vænna! — Og fyrir há-
degi þennan dag hóf skáldið upp
raust sína og flutti eftirfarandibrag:
Það er helzt á Sveini að sjá
að sé hans gæfa þrotin.
Síldinni bólar ekkert á
og annar kraninn brotinn.
Austan brælu yfir sló
— öll er að stöðvast driftin.
Átulaust um allan sjó
eftir formannsskiptin.
Vaktaslit og volæði,
válegir sultarhljómar.
Útgerðin í öngþveiti,
allar þrærnar tómar.
Réttar Árna reyndust spár,
að rýrnaði mjöl og lýsi,
og síldin brygðist öll í ár
eins og stóð í „Vísi“.
Þegar ríkti Þormóður
þá var í kvörnum malað,
löngum síldar landburður
og lítið um „Rauðku" talað.
„Hann, sem ræður himni og jörð“
og hnekkir hverju meini
láti nú víkur, flóa og fjörð
fyllast handa Sveini.
Hvert fúahrip, sem fer á sjó
fullt skal hingað svamla
svo að fyllist sérhver þró
og — „Síbería" gamla.
Enginn stormur ýfi dröfn,
eða þang í flesi,
rokna síld á Raufarhöfn
og reyta í Krossanesi.
Þegar rætist þessi spá,
er þarna frá ég greini,
þá mun lýður líka sjá,
að lánið fylgir Sveini.
Og það fór líka svo að lánið heim-
sótti Svein. Að kvöldi sama dags
var forælan gengin niður og svartur
sjór af síld útaf Fjörðum og Flatey.
Og daginn eftir óð síld allt frá Eyja-
firði til Vopnafjarðar, og síðan um
allan sjó.
Varð þetta upphaf einnar mestu
hrotu í sögu síldveiðanma, og á eft-
ir var mikið um skáldið skrafað, er
svo þróttuglega hafði kveðið.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
28. júlí 1968