Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.1968, Blaðsíða 13

Stefán Rafn
Jónsmessunœturdraumur
Vér biðjum Drottin um betri heim,
og biðjum fyrir öllum þeim,
sem ljóssins ríki lúta.
Ó, send oss kraftinn herra hár,
himna Guð, og þerra tár,
og leystu lyga hnúta.
Vertu oss Jesú vörn og skjól,
vægðu oss mikla upprisusól.
Þá, lífið, lífið ég hefi.
Ótal margt í heimi hér,
er hryllingur og boðasker,
á lífsins landabréfi.
Drottinn Jesú, ég þakka þér,
að þú hefur vakað yfir mér,
og elskar mig alla daga.
Dýrmæt er náðin Drottinn minn,
daglega handleiðslu þína finn,
— unz úti er ævisaga.
(Á Jónsmessunótt 1968).
rnanna (l pessarl aWertí og sagði, að
hún væri gagnslaus ef skapandi andi
stæði ekki áð baki henni.
Sjálfur var Schönberg það hefðbund-
inn í hugsun, að honum tókst varla
eins vel og nemendum sínum að not-
færa sér þessa snjöllu uppfinningu.
Möng tólftónaverk Schönbergs eru
þurr og einstrengingsleg þótt þar inn-
an um megi finna frábæra hluti eins
og til dæmis ópermna „Móses og Aron“
sem honum tókst ekki að ljúka við.
Mörg af þessum verkum minntu á gamla
tónlist með mörgum „fölskum" nótum,
þrátt fyrir nútímalegt yfirbragð.
begar nazistar komust til valda í
Þýzkalandi 1933 varð Schönberg að
flýja land. Hann tók trú feðra sinna
gyðingatrú, strax og hann var kominn
frá Þýzkalandi og upp frá því varhann
fylgismaður zíonismans og samdi nokkr-
ar gyðinglegar tónsmíðar þ.á.m. örstutt
verk en magnþrungið „Þeir sem lifðu
af Varsjá“ fyrir talrödd kór og hljóm-
sveit. Hann fluttist til Bandaríkjanna
og var prófessor við ýmsa háskóla. Þar
hópuðust að honum nemendur eins og
annars staðar, sem heilluðust af kunn-
áttu hans, persónuleika og djörfum skoð
unum. Verk hans voru ekki eins fersk
og áður þó stundum tækist honum upp,
sá ferskleiki og dirfska sem einkenndi
verk hans fram tii 1925 var horfið að
mestu, og eiginlega var Schönberg orð-
inn fangi eigin hugmynda. Samt vann
hann af kaippi og hafði mikil áform á
prjónunum að ljúka við stærstu verk
sín, óperuna „Móses og Aron“ og óra-
toríuna „Jaikopsleiter" en hvorugt tókst.
Hann andaðist í Los Angeles 13. júli
1951.
Schönberg hefur verið nefndur „hinn
inikli einmana andi“. f listrænum efnum
vék hann aldrei um hársbreidd, daðr-
aði aldrei við tímanlegan smekk samtið-
arinnar, en gekk einn þá braut sem
samvizkan bauð honurn. Og rödd sam-
vizkunnar fylgdi hanin með ofstækis-
fullu kappi „án sátta við guð eða
fjandann“.
UM VALDIÐ
Framhald af bls. 4.
miklu fremur en við greint sjúkdóm
okkar, hann getur veitt okkur sérfræði-
lega meðferð. En á hinn bóginn getur
hann ekki haldið fram, að hann viti
betur en við, hvernig okkur líður á
meðan á meðferð hans stendur. Og það
er lélegur læknir, sem gerir á okkur
hættulega skurðaðgerð án samþykkis
okkar.
Sjálfstjórn til handa list og menningu?_
Það er slagorð og þægileg taktík. í
dag gildir þetta, á morgun hitt, það sýn-
ist ólíkt, en ekki þarf mikinn fagmann
ti! að sjá, að það kemur úr sama olíu-
fatinu, bara sitt úr hvorum krana. Eins
og ég er ekki of viss um stöðu mína
í þeirri menningarpólitísku aðstöðu, sem
greinilega getur brotið niður stjórnar-
völdin, eins finnst mér ég ekki vera
óhultur sem borgari utan veggja þessa
salar, utan þessa leikvangs. Ekkert
kemur fyrir mig, og ekkert hefur komið
fyrir mig. Slikir hlutir eru hættir að
gerast. Á ég að vera þakklátur? Ég
hef enga tilhneigingu til þess. Ég er
hræddur. Eiginlega sé ég ekkert ör-
yggi. Ég sé að vísu að dómstólar vinna
betur, en dómararnir sjá ekkert öryggi.
Ég sé að ákæruvaldig vinmur betra
starf, en ákærendurnir, hafa þeir eitt-
hvert öryggi, eru þeir vissir um sig?
Ef þið óskið gæti ég tekið viðtal við
fáeina þeirra í tímaritið. Þið haldið
máski að hægt yrði að gefa það út?
Ég væri ekki hræddur við að taka við-
tal við t.d. ríkissaksóknarann um það,
hvers vegna menn, sem dæmdir hafa
verið saklausir og sýknaðir aftur, fá
ekki umsvifalaust réttindi sín aftur,
hvers vegna íbúðum þeirra og húsum er
haldið fyrir þeim — en það yrði ekki
birt. Hví hefur enginn opinberlega beð-
ið þá afsökunar, hví njófa þeir ekki
léttis þeirra sem verða fyrir pólitískum
ofsóknum? Hvers vegna getum við ekki
búið þar sem við viljum, hversvegna
fara ekki klæðskerarnir til Vínar í
þrjú ár og málarar til Parísar í þrjátíu
og koma aftur án þess að vera kallaðir
svikarar? Þing okkar á sér greinilega
réttarprinsip: nullum crimen sine lege,
ekkert brot án laga. Þetta er fram-
kvæmt á þann hátt að framleiða jafn-
marga afbrotamenn handa ríkinu og rík
ið vill fá. Hví geta ekki þeir menn sem
engan veginn una sér hjá okkur, farið
til helvítis í friði, og hvers vegna forða
þeir menn sér ekki, sem alls ekki vilja
sjá endalok þessa nýbyrjaða lýðræðis?
Satt er það, að samþykkt hafa verið
ýmis lög til bóta. Satt er það, að verið
er að undirbúa önnur lög. Það er líka
satt, að nýju lögin um pressuna hafa
sópað vel. Þáð er líka verið að undir-
búa lagasetningu um önnur réttindi
borgaranna — samkomu- og félagarétt
indin. Innanríkisráðuneytið undirbýr
lögin — grein um þau, þegar sett, var
dregin til baka í Literání Noviny. Ég
sé ekkert öryggi.
Hvers konar öryggi? Ég veit það
ekki. Hér nem ég staðar, því að ég er
kominn að lokum, að miklu vafamáli:
hvort ríkisstjórnin sjálf og aðrir stjórn
endur hafa nokkurt öryggi fyrir borgara
legum réttindum sínum, og án þeirra
er ekkert skapandi verk hægt að vinna,
ekki einu sinni skapandi stjórnmál. Á
þessum stað lýkur lýsingu minni á innri
eiginleikum alls valds, og ég get í stór-.
um dráttum aðeins vitnað til orða ann-
arra, um kvörnina, sem oft malar líka
þann, sem setti hana í gang.
Menningarlegar framkvæmdir þess
sem tvímælalaust er nauðsynlegt fyrir
skipulegan rekstur ríkis, eru mæli-
kvarði á það menningarstig sem náðst
hefur. Þess vegna er um meira að ræða
en betri menningarpólitík, það er um
að ræða menningu pólitíkurinnar.
Þar sem pólitík stjórnmálamannanna
er menningarleg, þar þurfa rithöfundar,
listamenn, vísindamenn og verkfræðing-
ar ekki að keppast um ólík réttindi
sín, bundnir greinum, stéttum, klúbbum,
samtökum. Þeir þurfa ekki að leggja
áherzlu á hið sérstæða í starfi sínu,
þurfa ekki að kalla yfir sig andúð ann-
arra borgara, verkamanna, bænda þjón
ustufólks, sem á rétt á því sama og þeir,
en finna engin ráð til að koma skoðun-
um sínum gegnum net ritskoðunarinnar.
Þeir geta ekki lagt sorg sína eða sið-
ferðilegan ákafa í listrænan búning, í
byggingu, í liti, í aforisma eða ljóð eða
tónverk. Hin menningarsnauða pólitík
kallar yfir sig herskara frelsisstríða og
er svo óánægð yfir að alltaf skuli vera
talað um hana, skilur ekki að frelsi er
bara til þar sem menn fá ekki að tala
um það. Hún er óánægð yfir að menn
skuli segja frá því sem fyrir augu ber,
er. í stað þess að breyta því sem menn
sjá, reynir hún alltaf að skipta um
augu í mönnum. Og smám saman fjarlæg
isi tími þess, sem eitt er vert alls ákafa,
nefnilega draumsins um stjórn sem er
hið sama og borgararnir og um borgara
sem næstum stjórna sér sjálfir. Erþetta
draumur sem getur ræzt?
Á leiðinni til þessa draums, sem þjóð
okkar hefur stefnt að úr myrkviði forn-
sögu sinnar, höfum við færzt fram um
nokkur fet. Eitt þeirra var stofnun
sjálfstæðs ríkis í Tékkóslóvakíu fyrir
tiiverknað framsækinna afla og fram-
sækinna stjórnmálamanna. Þessa er
ekki getið í ályktunartillögu okkar, og
ég legg til að það verði gert. Því að
þá var stofnað ríki, sem þrátt fyrir van-
kanta sína var mikið lýðræðisríki í
hópi þeirra ríkja, sem þá voru á dögum.
Þetta ríki hafði í tilfinningu og hugsun
þegna sinna enga verulega hindrun gegn
hugsjónum sósíalismans, sem gera mætti
að raunveruleika í næsta skrefi þróun-
arinnar. Framhaldið breyttist við stríðs
lok í hreina áætlun um sósíalískt ríki.
Hin sérstöku skilyrði sem sósíalismanum
var hrundið í framkvæmd við, einkum
eiginleikar hans sjálfs í ríki þar sem
bann hefur verið áður og þekkingin á
þess tíma sósíalisma, stuðluðu að því að
hér varð afturför við framkvæmd hans
og atburðir sem ekki verða skýrðir ein-
göngu með tilvísun til loftslags, og ekki
eiga rætur í skaplyndi og sögu þjóðar-
innar.
Þegar talað er um þessa tíma, þegar
leitað er skýringa á því, að við misstum
svo mikla siðferðilega og efnalega
krafta, á því, að við urðum aftur úr á
fjármálasviði, segir ríkisvaldið að svo
hafi orðið að vera. Ég held það hafi
verið ónauðsynlegt frá öllum sjónar-
hornum okkar séð. En máski hefur það
verið nauðsynlegt fyrir ríkisvaldið, sem
raunverulega þvingaði alla forsvars-
menn sósíalismans gegnum þessa þróun
með sér. Við verðum að gera okkur
grein fyrir að síðastliðin tuttugu ár höf-
um við ekki leyst eitt einasta mannlegt
vandamál, allt frá frumþörfum eins og
húsnæði og hagþróun til hinna fínni
nauðsynja, sem ólýðræðisleg ríki hafa
ekki iíka getað leyst. Við getum nefnt
sem dæmi tilfinninguna fyrir fullri virð
ingu í samfélaginu, undirskipun póli-
tískra ákvarðana undir siðferðileg
mörk, trúna á gildi hinnar smávægileg-
ustu vinnu, nauðsyn á gagnkvæmu
trausti manna á meðal. Ég óttast að við
höfum alls ekki komizt í sviðsljós heims
ins, og ég finn að nafn lýðveldis okkar
hljómar ekki eins vel og áður. Ég sé,
að við höfum ekki gefið mannkyninu
nokkrar góðar hugmyndir, við höfum t.d
enga tillögu fram að færa um það,
hvernig á að framleiða án þess að kafna
í framleiðslu, að við eltumst á stund-
um við ómenningarlega menningu af
bandarískri gerð og öpum eftir vitleys-
ur frá austri og vestri.
Þar með segi ég ekki að við höfum
lifað til einskis, að allt þetta hafi ekk-
ert gildi. Það hefur gildi, en spurningin
er, hvort það hefur varanlegt gildi. í
því tilviki ætti öll þekking mannkyns-
ins að vaxa, en kennslutækið þyrfti
ekki endilega að vera land, þar sem
menningin er í hættu. Ég legg til að í
áJyktun okkar verði bent á það, sem
hin framgjarna tékkneska menning sá,
eða a.m.k. fann á áratugnum milli 30
og 40 .
(...)
Að lokum vil ég segja þetta, þó því
sé vafalaust ofaukið og það komi alls
staðar fram í ræðu minni: Gagnrýni
minni á þessu ríki varpa ég ekki fram-
an í sósíalismann, þar eð ég er ekki
viss um að þetta hafi verið nauðsyn-
lcgt, og þar eð ég kalla þetta vald ekki
vera hið sama og sósíalismann, þótt það
vilji sjálft láta líta svo úr. Örlög þeirra
þurfa heldur ekki að vera hin sömu.
Og ef mennirnir sem beita þessu valdi
— á þessu augnabliki leysi ég þá úr
viðjum valdsins og tala til þeirra sem
einstaklinga með persónulegar tilfinn-
ingar og hugsanir — ef þessir menn
kæmu hér og bæru fram þá spurningu,
hvort unnt væri að láta drauminn ræt-
ast, þá held ég, að þeir mættu líta á
það sem tákn um góðvild okkar og hina
fullkomnustu borgaralegu hlýðni, ef
svarið yrði:
„Ég veit það ekki.“
Framkv.stj.: Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar: Siguröur Bjarnason frá Vigur
Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráö Jónsson.
RitstjJfltr.: Gísli Sigurðsson.
Auglýsingar: Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 10100.
Útgefandi: H.f. Árvakur, Reykjavík.
28. júii 1988
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13