Lesbók Morgunblaðsins - 24.08.1969, Blaðsíða 7

- GRÆ&LAND
Fnaimh. aí bls. 4
lands gegnum danskar hendur og
menntun alla mundu Grænlendingar
hljóta í dönskum skólum. Um 1920 var
iþví haíiat Ihiainida u,m að kienina Græin-
lendingum dönsku, jafnhliða græn-
lenzkunni í ófullkomnum skólum lands-
ins, og var sú helzt breyting, sem
leiddi af hugarfarsbreytingu dönsku
stjórnarinnar. Henni var og ljóst að hin
ir nýju tímar kröfðust þess, að atvinnu-
vegirnir yrðu endurskipulagðir, sem
kioista muinidi æirdð fé. Vailldlhiöifiuim vair
því eklti óljúft að skjóta á frest að-
gerðum, meðan Grænlendingum var
miðlað af menningunni í smáskömmtum,
á sama hátt og haldið er í mat við lang-
soltinn mann, svo hann ekki eti sér til
óbóita. Það vair ekiki fyinr em 9. apríl
1940, sem hægagangurinn á för nútím-
ans til Grænlands skyndilega varð að
hröðu brokki.
Þann dag var Danmörk hernumin af
Þjóðverjum og siglingar þaðan lögðust
niður. Stjórn Grænlands var falin í
hendur landfógetanna tveggja sem þar
áttu sæti. Grænland hafði því fengið
heimastjórn eins og þrumu úr heið-
sfltínu iiöfiti og íbúamir komuisit fuflflir
•undrunar að raun um, að himnar hvorki
féliu niður né höf flæddu á land upp,
þófit dömisik ráð væru ekki liemtgiur tiltæk í
þeinra vamidia Saimið var við Bamda-
ríkjastjórn um að amerískir önnuðust
aðdrætti, en fengju í staðinn að setja
niður þær herstöðvar, sem enn standa
og allmargaæ fleiri sem nú eru niður-
lagðar. Bandaríkjamenn stóðu við sínar
skuldbindingar um aðföng öll stríðsár-
in og margir hafa selt sig á minna verði
en Grænlendingar. Þeir litu í fyrsta
skipti tækni tuttugustu aldarinnar í
landi sínu þegar þeir sáu Ameríkumenn
búa um sig á hrjúfum klettunum og
gábu valisað í vönuúirvaii gflysliamidsinis,
sem þeir fengu sent í líki verðiista, og
þótti mikið til koma.
Þó var sú breyting á högum þeirra
jafnvel enn afdrifaríkari, að nú var
ráðum þeirra ekki lengur ráðið í hinni
eilífu Kaupmannahöfn, heldur í Græn-
landi sjálfu. Það jók þeim sjálfstraust
og á sköminvuim bíima geirðuisit fieiiiri ný-
mæli í Grænlandi en nokkru sinni fyrr.
Það skal þó tekið fram, að eftir sem
áður höfðu danskir embættismenn öll
ráð í hendi, en þeir áttu nú sæti í
Grænlandi, voru kunningjar innbyggj-
anna og ekki lengur undir dönsk ráðu-
nieyti sieildir. Þeir þsikikibu tiil alilra að-
stæðna, höfðu frjálsar hendur, og nú
voru ekki tillögur þeirra lengur stöðv-
aðar af íhaldssömum skrifstofuþræium,
sem aldrei höfðu Grænland séð, held-
ur urðu að raunveruleika strax. Stríðs-
gróðinn gaf einnig Grænlandi byr í
seglin, og þau fimm ár, sem stjórn-
málasambandið við Dani var rofið var
Gnæmlliainid fjiáirihaigisilieigia sjáilfu séir nœigt.
Þegar stríðinu lauk og Grænland að
nýju laut danskri stjórn, var það ekki
lengur hið sama Græniand og 9. apríl
1940. Stríðsárin höfðu leyst úr læðingi
þau öfl, sem ekki uirðu stöðvuð.
Nefnd, sem kvödd var saman eftir
stríðslok og fjalla skyldi um Græn-
landsmálin, kvað upp þann úrskurð að
enn væri ekki tímabært að opna land-
ið fyrir umheiminum né aflétta einok-
un. Þau rök fylgdu að reynsla stríðs-
áranna af fjárhagslegu sjálfstæði Græn
lands væri óáreiðanleg og ætti aðeins
við slíka uppgangstíma, sem hún var
fengin á. Grænlendingar væru enn
ekki reiðubúnir til að standast ófyrir-
leitna verzlunarhætti né bera á eigin
herðum hugsanlegar verðsveiflur á af-
urðum sínum, en samkvæmt orðanna
hljóðan var það einimitt hlutverk ein-
okunarinnar, að hlífa þeim við þessu
tvennu. Ennfremur áleit nefndin, að
Grænlendingar væru þess ekki um-
komnir að svo stöddu, að vernda menn-
ingararf sinn, væri þröskuldinum milli
Grænlands og hinnar víðu veraldar að
fluiHiu kippt buirt. Áliit þebta var siaim-
þykkt einróma af Grænlendingum þeim,
sem í nefndinni áttu sæti, þó hæpið sé
að þeir hafi þá túlkað vilja meirihluta
landa sinna. Þessum úrskurði nefndar-
innar liggja veigamikil rök til grund-
vallar, svo hægfara og íhaldssamur, sem
hann nú er, en svo sem á stóð átti hann
ekki við.
Dönsku stjórninni var mjög legið
á háils:, meðal aruniars af Saimeimuðu
þj óðuinuim, fyriir að haldia nýlerndansbefinu
gagnvart Grænlandi um þær mund-
ir, sem flest önnur ríki sögðu sem óðast
skilið við hana. Ennfremur sætti hún
harðri gagnirýni heima fyrir svo og í
Grænlandi, þar sem bjartsýnin réð ríkj-
um og hik nefndarinnar var torskilið
nývaknaðri þjóð. Enn var einn lít-
ill hlutur, sem gerði Dönum erfitt um
vik, en það var, að Grænland hafði öðl-
azt miiikla barmiaðiairlega 'þýðimigiu, of
mikla til þess að það fengi að vera ónýtt
í kalda stríðinu, og því urðu þar áfram
eftirlegu-kindur, þegar stríðinu lauk úr
sama sauðahúsi og hér eru, eins og aur
verður eftir í hlíðum þegar snjóa leys-
ir á voiri.
Vegnia þessa vair hafizit hanidia uim
gaigmigierair breytiingar emn á ný.
Forgöngu í því hafði þáverandi -
forsætisráðherra Dana, Hans Hedtoft,
en eftir honum var heitið Grænlands-
farið, stem fóarsit 30. jamóar 1959, Latnids-
nefndin grænlenzka lét í ljós ósk um
að Grænland yrði upplokið umheiminum
og því gefinn kostur á að njóta nútíma
menningarkjara. 1950 lágu öll gögn fyr-
ir og þá var hafizt handa um að skapa
í Grænlandi iðnaðarþjóðfélag, sem væri
fjárhagslega sjálfstætt, menningarlega
óháð oig opið öl'lium aðvítfamdi áhrifum.
Árið 1953 var Grænland að fullu inn-
limað í danska ríkið og hefur rétt á
nafninu Norður-Danmörk. Grænlandi er
ætlað að njóta allra hinna sömu rétt-
inda og „Suður-Danmörk”, þó með þeim
fyrirvara, sem hinar ólíku aðstæður
skapa.
Dairiir tóiku upp þá sitefniu, þegar
eftir þetba skref, að búa Grænlending-
um kjör í landi sínu, sem væru sem
sambærilegust við kjör manna í Dan-
mörku. Út af fyrir sig var það djörf
ákvörðun, því kringumstæður allar
voru svo gjörólíkar. Þeir fylgdu þar
ekki fordæmum Bandaríkjamanna og
Kanadastjórnar, sem ekki treystust til
hins sama, og búa kanadísku og Alaska-
Eskimóunum kjör, sambærileg við lífs-
kjaramörk þeirra landa, því aðeins að
þeir flytjist til suðlægari bústaða. í
Grænlandi þurftu Danir að byrja frá
grunni. Þeim var ljóst að þjóðin gæti
aldrei unnið upp þann tíma, sem tapað-
ur var í þróuninni án þess að til kæmi
danskt fjármagn. Danska stjórnin
ákvað því að leggja fram byrjunarfjár-
magn og byggja Grænland upp á nú-
tímavísu, svo sem unnt væri, en láta
síðan innfædda sjálfa um rekstur þjóð-
félagsins. Þessu byrjunarfjárframlagi
var í stuttu máli ætlað að koma reiðum
á atvinnu-, heilbrigðis-, skóla-, húsnæð-
is-, og sattnigöinigiuimiál, alimiaminiavairiniir O'g
sveitastjórnarmál, enn fremur að koma
upp í bæjum rafstöðvum, vatnsveitum
og Skóilplöginiuim. Dreilfbýiið á Græm-
landi reyndist Þrándur í Götu þessum
nýjungum, og hvatti því stjórnin Græn
lendinga til að segja skilið við af-
skekktar byggðir, sem framfarirnar
aldirei gœbu heiimisóbt, o<g flytjasit í
moikkna þéttbýlislkjairnia, bæimia á strömd
iiruni. Aulk 'þassa veibti daineika stjóinnm
hagstæð lán hverjum þeim sem vildi og
gat aflað sér atvinnutækja t.d. báta.
Þetta var mikið Grettistak, enda hafa
Danir því miður hvergi nærri valdið
því. Grænland vair áxáð 1950 al.gerle.ga
vanþróað land o.g raær öllu þar ábóta-
vant í flesibu ef miðað var við Dam-
mörku. Það er tíkki hægt að efast um
góðam vilja Darna. Þeiir hafa æ síðan
goldið ofurupphæðir fjár til uppbygg-
iragar þessanar, margfalt á við það, sem
í upphafi var látið nægja. Að dainskir
Gaflgluggi Hvalseyjarkirkju
skattgreiðend u r eru svo örlátir á fé sitt
til þessara miála, helgast fyrst og fremat
af eims komiar þjóð«:nsamivizkiubiti og
skömmustu yfir því hve lengi þessii
fórn þeirina fórst fyrir.
En miangt fer á araraan veg en ætliað
er, og bj artsýnar áætlainir dönsíku
stjórraarininar frá áruinum krimgum 1950,
þess efnis að veiita til Grænlands
ákveðinrai fjárupphæð í ákveðflmin tíma
og veira upp frá því laus ailflira rraáilia,
reynidiust eiga láblia sitoð í raumveirunini.
Ég ætla 'hér að drepa á örfáa helztu
crðugleíkaraa á framlkvæmd áætlunar
þeaaarar, eins og þeir blasia við nú
tæpuim tvoimiur áratuguim síðar. Öðriuim
mun ég ýja að síðair í greinum þessuim.
Núbíimta þjóðfélag eir flókiin stofnun
og þarf, ef vel á að vera, að spretta
stig af stigi í þvi fóllki sjálfu, sem býr
við það, með öðruim orðum, fólSrið þarf
að ákiapia sér umhverfi og aðtetæður
sjálft eftir eigim löraguinuim og þrosfca.
Við íslendimgair þekkjuim til þess af eiig-
in rauin hverjar afleiðiragar það hefuT,
að sleppa nokkrum þrepum í þróunimmi
og sviradlia sig upp efri stig, við höfum
oft á tiðum sjálfir veráð sveibamenin í
okkiar horagum.
Dainir færðust of mikið í fang 1950 og
varamátu þá ei'fiðleika, sem við var að
etja. Grænlland var árið 1950 eiias og
áður er sagt, vanþróað land á flestium
sviðum. Siðan þá eru mikiar brey'támg-
ar á orðntar og grænlenzk kjör eru ruú
á ýmsara hátit (þó iiangt í fré ailiain) orðdm
sambærileg við dönsk kjör — árið 1950
en ekki 1969. Þróunin gengur svo ört í
veröldinni, að takmarkið, sem við átt-
um í gær, er í daig orðið að vesiæilila
vörðu á hálfnaðri ledð. Grænlendin'gar
búa emm þá við gjörólík kjör og Damir,
ef til vil einm ólíkari en fyrr, þrátt fyrir
aiiilar stórhuiga framikvæmdár. Þefíba
gleymdbit í áætlania'gerðinmá 1950. Emn-
framur var efltíd befltíið raægit tillilit til
þess hve dýr uppbygging Grænlands er.
Hús, sem í Dainmörku kostar 100.000
krómur að meisa, kostar 200.000 í Græm-
liandi, og valda því bæ'ði hærri vimmiu-
laun og torveldar aðstæður. Fólkisfjölg-
unin hefur, með tilkonnu aukimnar heil-
brigðiáþjáraustu, verið svo ör á seimiusbu
árum, að vart gebur arana-ns í veraldar-
söguraná því líks. Um 50 prs. þjóðarinm-
air emu yngiri en 15 ára, en hims vegar
aðeims 2 prs. eldri em 65 ára (Tölur
þessar emu frá 1960). íbúam'ir töldu í
heild árið 1968 u.þ.h. 45.000, en vom ár-
iið 1950 aMis um 22.000. Þjóðim heifur því
ríflegia -bvöáaMiazt á 18 ámm oig vart
getrur raokkiur láð Dömiuim, þóbt þeir
væntu ekki slíkra krafbaverka af bætbri
heilbrigðisþjómuistu, en á þcssu má sjá
að umbætiuir í því efmá hötfðiu dregizt
glæpsamlega lemigi. Meginhluti fjárveit-
iragar Daraa til Græmlamds á ári hverju
eyðist því til þess að sbanda straum af
kostraaði við fjölgun íbúamma frá næsta
ári áðuir og til'töiulaga lítilil hliuti aðeims
rermur bil hiranar rauravemlegu upp-
hyggimgar, sam áætluð var.
egar þjóðfélagið er endurbyggt
friá girurarai í öliliu tillliti, eins og gera átti
og á í Græmilandi, þarf það að gerast af
vanidvirkni og eragain einn hlut má vam-
rækja. Þar felst því ekki vegagerð í
því að hella malarhlassi í gamla hol-u
heldur mialbifcun. Þar er ekki hægt að
raobast við hið gamla tifl bráðabirgða,
þar eð ekkert gaimalt er fyrir hemdi, og
þegar hið nýja er reist, er það gert í
eitt skipti fyriir öll. Damir kasta yfirleitt
ekki til þess hö'radum, sem þeir gema á
Græralandi, heldur vamda það, og kom-
ast því yfir að gera þeim mun mimna.
Hægagamigur fænist því yfir allar fraim-
kvæmdir og það að ætla öllu að gamga
jafn greitt og framvinda þróuniarinmar
er í Danmönku suður, er óframkvæman-
legt.
Daniir væntu þe9S í upphafi að þeir
þyrftu aðeiins að vedta Grænlendingum
aðstöðu og vissa þjóraustu, en þeg-
ar því mianki væri náð, mundu þeir sjálf
ir taka við og balda úti atviranutækj-
urauim o.s.frv., með öðrum orðum sjá uim
sig sjálfir. Sú von Daraa hefur að mestu
brugðizt. Giræmilend imgar eru aifar feiimn
ir við að haginýta sér aðstöðu sína, svo
daraska ríkið verður enm eftir nær 20
ár að reka eigim fyrirtæki til hagnýt-
ingar afla eigiin báta. Til dæmis
má neflraa að Græniiemdirvgar eiga engan
togana, em svo sem í sjónmáli frá helztu
bæjum þeirra eru ein fengsælusbu fiski-
mið heims'iins. Grænlemdingar eru feirran
ÍJ', — og þá kernur að kjarna vandans.
Það eru Daniir, sem hafa hyggt Graen-
land dagsins í dag upp. Það var damsikt
saimiþykfltí dianakirair tililö'gu serni réð því
að uppihaifiliega var hiafizit harada 1950.
Dönslku fé var veitt til framkvæimda
og danaki'r verkfræðinigar, damsfcir
memtemwnn og dansikir iðraaðammenm
önnuðust þær. Jafnvei daraskir verka-
meran eru femgnir til að grafa græm-
lenzkar Skólplagn'ir. Síðan 1950 hefúr
óneitanlega mikiu verið komið í verk á
Grænlandi, og segja má að síðan hafi
skapazt þar nýtt ríki. En fóilkið í land-
inu — Græralemdiragurinin — varð hálf
útundain í hinmi stóhhuga áæthjnargerð.
Frarnih. á bls. 11
24. ágúst 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7