Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1976, Blaðsíða 13

þar hafa írskir bændur búið til beggja handa. Um enda-
dægur Kalmans er svo sagt, að hann hafi drukknað í
Hvítá er hann fór suðuríHraun (Geitland) að hitta frillu
sína. Er það ekki fremur ólíklegt, að keltneskur maður
hafi átt norræna frillu, þegar þess er gætt hve mjög
norræna kynið fyrirleit keltneska kynið?
Annað dæmi bendir í sömu átt. Grímur háleygski
kvæntist hér írskri konu, Svanlaugu dóttur Þormóðs
Bresasonar á Akranesi. Elzti sonur þeirra er nefndur
Úlfur. Þegar hann hafði náð þroska, tók hann sér ból-
festu í Geitlandi. Konu hans er hvergi getið og því líklegt
að hún hafi verið af frskum ættum og átt heima í
Geitlandi, en þar hafa þá verið margir bæir. Með þvf að
hafa fengið slfkt gjaforð og vera sjálfur írskur í móður-
ætt, hefir það eflaust vakað fyrir Úlfi að fá þarna
mannaforráð meðal hinna írsku bænda. Og það hefir
hann fengið er frarn liðu stundir, því að þess er getið, að
Geitlendingar áttu að halda uppi hofi á Hofsstöðum í
Hálsasveit til jafns við borgfirzka goðann Tungu-Odd.
Virðist svo sem þá hafi Geitlendingar enn haft nokkurs
konar sjálfsforræði eða byggðarstjórn, og yfirráðasvæði
þeirra hafi náð til Kalmanstungu og niður með Hvítá að
sunnan, að Hraunsási og Reyðarfelli. Dálítil bending um
þetta er, að í Hraunsási bjó sá bóndi, er Landnánta kallar
Þórarin illa og son hans Músa-Bölverk. Ekkert er getið
um hverra manna þeir voru, en viðurnefni þeirra benda
mjög i þá átt, að þeir hafi verið frskir. Einhverjar
væringar hafa verið milli þeirra feðga og norrænna
landnámsmanna, því að Bölverkur varð að bana sonar-
syni landnámsmannsins í Hvítársíðu. Lét Bölverkur síðan
gera virki um bæ sinn i Hraunsási og breyta farvegi
Hvítár. Mun hann hafa þurft að fá mannafla til þess
stórvirkis og þá menn hefir hann fengið í Geitlandi.
Bræður hins vegna sóttu Bölverk í virkið og drápu hann.
Þetta hefir gerzt upp úr ntiðri 10. öld.
Illugi hinn rauði, sonur Úlfs í Geitlandi, var kvæntur
Sigriði systur Bölverks og „bjuggu þau fyrst í Hraunsási,
en fluttust siðar að Hofsstöðum, því að Geitlendingar áttu
að halda uppi hofi þar til helmings við Tungu-Odd. Siðan
bjó Illugi á Hólmi á Akranesi, því að hann keypti við
Hólm-S.tarra bæði löndum og konum og fé öllu. Þá fékk
IUugi Jórunnar, dóttur Þormóðar Þjóstarssonar af Álfta
nesi, en Sigríður hengdi sig í hofinu, því að hún vildi ekki
mannakaupið". (IUugi er stundum kallaður Hrólfsson,
Úlfssonar, en það getur ekki verið rétt tímans vegna;
hann mun hafa verið á aldur við Illuga svarta á Gils-
bakka. — Ekki helzt Illuga rauða lengi á nýju konunni,
því að árið 962 kvæntist hann Þuríði, hálfsystur Ilarðar
Grímkelssonar).
Vígin hafa dregið dilk á eftir sér. Vegna þeirra hefir
Illugi átt erfiða aðstöðu. Hann hefir séð þann kost
vænstan að losa sig við Sigríði konu sina, systur Bölverks,
og hefur þvf hin einstæðu „makaskipti" við frænda sinn á
Hólmi. Til þessara atburða mun einnig að rekja það, að
nú misstu Geitlendingar mannaforræði í Geitlandi, en við
tekur sonur Kalmans er Sturla hét. Hans er hvergi getið
nema i Landnámu og þar er hann kallaður goði.
Ekki eru ljósar sagnir af því hvernig goðorð voru upp
tekin i fornöld. Virðist það helzt hafa gerzt þannig, að
höfðingjar hafi reist hof i landnámi sínu og gerzt hofgoð-
ar, en hver maður skyldi gjalda toll til hofa. Þetta hefir
verið aðferð til þess að ná undir sig mannaforráðum.
Liklegt er að Önundur faðir Tungu-Odds hafi reist hof á
Hofsstöðum og þeir feðgar orðið héraðshöfðingjar fyrir
það.
I Hænsa-Þóris sögu segir um Arngrim f Norðtungu, að
hann hafi verið „kallaður goði“. Mun hið sama eiga við
um Sturlu, að hann hafi verið „kallaður goði“, en ekki
verið goðorðsmaður. Þeir áttu það sameiginlegt Arngrím-
ur og hann, að þeir voru undir handarjaðri Tungu-Odds
og i þingi með honum. Má því vera, að þeir, sem voru
fremstir í sinni sveit og nokkurskonar fulltrúar goðorðs-
mannsins, hafi fengið goða-nafn á vörum alþýðu.
Eins og fyrr segir mun Úlfur hafa fengið mannaforráð í
Geitlandi og synir hans hafa tekið það i arf. Það sést á þvi
hvers vegna Illugi flyzt að Hofstöðum. Hinir kristnu
Geitlendingar hafa orðið að sætta sig við að gjalda
hoftoll, eins og aðrir, þvi að Tungu-Oddur var ráðríkur
héraðshöfðingi. Honum mun ekki hafa verið um það
gefið, að Illugi skyldi hlaupast brott frá starfi sínu og
skyldum, og þess vegna tekur hann umboð sitt úr hönd-
um Grímsniðja og fær það í hendur Sturlu syni Kalmans,
og er svo að sjá sem Sturla hafi náð öllunt þeirn völdum,
sem Úlfur og synir hans höfðu haft. Sést það á því, að
hann fer með Torfa að Hellismönnum, hvorl sem honum
hefir verið það ljúft eða leitt. Sennilega hefir hvorki
honum né Geitlendingum hinum irsku verið það ljúft að
vera með í þeim herflokki er sendur var til að taka
Hellismenn af lffi, en urðu að vera með vegna þess að
þeir höfðu glatað frelsi sínu.
Um Illuga rauða er það að segja, að ekki er svo að sjá,
að ráðabreytni hans hafi i neinu skert virðingu hans.
Hann er talinn höfðingi i Borgarfirði sunnan Skarðsheið-
ar, í þann mund er þeir Friðrik biskup og Þorvaldur
Koðránsson víðförli koma út 981. Völd sin þar hefir hann
fengið frá hinum írska afa sinum, Þormóði Bresasyni á
Akranesi.
Nú vikur sögunni til Hellismanna og ntun verða reynt
að draga likur að þvi, að þeir hafi verið afkomendur
írskra flóttamanna úr Hvitársiðu, sem vildu forðast
Hrosskel landnámsmann og leituðu sér afdreps i Surts-
helli.
Hrosskell Þorsteinsson kemur út um 880 og nemur
Akranes, enda þótt Irar hefði alnumið það áður.
Bresasynir voru þá höfðingjar á Akranesi og þeir ráku
hann á brott þegar á fyrsta ári. Fór hann þá upp í
Hvítársíðu og nam hana alla. Hallkell sonur hans fer
síðan og ætlar að sækja útigöngufé í Akrafjall, en er þá
veginn. En í öðru orði segir Landnáma, að Hallkelsstaðir
í Hvítársíðu séu við hann kenndir, þar hafi hann búið
eftir föður sinn. Hér er um bersýnileg pennaglöp að ræða
og stafa þau af' því að hér vantar einn ættlið eða tvo.
Hallkell sá sem jörðin er við kennd, hefir verið miklu
yngri en Hallkell sá, er veginn var. Sést það bezt þegar
taldir eru synir hans: Þórarinn, Finnvarður, Tindur
skáld og Illugi svarti á Gilsbakka. Þeir Tindur og Illugi
voru í Heiðarvígum 1013, og hefði þá átt að vera 130—140
ára, ef þeir hefði verið synir hins eldra Hallkels.
Frásögnin af landnámi Hrosskels á Akranesi sýnir, að
þeir feðgar hafa verið uppivöðslumenn á borð við aðra
norska víkinga. En þegar Hrosskell er kominn upp í
hvítársíðu og Hallkell hefir verið veginn fyrir yfirgang,
er svo að sjá sem honum hafi litizt að fara varlegar. Þarna
í uppsveitunum hefir verið fjölmenn irsk byggð.
Örnólfur hét sá maður, sem sagt er að hafi numið
Örnólfsdal og Kjarradal, en engin deili eru sögð á honum,
og þess vegna mun hann hafa verið írskur og búið þarna
fyrir landnám. Blund-Ketill keypti land hans og er svo að
sjá á Hænsa-Þóris sögu, að í kaupinu hafi fylgt 30
leiguliðar i Kjarradal og uppi í heiði. Þeir hafa allir verið
írskir. Er aðeins getið eins þeirra, sem kallaður var
Þorbjörn stígandi og segir að „hann var.eigi allur jafnan
þar sem hann var séður" og kallaður fjölkunnugur. Sú
lýsing nægir til að sýna kynferði hans. BIund-Ketill var
brenndur inni veturinn 962. Síðan hafa norrænir bændur
í Hvítársíðu sölsað Kjarradal undir sig. Segir i Heiðar-
víga sögu að árið 1013 hafi þar engin byggð verið, heldur
hafi allir Síðumenn haft þar i seli. Varla mundi leigu-
liðunum hafa verið bolað svo gjörsamlega burt, ef þeir
hefði verið norrænir.
Svo segir í Landnámu: „Hrosskell gaf land Þorvarði,
föður Smiðkels, föður þeirra Þórarins og Auðuns, er réðu
fyrir Hellismönnum. Þórður hét maður er nam Höfða-
strönd í Skagafirði og bjó að Höfða. Hann átti Finngerði
dóttur Þóris hímu og Friðgi Éó„r ut Kjarvals Ira-
konungs. Þau áttu 19 börn. Einn sonur þeirra var Þor-
valdur holbarki. Hann kom um haust á Þorvarðsstaði til
Smiðkels og dvaldist þar um hríð. Þá fór hann upp til
hellisins Surts og færði þar drápu þá, er hann hafði orkt
um jötuninn í hellinum. Siðan fékk hann dóttur Smiðkels
og var þeirra dóttir Jórunn, móðir Þorbrands í
Skarfnesi." — Þótt svo verði skilið, að hann hafi ávarpað
jötuninn i ljóðum, þá er það misskilningur; auðvitað
hefir hann flutt drápuna um Surt til þess að skemmta
Hellismönnum.
Þetta eru einu heimildirnar urn Hellismenn, auk
frásagnarinnar um að Torfi Valbrandsson hafi drepið þá
um 966, þegar Tungu-Oddur var fallinn frá.
I Vatnsdælu er að vísu getið um Hellismenn, en það var
annar hópur en þessi. Þegar Hólmverjar voru drepnir
komst Þorgeir gyrðilskeggi undan á flótta við sjöunda
mann. Þeir fóru rakleitt í Surtshelli og söfnuðu þar að
sér liði stigamanna og skógarmanna. Þetta var árið 989.
Vorið eftir sendu þeir flokk ntanna norður í Vatnsdal til
rána og rændu þá til 15 hundraða á Ilaukagili. Ingólfur
fagri Þorsteinsson á Hofi, sem þá fór með goðorð Vatns-
dæla, veitti þeim eftirför og náði þeim er þeir áttu
skammt ófarið til hellisins. Þar sló í bardaga og særðist
Ingólfur svo hættulega að hann beið bana af. Ilarðar saga
segir svo frá því, að síðan hafi Borgfirðingar safnað liði
og flæmt Hellismenn burt úr hellinum. Þorgeir gyrðil
skeggi komst þá enn undan og „fór norður á Strandir og
var þar drepinn, eins og segir í Alfgeirsþætti". (Sá þáttur
er nú glataður)
Til er að vísu Hellismannasaga, prentuð í Islendinga-
sagnaútgáfunni, en hana er lítið að marka, því að þetta er
skáldsaga eftir Gísla Konráðsson, samin um 1830. Ilann
hefir viðað að sér efni úr Landnámu, Islendingasögunt,
þjóðsögum og munnmælum um örnefni. Skeytir hann
þetta santan eftir eigin geðþótta. Er það eitt merkilegt í
sögunni, er rekja mætti til þjóðsagna, þvi að eflaust hafa
ýmsar sagnir um Hellismenn lifað á vörum þjóðarinnar
um langa hrið.
I Þjóðsögum Jóns Árnasonar er önnur saga um Hellis-
menn, skráð eftir almennum sögum i Borgarfirði, með
leiðréttingum Þórðar bónda Árnasonar á Bjarnarstöðum
í Hvitársiðu. Mun sú saga rituð um svipað leyti og Gísli
skráði sína sögu. Ilún sýnir bezt hvernig sögur geta
afbakazt, þegar einhverju þarf að leyna, og það sem hér
þurfti að leyna var hverrar ættar Hellismenn voru. Ilér
er sagt að þetta hafa verið 18 skólapiltar frá Hólum i
Hjaltadai; hafi þeir flúið þaðan, lagzt út og leitað sér
hælis í SurtshelIi.Nú var skóli ekki stofnaður á Hólum
fyrr en á öndverðri 12. öld, eða nær hálfri annarri öld
seinna en Ilellismenn voru drepnir, svo að ýmsu hefir
þurft að breyta. Ýmislegt hefir Gisli vinzað úr þessari
sögu, enda þótt hann láti sina sögu gerast á dögum Torfa
Valbrandssonar.
Hvaða rök liggja svo til þess, að Hellismenn hafi verið
írskir?
Svo sem fyrr er getið benda likur til þess, að trar hafi
verið hálfu fjölmennari i landinu heldur en norrænir
menn, um þær mundir er kristni var lögtekin. og mun
það hlutfall hafa 'haldizt allt frá því að landnámsöld lauk.
Hér hefur verið írskt þéttbýli í mörgum sveitum að
upphafi, og höfum vér sagnir af þvi á Rangárþingi,
Kjalarnesþingi, Hvalfirði og Akranesi. Og Landnáma
fræðir oss um, að sumir landnámsmenn hafi verið svo
göfuglyndir, að þeir hafi ,,gefið“ írsku bændunum
jarðirnar sínar.
Nú hafa fáar sveitir Islands verið jafn búsældarlegar
og Borgarfjarðardalir, og því má trúa, að þar hafi fjöldi
nianna átt heima þegar landnámsmenn komu. Þá hefir
t.d. verið byggð eftir endilangri Hvítársíðu.
Ótta hefir slegið á marga góða írska bændur, þegar
norrænu innrásarmennirnir komu. Er því líklegt að
nokkrir bændur í Hvítarsíðu hafi flúið heintili sín og
leitað sér skjóls í Surtshelli, þegar Ilrosskell kom þangað.
En nú hefir Hrosskell ekki verið jafn slæmur og menn
bjuggust við. Hann tekur sama kost og aðrir höfðingjar,
að eyða ekki írsku byggðina. Hann „gefur“ t.d. Þorvarði á
Þorvarðsstöðum ábýlisjörð sfna. En flóttamennirnir hafa
sýnilega ekki átt þess neinn kost að fá jarðir sínar aftur,
og þess vegna búa þeir áfrant í Surtshelli.
Engin deili eru sögð á Þorvarði bónda, og þess vcgna
hlýtur hann að hafa verið írskur, enda þótt honum væri
gefið norrænt nafn. Sonur hans er nefndur Smiðkell. og
sú nafngift bendir nijög til þess að hann hafi verið írskur
(sbr. Svartkell, Kotkell, smiðkona). Þeir feðgar hafa
verið merkir menn, eins og sjá má á því, að Þorvaldur
holbarki, sonur eins af mestu höfðingjum Norðlendinga
og venzlaður mörgu stórntenni, skuli leita þar kvonfangs.
Hitt virðist og ljóst, að þeir feðgar liafi haldið hlífiskildi
yfir fólkinu í Surtshelli. Þeita er áréttað með því að segja
að synir Smiðkels, Þórarinn og Auðunn, „hafi verið fyrir
Hellismönnum“. Þetta ber ekki að skilja svo. að þeir hafi
gengið i flokk Hellismanna, því að þeir bjuggu á föður-
leifð sinni, heldur ber að skilja það svo, að þeir liafi haft
forsjá Hellismanna.
I sögu Gisla og þjóðsögunni örlar á nokkrum brotum úr
fornum arfsögnum um Hellismenn. Þar segir, að þeir
hafi haft mestar nytjar af heiðinni norður til Slórasands.
Veiðistöð höfðu þeir við Arnarvatn mikla og aðra veiði-
stöð niður með Norðlingafljóti. Þeir tóku sauðfé á heið-
urn og ráku heim i hellinn til slátrunar, en aldrei rændu
þeir á bæjum og aldrei drápu þeir menn.
Unt einn af hinum seinustu Hellismönnum er sagt, að
hann hafi verið kallaður Valnastakkur, vegna þess að
hann hafði gert sér brynju eða stakk úr sauðarvölum.
Hann hefir borað göt i gegnum völurnar þvert og endi-
langt og síðan þrætt þær upp á krossbönd, þar til kominn
var stakkur, sem engin vopn bitu á. Til þess verks hefir
þurft meiri hugkvæmni og þolinmæði heldur en ætla má
að norrænir menn hafi verið gæddir á þeim árum.
En langmerkust er sögnin um, að Hellismenn liafi
leitað trausts og halds hjá Goðdala-Starra, þegar þeir
örvæntu um frið. Ég hefi áður leitt líkur að þvi, að irsk
flóttamannabyggð hafi verið í Hraunþúfuklaustrum
(Grúsk IV), en fengið að vera þar lengi í friði vegna þess
að hinn ágæti maður Eiríkur i Goðdölum hafi haldið
verndarhendi yfir henni. En Goðdala-Starri var sonur
Eiriks og tók við héraðsstjórn að föður sínum látnum. Nú
þykir mér líklegt, að Hellismenn hafi haft spurnir af
þessu og vænt sér góðs úr þcirri átt. Starri tók líka
málaleitan þeirra vel og bauðst til að koma þeim ðllum úr
landi. Voru Ilellismenn þessu fegnir fyrst i stað, en svo
kom eitthvert hik á þá og þeir frestuðu því of lengi að
fara i einum hópi norður, eins og talað var um. Og svo
reið yfir skapadægur þeirra. Þeir voru sviknir eins og
Hólmverjar. Segir Gisli að sauðamaður í Kalmanstungu
hafi svikið þá, en Þjóðsagan segir að það hafi verið
bóndasonur i Kalmanstungu.
Það er athyglisvert, að enginn Ilellismanna er nefndur
með nafni í landnámu og ekkert sagt um hvernig á því
stóð, að þeir lögðust út. Þögnin um þetta gæti styrkt þá
skoðun, að þeir hafi verið írskir, því aö ekki mátti
minnast á Ira.
Enginn veit nú hve nrargir Hellismenn hafa verið. Sagt
er, að þeir Torfi hafi drepið þarna 18 menn og mun þar
átt við fullorðna karlmenn. En þarna hafa lika verið
konur og börn. Hvað varð um þau? Til þess að gera sér
grein fyrir þvi, þurfum vér ekki annað en lita í Ilarðar
sögu. Þegar 60 Hólmverjar höfðu verið drepnir í landi,
var ásetningur höfðingjanna að fara út í Geirshólm og
drepa Helgu jarlsdóttur og tvo kornunga syni hennar.
Það sýnir skaplyndi Torfa og hvernig hann muni hafa
gengið til verks í Surtshclli. En það var honum þó ekki
nóg. Hann stefnir flokknum heim að Þorvarðsstöðum og
brennir Auðun Smiðkelsson inni. Þetta sýnir hatrið i
garð Iranna, ef þeir stóðu ekki og sátu eins og valdhöfu
um þóknaðist. Þá var hægasti vandinn að taka þá af li.
og kalla óbótamenn.
En hvað var svo Hellismönnum gefið að sök?
Þegar þeir tóku sér bölfestu I hellinum, rnunu þeir hafa
ætlað að lifa á sinu eigin sauðfé, sem gekk þar um
heiðarnar í stórhópum. Þá komu norrænir menn og
rændu öllu fénu. Þegar Hellismenn samt sem áður sækja
sér kindur til slátrunar, þá eru þeir kallaðir sauðaþjófar.
Það hefir verið þyngsta sökin. En svo háfa þeir einnig
verið sakfelldir fyrir fjölkynngi og jafnvel villutrú, þar
sem þeir voru kristnir.