Lesbók Morgunblaðsins - 02.12.1978, Blaðsíða 4

Lágmynd Ríkharðs Jónssonar af Sigríði Tómasdóttur. Myndin er felld inn í
grágrýtisdrang, sem reistur hefur verið við Gullfoss.
SIGRlÐUR
I
BRATTHOLTI
Minnisvaröi um hana er risinn
viö Gullfoss,
- en hver var hún þessi kona
og hversvegna er hennar
minnstö þessumstaö?
Gísii Sigurðsson tók saman.
Þeír sem komu að Gullfossi í sumar,
hafa ugglaust tekið eftir látlausum
minnisvarða, sem reistur hefur verið
rétt hjá götunni, sem fótspor púsunda
ferðalanga hafa myndaö frá bílastæð-
inu og niður að fossinum. Þarna rís
fallegur grágrýtisdrangur meö
þeim hætti, að hann sýnist eðlilegur
hluti af náttúrunni í kringum fossinn.
Þegar nær kemur, blasir við lágmynd
úr eir, sem greipt hefur verið í
steininn: Konuandlit í prófíl, harð-
neskjulegt nokkuð og undir pví
stendur aðeins: Sigríður í Brattholti.
Venjulegur ferðalangur, erlendur sem
innlendur, og leggur leið sína að
Gullfossi, er nákvæmlega jafn nær.
Hver er sú kona, er ein allra lands-
manna fyrr og síöar skuli minnst hér og
hvað hefur hún til þess unniö? Ekki
stendur eitt orö um það á þeim
smekklega og veröuga minnisvaröa,
sem Árnesingafélagið, Samband sunn-
lenzkra kvenna og Menntamálaráðu-
neytiö hafa sameiginlega reist henni,
sem næst bjó fossinum um sína lífdaga
og hafði af honum afskipti, sem lengi
mun minnst. Og vegna þess aö láöst
hefur aö festa á stuðlabergsdranginn
dulitla eirplötu meö frásögn í fáum
oröum um frægöarverk Sigríöar í
Brattholti, skal bæði það rifjaö upp hér,
svo og eitt og annaö, sem kunnugir
hafa sagt mér um hana og annað
tilfært, sem komið hefur á prent.
Viö Sigríöur í Brattholti vorum
sveitungar í Tungunum á þeim árum
sem ég var aö alast upp þar í sveit. En
Brattholt er síöur en svo í alfaraleiö og
Sigríöur ekki ein þeirra, semgeröu sér
tíöförult á mannamót, svo leiöir okkar
lágu ekki saman utan einu sinni. Ég var
þá aö fara í fyrsta sinn á fjall og til þess
aö stytta reiöina inn í Hvítárnes, var
byrjaö á aö ríöa í Brattholt og gist þar.
Bæöi er mér minnisstætt þaðan
bókasafn Einars Guðmundssonar, sem
nokkru síöar varö eldi aö bráö, — svo
og Sigríður, sem ég hafði oft heyrt
getiö, en aldrei séö. Mér kom hún þá
fyrir sjónir eins og persóna úr íslend-
ingasögum; einhver þessara nafnfrægu
kellínga, sem maöur haföi þá verið aö
lesa um og kannski reynt aö teikna.
Hún sagöi ekki margt, en var fastmælt
og ekki sá ég hana brosa. Þetta var
haustiö 1947, réttum tíu árum áöur en
Sigríður dó.
Brattholt er meö þeim byggðu bólum
á landinu, sem hvaö lengst eru frá sjó.
Snertuspöl innan viö bæinn, taka viö
öræfin í allri sinni dýrö og nekt;’
tanngarður Jarlhettanna innan viö
Sandvatnshlíöina og gróöurvana
Skerslin.
Og sjálfur Langjökull aö baki.
Nútíma uppeldisvísindi halda því
fram, aö umhverfiö móti manninn meira
en taliö hefur veriö lengi vel og stríöir
gegn þeirri skoöun fornmanna, aö
aöeins fjóröungi bregöi til fósturs.
Sigríöur í Brattholti var líkt og vaxin út
úr þessu umhverfi á mörkum byggöar
og auönar; meira í ætt viö rofaböröin
og lífseigan kvistinn en skrautleg
suðræn blóm. Aö sumu leyti hafnaöi
hún nútíöinni og varöaöi ekki hætishót
um, að kominn var vegur framhjá garöi í
Brattholti og vélknúin samgöngutæki.
Samkomustaöur Tungnamanna var þá
á Vatnsleysu, sem talin var í miöri sveit;
samt eru líklega hátt í 20 km þangaö frá
Brattholti. Aö jafnaöi taldi Sigríöur í
Brattholti sig ekki eiga erindi á
samkomur, en þegar kosiö var til
Alþingis, brá hún undir sig betri
löppinni í bókstaflegum skilningi og
notaöi kosningarétt sinn. Mér hefur
skilist á þeim sem til þekktu, aö hún hafi
ekki fariö öðruvísi en ganga báðar
leiðir.
Vangamynd Sigríöar við Gullfoss er
eftir Ríkharö Jónsson og kom hann á
sínum tíma austur aö Brattholti þeirra
erinda aö teikna af Sigríði andlitsmynd.
Heldur þykir mér ólíklegt, aö hún hafi
tekiö því erindi vel. Hefur Ríkharöur
veriö laginn viö fortölur sínar, fyrst hún
Ijáöi máls á þessu. Ekki fór þó hjá því,
að hún fengi nokkra eftirþanka af þeirri
fordild, sem hún þar með var orðinn
þátttakandi í og varla hefur verið í
samræmi viö skoðanir hennar. Ríkharö-
ur brá sér frá eftir aö hafa lokiö
teikningunni, en þegar hann fór og
hugöist taka hana meö sér, fannst hún
hvergi, en Sigríður gaf til kynna á
heimspekilegan hátt, hvaö oröiö haföi
um hana: „Þaö er ekki auðvelt aö ná því
sem eldurinn geymir“.
Þarmeö var tækifæriö aö teikna
Sigríöi í Brattholti liöiö hjá. Og þó.
Ríkharöur settist niöur von bráöar og
teiknaði Sigríöi eftir minni og á þeirri
teikningu er lágmyndin viö Gullfoss
byggö. Ekki fæ ég betur séö en hún sé
æði lík Sigríöi og þaö er út af fyrir sig
ekki merkilegt. Teiknarar mannamynda
kannast viö hvað auövelt er aö teikna
mann eftir minni eftir aö hafa einu sinni
teknaö eftir honum sjálfum.
Lýsing Guðríðar
Þórarinsdóttur
Enginn hefur gert Sigríöi í Brattholti
ítarlegri skil á prenti en sveitungi
hennar, Guðríður Þórarinsdóttir frá
Drumboddsstööum í ritinu Inn til fjalla,
sem Biskupstungnafélagiö í Reykjavík
gaf út. í riti númer tvö og út kom á árinu
1953, er löng ritgerð Guöríðar um
Sigríöi. Fjallar hún aö auki um
Brattholt, ættir, uppruna og foreldra
hennar. Ekki er ástæöa til aö taka þann
hluta ritgerðarinnar upp hér, en foreldr-
ar Sigríðar voru hjónin Margrét Þóröar-
dóttir, ættuö úr Tungunum og Tómas
Tómasson frá Helludal þar í sveit.
Eignuöust þau 13 börn og komust sjö til
fullorðinsára. Þóttu þau hjón sérlega
gestrisin, en margur feröamaöurinn fór
hjá garöi í Brattholti á leið til Gullfoss. í
Tungunum heyröi ég Tómasar í Bratt-
holti minnst sem framúrskarandi krafta-
manns og varpaöi léttilega aftur um öxl
sér svonefndum Vegatorfusteini, sem
fjallmenn tíökuöu lengi vel aö reyna sig
á og þótti gott aö geta bifaö honum.
Þaö heyröi ég líka á mínum yngri
árum, aö Tómas í Brattholti haföi nýtt
slægjur í vallendishvömmum, sem
veröa niöri í Hvítárgljúfri innan viö
Brattholt. Ekki voru önnur ráö tiltæk viö
þá hiröingu en draga baggana meö
handafli uppúr gljúfrinu og þá kom sér
vel, aö Tómas haföi krafta í kögglum.
Hann var annars talinn greindur vel,
fáskiptinn fremur og fór nokkuö sínar
eigin götur. Hann þótti því sérvitur
nokkuö og íhaldssamur. í því efni uröu
þó markveröar undantekningar; Tómas
reisti manna fyrstur hlööu yfir tööur
sínar og hann fór á undan öörum aö
deyöa sláturfé meö skoti, enda dýravin-
ur.
Sigríöur fæddist í Brattholti 24.
febrúar, 1871. Og gefum nú Guöríöi
Þórarinsdóttur oröiö. Athuga ber aö
greinin er skrifuö meöan Sigríöur var
iifandi.
„Sigríður í Brattholti erfði marg-
pættar gáfur frænda sinna, bæði
greind og listhæfni. Ekki naut hún
neinnar sérstakrar menntunar, lærði
sem önnur börn í heimahúsum pað,
sem krafizt var til fermingar, og alla
algenga vinnu lærði hún jafnóðum og
athugun og orka leyfðu. En fleiri átti
hún hugðarefnin. Hafði hún fljótt yndi
af pví að draga myndir á blað og varð
leikin í Því að teikna með blýanti
blóm, dýr og hvað annað, sem henni
kom í hug. Vel pótti petta gert, og bar
við, að útlendingar keyptu af henni
smámyndir. Þá hannyrðaði hún vel á
peirra tíma vísu, án pess að fá tilsögn í
peirri list eða að minnsta kosti mjög
litla. í æsku hennar tíðkuðust „undir-
dekk“, pað er klæöi, sem breitt var á
bak hestsins undir reiðverið. Var pað
oft skreytt meö saum í hornum. Áttu
pá margir Tungnamenn „undirdekk",
saumað af Sigríði í Brattholti. Dró hún
venjulega hestsmynd í annaö horn, en
laufgaðan kvist í hitt eöa fangamark
pess, er átti. Sauminn hafði hún
„skatteringu“. Þótti hvort tveggja,
teikning og saumur, af prýði gert.
Nafn pekkti hún á flestum eöa öllum
blómum og grösum, sem í Brattholts-
landu uxu, pótt aldrei sæti hún á
skólabekk. Dýravinur var Sigríður og
er. Fyrir kom pað, að hún lét
smalahund sinn liggja ofan á rúmi
sínu við fótagafl og lét sig pá engu
skipta almenningsálitið fremur en
endranær, ef svo bar undir. Að erfðum
i