Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1981, Blaðsíða 15

ég auga á frosk handan viö tjörnina. Færiö
var rúmir tuttugu metrar. „Sjáiöi froskinn
þarna,“ sagöi ég og tók mér stööu eins og
Hrói höttur í bíómyndunum, en gestirnir
hlógu viö, því þaö var fáránleg tilhugsun að
ég gæti hæft froskinn af þessu færi. Ég
spennti bogann.
Ég hitti froskinn milli augnanna. Ég held
ég hafi aldrei orðiö jafnhissa. Kvikindiö
korraði hátt, rak út alla anga og drapst.
Lewis og gestirnir sneru sér að mér og
virtu mig fyrir sér meö undrun og lotningu.
Ég kom til sjálfs mín, lét aftur munninn,
lagöi frá mér bogann og reyndi aö átta mig
á atburöum. Horace Cayton tók fyrstur til
máls. „Hjálpi mér,“ sagöi hann, „annaö
eins snilldarskot hef ég aldrei séö síöan
Howard Hill sjálfan leiö!“ Ég reyndi hvaö ég
gat aö bæla niöur montiö. Þá varö mér allt
í einu litiö á Lewis. Hann horföi ekki lengur
á mig aödáunaraugum. Hann var sótrauöur
í framan. „Geturðu aldrei stillt þig?“ hvæsti
hann. „Áöan drapstu silunginn, og nú þetta
froskgrey — og algerlega aö ástæöul-
ausu!“ Það sló þögn á gestina. Ég sá mig
neyddan til þess að segja eitthvað. „Viö
átum silunginn,“ sagöi ég en komst ekki
lengra í bili. Ég fann aö mér volgnaði í
andliti. Lewis greip fram í fyrir mér. „Finnst
þér ekki nóg um grimmd í veröldinni?"
spuröi hann heiftúöugur og baröi beininu
sem hann hélt á svo fast í diskinn aö þaö
brotnaöi. „Þaö flögraöi aldrei aö mér
að ...“ sagöi ég og enn greip hann fram í.
„Heldurðu aö fiskar og froskar séu tilfinn-
ingalausir?" urraöi hann. Hann var orðinn
eldrauöur í framan. „Hver hefur gefið þér
heimild til aö drepa aðrar lífverur? Þér
finnst þú trúlega heilmikill kall aö hafa
unniö á þessu froskgreyi!"
Ég reyndi aö komast aö. „Hr. Lewis,“
sagöi ég. „Þaö flögraði aldrei aö mér að ég
mundi hitta froskinn. En þaö tókst nú
svona til og úr því sem komið er ætla ég
ekki aö láta þaö halda fyrir mér vöku. „Ég
tók beinið, sem hann haföi brotiö, upp af
diskinum hans. „Þetta er lærleggur úr
kjúklingi," sagöi ég. „Kjúklingurinn var
lifandi í gær. Hann hljóp hérna um hlaðið
og gaggaöi og átti sér einskis ills von.“ Svo
gaggaöi ég nokkrum sinnum eins og til aö
lífga upp á lýsinguna og leggja áherzlu á
málstaöinn.
Lewis staröi opinmynntur á okkur lær-
legginn til skiptis. Mér heföi ekki brugöiö
þótt reykur heföi liöazt út um eyrun á
honum. Hann snarsnerist á hæli og stikaöi
burt. Ég stóö eftir og hugsaöi meö sjálfum
mér aö nú væri ég búinn aö missa vinnuna
og bölvaöur asni gæti ég verið.
Þaö leiö svo sem klukkutími og gestirnir
voru aö búast til aö fara. Kemur þá Lewis
aftur og virðist nú alveg runnin reiðin og
kveöur hann gestina. Þegar þeir eru horfnir
sjónum snýr hann sér að mér. „Barny,“
segir hann, „asskoti var þetta snjallt hjá
þér!“ Og bætir viö: „Bölvaöur hræsnari
getur maður nú veriö!" „Hvaö var svona
snjallt?" spyr ég. „Nú gerumst viö græn-
metisætur,“ sagði hann. „Ég er búinn aö
segja Joseph af því.“
Nú hafði Joseph talsveröan metnaö til
matargerðar og hljóta þessi umskipti aö
hafa oröiö honum nokkurt áfall. Hann varö
aö sööla alveg um. En honum fór graselda-
mennskan vel úr hendi enda var hann snjall
maöur í sínum greinum. Gestir sem settust
upp hjá okkur um stundarsakir voru
náttúrulega óviöbúnir þessari grænmetis-
byltingu og ýjuöu aö því kurteisiega aö
þeim þætti ágætt aö fá nokkrar kjöttægjur
í kássunni. En þaö haföi ekkert uppá sig og
þeir átu svo mat sinn möglunarlaust. Hins
vegar fóru þeir flestir degi fyrr en þeir
höföu ætlað.
Þriöja daginn fengum viö kornflögur í
morgunmat. Lewis sat lengi og virti þær
fyrir sér. Það var augljóst að hann hafði
megnustu óbeit á þeim. Hann hellti yfir þær
rjómablöndu. Hann hræröi í meö skeiöinni.
„Þaö brakar svo í þeim,“ tautaöi hann. Svo
sagöi hann allt í einu hugsi: „Egg eru nú
eiginlega ekki kjöt; þaö er varla hægt að
segja þaö . . .“
Ég var farinn að kunna betur á hann
þegar þarna var komið sögu. Ég hristi
höfuöið efins á svip og sagöi: „Ja, þú segir
Hann sagðist vera trúleysingi, en íór
samt í kirkju.
þaö. Þau veröa nú aö kjúklingum. Þaö má
segja aö þau séu verðandi fuglar — og
þess vegna kjöt.“ „Á,“ sagöi Lewis, „verö-
andi! Það er oröiö. maður má ekki hengja
sig svona í orö. Verðandi — ekki orðnir,
þaö er lóöiö. Víst er mikils vert aö vanda
oröaval sitt. Blæbrigöamunur á oröum
getur skipt öllu. En hvaö um þaö: egg
veröa ekki nærri alltaf kjúklingar. Joseph
— spældu handa okkur tvö egg.“
í hádeginu sá ég aö Joseph haföi lætt
nokkrum sardínum saman við salatið.
Lewis lét sem hann sæi þær ekki — en át
þær. í kvöldmatnum mátti orðið greina
kjötflísar í salatinu ef vel var gáð. Mér kom
ekki til hugar að hafa orö á þessu, Lewis
geröi engar athugasemdir, og viö átum
salatiö upp til agna.
Morguninn eftir varð ég var viö flesk-
ræmur í eggjahrærunni. Lewis át þær
orðalaust, og markaöi þaö tímamót. Græn-
metisöldin á Thorvale var á enda. Lewis
vék aldrei oröi aö grænmetisfæöi framar,
að minnsta kosti ekki í mín eyru og ekki
heldur fáum dögum seinna þegar Joseph
bar fyrir okkur silung sem ég haföi veitt í
ánni.
Um haustið skildu leiöir þeirra Lewis og
Conrads. Þeir skrifuöust á eftir þetta en
sáust aöeins einu sinni aftur, og átti Lewis
þá tvö ár ólifuð. Hann lézt áriö 1951 . . .
Viö sáumst ekki aftur fyrr en 1949; ég
var þá nýkvæntur og viö hjónin fórum í
brúökaupsferð um Frakkland. Ég frétti af
honum í París og hringdi í hann. Hann bauð
okkur undir eins í mat, mér og Dale
konunni minni. Viö renndum viö og sóttum
hann á hótelið. Hann var rétt nýkominn til
Parísar og var himinlifandi. Hann haföi
veriö langdvölum t París á yngri árum,
þegar allt lék í lyndi. „Hef ekki komið
hingað í tuttugu ár,“ sagöi hann. „Viö
skulum fara hérna yfir á vinstri bakkann —
ég ætla aö sýna ykkur staö sem viö sóttum
mikið í gamla daga, öndvegisstaöur, ekki
stór en andrúmsloftið óviöjafnanlegt. Þaö
sækja hann allir almennilegir listamenn,
rithöfundar, blaöamenn, helztu hugsuöir í
borginni."
Viö fundum staöinn eftir stutta leit. Þetta
reyndist vera lítil kaffistofa, skítug og öll hin
ömurlegasta. Inni sat einn gestur, stúdent
aö því er virtist, og las í bók viö Ijós af kerti
sem stungið haföi veriö í flöskustút.
„Nei, nei,“ sagöi Lewis þegar við höföum
litazt um, „þetta er einhver vitleysa. Þaö er
ekki hérna.“
Dale gekk úr skugga um það aö þetta
var staðurinn. „En hvar er þá frú Blanc?"
spuröi Lewis þjóninn sem stóö álengdar og
virtist í þann veginn aö sofna standandi.
„Dáin,“ svaraöi hann og geispaöi. „Dó
fyrir fimmtán árum.“ „Sextán," sagöi þá
stúdentinn. Frú Blanc hefur trúlega veriö
amma hans.
Viö settumst viö borð og Lewis baö um
konjak. Ég hafði aldrei séö hann aö
drykkju og þótti nú nokkuö til þess koma.
Ég hef ekki séö aðra drekka eins. Hann
hvolfdi glasinu og sjússinn var horfinn
samstundis, heyröist einungis stutt sog-
hljóö og síðan ekki meir. Hann drakk þrjá
sjússa meðan viö drukkum einn. Hann
litaðist um í salnum. Loks kvaö hann upp
úr um þaö aö þetta væri ekki rétti
staðurinn. „Þaö er ekki hérna,“ sagöi hann
gramur. „Þaö er einfalt mál. Þetta var miklu
stærri salur, þaö var bjartara, tónlist þar og
alltaf fullt af fólki. Þaö er ekki hérna.“
Viö boröuöum þarna og var þaö heldur
dauflegt boröhald. Þjónninn dró upp gamla
gestabók og færöi okkur. Ég haföi ekki
flett lengi þegar uröu fyrir mér kunnugleg
nöfn. John Dos Passos, Dorothy Thomp-
son, Sinclair Lewis ... Ég ætlaði aö sýna
Lewis þau, en hann bandaði bókinni frá
sér. „Ég man það líka núna,“ sagöi hann
annars hugar og benti þjóninum aö koma
meö meira konjak, „það er ekki einu sinni
hérna í götunni, ekki einu sinni í þessu
hverfi. Það er hinum megin í bænum . ..“
Einhvern veginn atvikaöist þaö aö viö
fórum aö spjalla viö stúdentinn. Lewis var
hinn ræðnasti við hann og spuröi margs
um hagi hans og námiö. Ekki kynnti
pilturinn sig og viö þá ekki heldur. Enskan
hans var nokkuð góö, en hreimurinn
sterkur. Hann haföi lokiö prófi í bókmennt-
um. Hann var meö þykk gleraugu og
alvörugefinn meö afbrigöum.
„Og hvaöa bandaríska höfunda lestu?“
spurði Lewis allt í einu, helzti kæruleysis-
lega. Pilturinn hugsaöi sig um andartak,
taldi svo upp Scott Fitzgerald, Hemingway,
Steinbeck og „Sinclair ...“ „Sinclair ...“
sagöi Lewis og færðist vonarsvipur yfir
andlit hans. „Upton Sinclair" svaraöi piltur-
inn. Það dimmdi yfir Lewis. hann ræskti
sig. „Fleiri?“ spuröi hann. Pilturinn hugsaöi
sig um. „Ég hef lesið þá alla sem máli
skipta," sagöi hann. „En mér finnst þessir
beztir."
Við borguðum og kvöddum. Á heimleið-
inni fór Lewis aö herma eftir stúdentinum.
Hann var snilldar-eftirherma. „Mér fínst
þessir bes-dír . .. Fís-geralt, Hemm-íngví,
Stænbegg og þar-na Sínglir, Sínglir Lú-
is.....Mér þótti þaö meö ólíkindum, en
hann var greinilega búinn aö telja sér trú
um þetta. Þegar viö hittum Claude bróöur
hans á Café Dome um kvöldiö sagöi hann
söguna aftur og var þá búinn aö auka viö
hana: „Upáald-sagan mín eftir Sínglir Lúis
er þar-na Aþal-stræti . . .“
Hann hvolfdi í sig nokkrum konjaks-
sjússum enn. Ég svipaöist um í salnum;
þarna var margt gesta. „Voruð þiö ekki allir
fastagestir á Dome — þú, Hemingway,
Steinbeck og Joyce?“ spuröi ég. „Jú, viö
sóttum allir Dome," svaraði hann. „En ég
settist aldrei hjá þeim. Ég var alltaf viö
annað borð. Var aldrei meö þeim. Var
aldrei meö neinum.“ Hann lagöi handlegg-
inn yfir um axlirnar á Dale. „Þaö heföi
kannski fariö betur fyrir mér,“ sagði hann
og var orðinn óstyrkur í máli, „ef ég heföi
eignazt konu á borö viö þig. Þaö er ekki aö
vita nema mér heföi lánazt aö semja
snilldarverk."
Viö hjálpuðum Claude meö hann heim á
hóteliö og inn í lyftuna. „Hann lifir ekki áriö
ef hann heldur áfram aö drekka svona,"
sagöi Claude í því aö viö kvöddum.
Viö höföum mælt okkur mót viö þá
kvöldið eftir og ætluöum aö fara út aö
boröa. En þegar viö komum upp til þeirra
um sexleytiö var Lewis búinn að drekka sig
dauðan og varö ekki vakinn. Hann fór svo
til ítalíu stuttu seinna og viö sáumst ekki
framar. En Claude haföi fariö nærri um
endadægur hans. Sinclair Lewis lézt í
Rómaborg og banameiniö alkóhólismi. Ég
frétti reyndar af honum eftir þaö, heldur
kaldranaleg saga sem vinur minn einn
sagöi mér. Hann haföi verið í Róm um
þetta leyti. Einn daginn átti hann erindi í
bandaríska sendiráöið. í því hann kemur
inn í afgreiösluna sér hann hvar kunningja-
kona hans, ritari í sendiráöinu, er á
hnjánum á gólfinu meö kúst og fægiskúffu.
Hann spyr sem svo: Hvaö ertu aö gera? En
hún lítur upp og svarar aö bragöi: Ég er aö
sópa upp Sinclair Lewis. Líkinu haföi verið
brennt, askan sett í krukku og krukkan inn
í peningaskáp þar til útförin færi fram.
Krukkan stóö tæpt í skápnum og datt út
næst þegar hann var opnaður.
S.V.Á. — Þýtt og endursagt
Norðmenn
íslendingar og
gamlar bækur
Framh. af bls. 5.
sjálft. Og hér eins og víðar í fornum
íslenzkum ritum verða á vegi hans tvö
hugtök, sem eru nauðsynleg til aö átta sig
á Landnámabók. Þessi hugtök eru frelsi
og örlending eöa útlegð, og eru þau
nokkuö skyld. Hugtakiö örlending var oft
skýrt meö því móti aö taka dæmi af ungum
manni, sem þekkir engan staö nema
umhverfi sitt, og þann stað elskar hann
mest af öllum stööum veraldar. Síðan
kemst hann á legg og fer í skóla fjarri
átthögunum, og eftir nám leggur hann ný
lönd undir fót; þá fer honum smám saman
að skiljast, aö hann á raunar heima hvar
sem er á jarðríki, og honum þykir jafn vænt
um alla staöi, sem hann kynnist; heimurinn
allur er heimabær hans. En þegar maður-
inn er oröinn gamall og hefur náö fullum
andlegum þroska, þá rennur þaö upp fyrir
honum að lokum, aö hann á í rauninni
hvergi heima í þessari veröld, heldur er
hann svo sem næturgestur, sem verður
einn morgun að taka saman pjönkur sínar
og þakka fyrir gistinguna, því aö hann á nú
loks í vændum aö komast heim til sín í
annarri veröld. Og þegar maðurinn hefur
náö þessu þriöja stigi í fullkomnun, þá er
hann loksins oröinn alfrjáls. Frelsi manns
eflist aö sama skapi og sjóndeildarhringur
hans víkkar og reynsla hans vex. Sá sem
heima situr er fjötraður af átthagaást, sem
er í sjálfri sér lofsverð, en gerir mann þó
ánauðugan á vissan hátt. Höfundar Land-
námabókar og íslendingasagna voru ekki
að fást viö þá guðfræði, sem fólgin er í
þriöja stigi örlendingar, en hin tvö fyrstu
munu hafa verið þeim í huga, þegar þeir
voru aö lýsa þeim forfeörum sínum, sem
foröum höföu goldið fyrir frelsi sitt meö því
aö yfirgefa ættjörö sína.
Þótt undarlegt megi viröast, þá hefur
Landnámabók aldrei veriö þýdd á norsku,
enda mun hún njóta lítilla vinsælda í
Noregi. Norskir sagnfræöingar, sem eru lítt
læsir á íslenzku, veröa aö láta sér nægja
þýðingar á þýzku, frönsku eða ensku. Nú
er erfitt aö vita, hvernig á þessari van-
rækslu stendur, aö minnsta kosti hef ég
ekki fengið neina skýringu á því, enda þótti
mér ekkert sjálfsagðara en aö einhver
norskur snillingur heföi tekiö sig til og þýtt
hana. í fyrsta lagi hafa Norömenn veriö
mjög iðnir viö að þýöa íslenzk fornrit,
jafnvel mörg sem eru miklu ómerkari en
sjálf Landnámabók. Þegar ég var strákur,
þótti varhugavert aö lesa Bósa sögu, af því
aö hún væri svo siðspillandi, en nú er hún
ekki einungis komin út í norskri þýðingu,
heldur fylgja meö henni listrænar teikn-
ingar, svo að jafnvel ólæst fólk, svo sem
útlendingar, getur haft gagn og gaman af
bókinni. í ööru lagi er ekki hægt aö átta sig
á sögu íslands né fornum bókmenntum, án
þess aö kynnast Landnámabók. Allir
norskir vinir mínir, sem skilja ísland, eiga
þaö sammerkt aö hafa lesiö Landnáma-
bók. Og í þriöja lagi hefur bókin aö geyma
ýmsan fróðleik um Noreg, og auk þess ætti
Norðmönnum aö vera nokkur forvitni á aö
vita, hvernig íslenzkir höfundar á tólftu og
þrettándu öld skýröu útflutningana frá
Noregi á hinni níundu og tíundu. Vitaskuld
hefur oft verið um þessi mál fjallaö af
norskum fræöimönnum, og einna bezt af
vini mínum Hallvard Mageroy í bókinni
NORSK-ISLANDSKE PROBLEM. En því er
eins háttaö um Landnámu og um allar
aðrar biblíur, heilagar og veraldlegar, að
þaö er ekki nóg aö lesa þaö, sem um þær
hefur veriö skrifað, heldur verða menn aö
lesa þær sjálfar. í nafni Snorra Sturlusonar
og norrænnar samvinnu vil ég aö lokum
heita á Norðmenn aö þýða þessa bók á sitt
móðurmát, svo aö fólkiö í þeirra fagra landi
geti lært af henni hvaö þaö er aö vera
íslendingur, og finni svo þeirri þýðingu
maklegan stað í bókaskápum sínum, helzt
sem allra næst Heimskringlu og Annarri
Mósebók eöa Utferðarbók, eins og hún
var kölluð aö fornu.