Lesbók Morgunblaðsins - 07.05.1983, Blaðsíða 6

Þrátt fyrir mótspyrnu Frakka laum-
ast enskan inn í málið og skyndi-
bitastaður í París heitir Fast-Food
Kestaurant.
ENSKAN
Sprechen
Sie
Franglais?
eða
Talið
þér
Frensku?
Ef kveikt er á vestur-þýzka
sjónvarpinu, kann þar að vera á
ferðinni einhver talkmaster í
þætti, sem er kallaður talkshow,
og hann er að interviewa ein-
hvern author einhvers bestsell-
ers. Efþú ferð til Japan, geturðu
keypt þér nekutai í depato, feng-
ið þér hottu doggu og drukkið
orenji jiuse. Og táningar hátt-
settra embættismanna í Rúss-
landi vilja helzt ganga í
dzheenzi, fljúga í gliderum og
reykja mentolovky. Allt það,
sem er innflutt, er importnaya.
Enskan er þannig að blandast
við og kvænast tungumálum um
allan heim. Stundum haldast
lánsorðin óbreytt, en stundum
tengjast þau orðum á staðnum,
mynda ný orð, með nýjum fram-
burði, og orðið þá tæpast skilj-
anlegt í enskumælandi landi.
Diskótek í Hong Kong er t.d.
dixie-go, og að sveifla sér í dansi
í Ecuador er að travoltarse —
dregið af John Travolta. Stund-
um er það algjört snohberí, sem
stendur fyrir slettunum. „Ensk-
an er orðin að heldri manna máli
um allan heim, “ segir þýzki
málfræðingurinn Broder Carst-
ensen, og hafa fjölmiðlarnir ráð-
ið þar mestu um. Carstensen
segir, að þegar erlendur blaða-
maður í Washington heyri þar
nýjar setningar úr amerískri
pólítík, séu þær felldar óbreyttar
inn í fréttaskeytið. Og nýju orö-
in vilja loða við, sérstaklega á
maðal unglinganna. „Dóttir mín
segist ekkert kunna í ensku,“
segir faðir fjórtán ára stúlku í
Bonn, „en stundum þegar hún er
að tala, gæti ég svarið, að hún er
heldur ekki að tala þýzku. “
Mjög margir Frakkar og Vest-
ur-Þjóðverjar gera sér tæpast
Ijóst, að þeir eru sífellt að sletta
ensku, en útkoman verður nýtt
tungumálaafbrigði, Franglais og
Denglisch. Frakkar hika ekki við
að tala um le drugstore, le play-
boy, le babysitter og le weekend.
Ensk tökuorð í Þýzkalandi eru
sennilega hvorki meira né
minna en 80.000 talsins. Þar úir
og grúir af orðum eins og das
appeasement, der soundtrack,
diejeans og das happy-end.
Jafnvel orð, sem aðeins hljóma
6
FAST-FOOD
ICI
RESTAURANT
20 M.
Mótspyrna: Ríkisstjórnir
beggja landa, í Bonn og París,
hafa reynt að sporna við ensk-
unni, með misjöfnum árangri.
Póststjórnin í Þýzkalandi, sem
einnig annast um rekstur sím-
ans, gerði þá kröfu, að orðið
fernsprecher yrði notað um
áhald, sem allir kölluðu telefon,
en í fyrra gafst póststjórnin
loksins upp, og fernsprecher var
fellt niður úr öllum símaskrám
og símaklefum. Frakkar reyna
að útrýma Franglais með öðrum,
formlegri aðfcrðum: Nefnd, sem
í raun er æðsta ráð franskrar
tungu lætur semja lista yfir orð,
sem ekki líkjast frönsku í fram-
burði — í þeirri von, að opinber-
ir starfsmenn, og almenningur,
sniðgangi þau. Nefndin gerir
einnig uppástungur um orð í
staðinn. Þannig var stungið upp
á balladeur fyrir Walkman-
stereo-tækið. „ Við erum alls
ekki að halda því fram, að okkar
tungumál sé öðrum fremra, “
segir formaður nefndarinnar,
Alain Fantopié. „Við erum ein-
ungis að reyna að gera mál
okkar skýrt og skilmerkilegt. “
í Rússlandi hefur verið til-
tölulega lítið um varnir gegn
innrásum enskra orða — senni-
lega vegna þess að Rússar hafa
vanizt erlendum áhrifum. Á
dögum keisaraveldisins var töl-
uð þar franska við hirðina, og
þeir sýndu mikinn áhuga á
þýzku, a.m.k. allt fram að síðari
heimsstyrjöld. Málfar ungl-
inganna, tæknimálið, jafnvel
mál opinberra embættismanna,
er nú orðið mjög kryddað ensku.
Moskvubúi fær sér viskey eða
dzhin-in-tonik, eða fer á dzhazz
saission; vísindamaður notfærir
sér kommputeri, og embætt-
ismaðurinn er að undirbúa
budzhyet, vísar þá kannski í leið-
inni til statistika.
En ekki eru það allir í Sóvíet-
ríkjunum, sem sætta sig við inn-
rás enskunnar. Rússneski mál-
fræðingurinn M. Gorbanevsky
skrifaði Komsomolskaya Pravda
fyrr á árinu og kvartaði yfir því,
að amerískar slettur væru að
ráðast inn í rússneskt mál.
„Sumir unglingar tala eins og
aðkomumenn frá fjarlægum
hnöttum, tala eitthvert tungu-
mál, sem enginn skilur, “ sagði
hann. „Þeir minna mig sérstak-
lega á einhverja afdalamenn frá
stöðum eins og Michigan, Texas
og Kalíforníu. “
Ný sagnorð: Japanir taka vel á
móti nýjum enskum orðum og
tileinka sér þau, og stundum
verða orðmyndirnar nýjar og
merkingarnar allt aðrar. Maður
sem hefur ökuleyfi, en ekur
sjaldan bifreið, er kallaður
pepaa doraibaa — ökumaður á
pappírnum, og ungur maður,
sem helzt vill leggja lag sitt við
eldri konur, heitir madamu
kiraa — madam killer. Fráskil-
inn maður, sem annast um börn
sín, er kuraama-zoku, sbr.
kvikmyndina Kramer gegn
Kramer. Til erjafnvel sagnorðið
makudonaru, sem merkir að
Frh. á bls. 16.
eins og enska, eru mjög vinsæl,
svo sem dressman, karlmaður,
sem sýnir fatnað, og showmast-
er, sá sem stjórnar sjónvarps-
þætti.
Þótt Þjóðverjar, Rússar og umfram allt Fransmenn, hafi reynt að sporna við ensk-
unni, smýgur hún innúr öllum gættum: Moskvubúinn fær sér dzin-in-tonik á barnum
og Þjóðverjinn íklæðist die Jeans.
manna
Það er næstum sama hvort þeir eru lærðir eða
leikir, eða jafnvel forsetinn sjálfur: Fæstir geta
talað annað en sína amerísku ensku, enda kenna
20% af amerískum menntaskólum alls engin
erlend tungumál.
Mála-
örðugleikar
Bandaríkja-
Aðeins tíundi hver
Bandaríkjamaður talar erlent
tungumál, og eru þeir iðulega
misskildir erlendis, hvort sem
þeir tala amerísku eða bregða
fyrir sig skólakunnáttunni. Þeir
vilja fá martini dry í Þýzkalandi
og fá á borðið þrjú glös. Þeir
ætla að segja „Komdu sæll“ —
Iin Yang — við Kínverjann, en
það kemur út Jiang You, sem
merkir sojasósa.
Enda þótt þeir séu heims-
frægir fyrir málleysi, eru þeir
alls staðar á ferðinni, um allan
heim, í margvíslegustu erindum
og ætlast einfaldlega til þess, að
þeir geti talað amerísku við alla
og allir við þá. Ef í harðbakka
slær, ætti þó að vera hægt að fá
túlk. Fæstir þeirra læra nokkur
erlend mál að gagni heima fyrir,
og mjög fáir amerískir skólar
gera nokkrar kröfur í þeim efn-
um.
Þegar Carter fór til PóIIands
1977 og heilsaði pólsku þjóðinni,
sagði ameríski túlkurinn, að
Carter girntist hana líkamlega,
og þegar Pepsi Cola vildi aug-
lýsa á Taiwan, að Pepsidrykkja
kæmi mönnum ígott skap, sagði
í auglýsingunni, að drykkjan
mundi fá forfeðurna til að rísa
úrgröfum sínum. Sýnilegt er, að
þetta málleysi dregur úr sölu á
bandarískum vörum. Japanir
hafa hins vegar allt aðra stefnu
að þessu leyti, þeir kaupa á jap-
önsku en selja á máli landsins,
sem kaupir af þeim.
Til eru þeir Bandaríkjamenn,
sem tala ágætlega erlend tungu-
mál, en fá alls ekki tækifæri til
þess. Þannig vill Þjóðverjinn
miklu heldur tala ensku við
Bandaríkjamanninn, æfa sig á
henni, fremur en tala við hann á
þýzku, þótt Bandaríkjamaðurinn
tali hana reiprennandi. Sumar
þjóðir verða tortryggnar í garð
þeirra manna, sem tala vel
tungumál þeirra. Þannig hafa
Japanir jafnan haldið því fram,
að útlendingum sé gjörsamlega
um megn að læra japönsku.
Þeim finnst því, að ekki geti allt
verið með felldu, þegar þeir
heyra hana vel talaða.
Þær þjóðir eru þó fleiri, sem
ásaka Bandaríkjamenn fyrir
leti, fyrir að loka sig inni í hópi
landa sinna og umgangast ekki
hcimamenn; þeir geti ekki lesið
blöðin, og þá langi ekki til þess;
þeir hafi því ekki hugmynd um,
hvað sé að gerast, en sé samt
sem áður ætlað að taka mikil-
vægar ákvarðanir um alls kyns
samskipti við landið.
Eins og áður segir, koma
bandarískir skólar hér að litlu
gagni. Tuttugu prósent af amer-
ískum menntaskólum kenna alls
engin erlend tungumál, og þeir
skólar þar í landi eru mjög fáir,
sem kenna þau yngri nemendum
en 12 ára, en á þeim aldri eru
unglingar taldir næmastir fyrir
tungumálanámi. Aðeins átta
prósent af háskólum landsins
krefjast málakunnáttu til inn-
tökuprófs, en stundum er svo úr
kröfunni dregið, að stúdentum
leyfist að leggja fram læknis-
vottorð sálfræðinga um, að
tungumálanám muni spilla and-
legu heilsufari þeirra.
Allt að einu vilja margir
Bandaríkjamenn læra erlend
tungumál, t.d. spænsku — til að
geta talað við spænskumælandi
fólk í landinu, sem sífellt fer
fjölgandi, og svo eru hinir einnig
margir, sem vilja læra tungumál
forfeðra sinna. Þegar atvinna
fer minnkandi, getur málakunn-
átta einnig farið að skipta máli,
fyrirtæki, sem starfar erlendis,
vill fremur ráða þann, sem málið
talar, en hinn, sem það gerir
ekki.
Ekki leggur ríkisstjórn Reag-
ans mikið upp úr málanámi og
hefur nýlega lagt til, að 24 millj-
óna dollara ríkisframlag í því
skyni verði skorið niður um
helming. Enda þótt talið sé, að
tillagan eigi ekki fylgi að fagna á
Bandaríkjaþingi, hefur hún
valdið kennurum áhyggjum um
framtíð þessara mála. Segja þeir
sem svo, að tæpast sé við því að
J)úast, að fátæk ríki, eins og
Michigan, geti haldið uppi
kennslu í swahili, fyrir örfáa
nemendur. Niðurstaðan kann því
að verða sú, að Bandaríkjamenn
haldi áfram að vera jafnmál-
lausir á erlendum tungumálum
og þeir hafa verið hingað til.